3–2000
» да Зьместу «

Габрэйскі нумар

архіў

Ілья Куркоў
Яўрэі ў БССР:
ілюзіі і надзеі

---

Са школьных падручнікаў вядома, што 1929 год стаў для СССР годам „вялікага пералому“ — з пачаткам татальнай калектывізацыі былі скасаваны апошнія рэшткі НЭПу, запушчаны механізм масавых судовых працэсаў, савецкая дзяржаўнасць дасягнула таталітарнай сталасці, сфармавала свае рысы, якія пранесла праз дзесяцігоддзі. І, магчыма, невыпадкова, што менавіта ў 1929-м справіў сваё 50-годдзе былы нарком па справах нацыянальнасцяў І.В.Сталін.

У разгляданы час савецкія ідэолагі не адмаўлялі наяўнасці ў краіне нацыянальнага, і, у прыватнасці, яўрэйскага пытання, але ўжо небяспечна станавілася сумнявацца ў тым, што яно „паспяхова вырашаецца, дзякуючы мудрай палітыцы камуністычнай партыі і савецкага ўраду“. Беларусь, у якой яўрэі складалі большасць гарадскога насельніцтва, на думку партыйнага кіраўніцтва, павінна была стаць своеасаблівым „узорным палігонам“, дзе б памянёная паспяховасць выявілася найбольш яскрава. Дзеля гэтага рабілася нямала: ідыш стаўся адной з дзяржаўных моваў БССР, паслядоўна праводзілася кампанія па землеўладкаванні яўрэяў, некаторы час словы „антысеміт“ і „антыкамуніст“ лічыліся амаль сінонімамі. 24 ліпеня 1925 году Бюро ЦК КП(б)Б была прынята пастанова, у якой прызнана: „... считать необходимым — изживать из употребления в белорусском языке слова „жыд“, заменив его словом „яўрэй“. Для этого в дальнейшем дать соответствующие директивы коммунистам — иметь в виду настоящее постановление в своей работе, в частности по Инбелкульту и Госиздату“¹.

Але нярэдка афіцыйныя дырэктывы значна разыходзіліся з рэальным станам справаў. Вось толькі адзін прыклад.

 
На пачатку 1929 году ў Менску праходзіў ХІІ з’езд кампартыі Беларусі. Увечары 9 лютага тут выступіў сакратар Яўрэйскага бюро ЦК КП(б)Б Бейлін. Ён выйшаў на трыбуну з экземплярам нядаўна выдадзенага расійска-беларускага слоўніка і, паказваючы яго дэлегатам, паведаміў, што: „... маюцца досыць сур’ёзныя палітычныя моманты, на якія неабходна зьвярнуць асаблівую ўвагу. На расійскай мове „блудніца“, а па-беларускі — „распутніца“, „бахурка“ і, выбачайце, „курва“ (сьмех у зале, голас: „Чытаць ня трэба“). Тут гавораць, што ня трэба чытаць. Я лічу, што гэта можна ў стэнаграму не заносіць².

Бядняк — бедны, бядак, галыш, худак, хадак, злыдзей;

Мужык — мужычына, халоп, хам;

Яўрэй — яўрэй, жыд, яўрэйка, жыдоўка;

Яўрэйскі — жыдоўскі;

Яўрэйства — яўрэйства, жыдоўства;

Яўрэйчык — яўрэйчык, жыдочак“.

Гэта выдавецтва — Дзяржвыдавецтва, якое прайшло праз Глаўліт і вышла ў 7000 экз. ... Акрамя грубасьці тут маецца і надзвычайна важны палітычны момант. Таварышы, мы зараз маем антысэмітызм, мы зараз маем яўны шавінізм, і мы змагаемся з гэтым. Таму ЦК партыі яшчэ ў 1925 г. вынес пастанову ізьяць з упатрабленьня і зь літаратуры слова „жыд“... Я лічу недапушчальным, калі на фабрыках, або на заводах, у прыватнасьці на заводзе „Бальшавік“, мы ўжываем словы „жыд“ і „хам“. Такім чынам узаконіваюць гэтыя словы. Я пытаюсь, ці можам мы змагацца з шавінізмам, з антысэмітызмам, калі ў падручніках узаконіваюць гэтыя словы. І другі момант. Калі кулак на сходах заве бедняка лодырам, або злыднем, мы даем кулаку магчымасьць, апіраючысь на гэтыя словы, лаяць так бедняка на вёсцы“³.

Тэма сялянства была ўзнята сакратаром Яўрэйскага бюро ЦК зусім не выпадкова. Адметнай рысай эпохі была беспасярэдняя сувязь паміж становішчам на вёсцы і вырашэннем нацыянальнага пытання. Найлепш, напэўна, гэта было відаць на Ўсебеларускім з’ездзе яўрэяў-сялян, які адбыўся ў студзені 1928 году. Аб значнасці дадзенага мерапрыемства сведчыць факт выступлення на яго ўрачыстым адкрыцці старшыні Цэнтральнага выканаўчага камітэту БССР А.Р.Чарвякова. Яго прамова была вельмі насычанай, але калі зноў пачаць цытаваць тут афіцыйную стэнаграму з’езду, мяркуем, не кожны чытач здолее гэта вытрымаць, таму звернемся да іншай, больш папулярнай крыніцы.

Сярод матэрыялаў ЦК КП(б)Б захаваўся дакумент, які мае загаловак: „Съезд еврейских колонистов в Белоруссии. Статья в „Форвертсе“ (Нью-Ёрк) от 1 марта 1928 г.“. Нягледзячы на некаторыя недакладнасці ў гэтым артыкуле (напрыклад, „амерыканізацыя“ назваў пасад кіраўнікоў БССР), тут даецца даволі поўны агляд з’езду і становішча з землеўладкаваннем яўрэяў наагул.

Чытачу ў Нью-Ёрку, напэўна, цікава было даведацца, што: „...За час до открытия съезда городской театр Минска⁴ был переполнен. Человек тысяча стоит снаружи с тщетной надеждой ворваться внутрь — „Театр не резиновый“, дает знать старший милиционер у дверей. Милиционеры не довольствуются философией, когда публика начинает сильно напирать, „аргументируют“ милиционеры локтями не хуже, чем языком.

— Отступите, граждане, напрасен ваш труд, вы не войдете, мест нет.

Милиционеры — евреи, и они обращаются к публике простым минским материнским языком „Маме-лошн“. Десятки людей из публики называют их по имени: „Впусти, Шлеймке, будь братом, Иёшке, пусти“. Но Шлеймке и Иёшке не знают никакого панибратства при исполнении своих обязанностей, и они напирают на публику с еще большей энергией... Съезд открыл Секретарь еврейских секций Белоруссии и заведующий Еврейским отделом Центральной национальной комиссии при белорусском ЦИК — Бейлин, стопроцентный коммунист, который душой и телом предан интересу еврейских трудящихся... Публика сильно подогрета речью т. Бейлина и не жалеет ему аплодисментов во всю. Но главный энтузиазм воспламеняется только тогда, когда выступает с речью „Президент“ — Председатель белорусского ЦИКа Червяков. Червяков очень популярен среди населения, особенно у евреев. Среди евреев его зовут „золотой гой“, „друг евреев“, который „делает евреям много добра“, и поэтому достаточно было его появления на трибуне, как все в театре, как один, встали и устроили ему бурную овацию. Встает вот этот „Президент“ на съезде еврейских крестьян и говорит приблизительно следующее:

— Вы извините меня, дорогие товарищи, что я свой доклад на съезде еврейских крестьян делаю на белорусском языке. У нас в Белоруссии еврейский язык признали как один из трех государственных языков, знать которые должны все ответственные государственные работники. Сложилось так, что я до сих пор не успел выучиться еврейскому языку, но я обещаю, что к вашему следующему съезду свой доклад произнесу на еврейском языке.

Аплодисментам и удовольствию не было конца.

— Ну что скажешь, Берке, — ударяет локтем в бок, обращается крестьянин средних лет к своему соседу. Ну что? Слышал ты подобное в жизни? Председатель ЦИКа, можно ведь сказать, государь страны, и извиняется перед евреями за то, что не знает еврейского языка. Воистину, времена Мессии.

Двухчасовый доклад вызвал восторг у публики, не меньше, чем от вступительной речи, и не столько от первой части доклада, где Червяков рассказал о трудностях и состоянии советской власти в Белоруссии, — это слыхали и от предыдущего оратора, — как вторая часть доклада, которая была полностью посвящена еврейским делам, еврейскому вопросу. „Золотой гой“ показал себя всеведущим в еврейских партиях и их программах и с еврейскими вопросами вообще, и каждой страны в отдельности, лучше другого еврея. Слушая его: об ассимиляции, о национальной автономии, о сионизме, территориализме, о левых Поалей-Цион, о правых Поалей-Цион, о кризисе в Палестине и о еврейских школах в Польше, могло показаться, что это говорит „Евсек“, прибывший в большевистскую партию через БУНД, через „Ферейнигте“, или совсем — через сионизм. Он, понятно, не забыл „натереть морду“ еврейской буржуазии и сказать несколько теплых слов еврейским трудящимся, главное — крестьянам. Когда бы эту речь произносил бы еврей, он не получил бы и половины тех аплодисментов, полученных „золотым гоем“ Червяковым.

...Особенно трогателен был момент, когда в полной амуниции на сцену вышло отделение красноармейцев, и один молодой бравый красноармеец вышел вперед и начал свое приветствие на настоящем минском наречии. Не на еврейском языке, что пишут в книгах, газетах, но на простом материнском языке, которым говорят в доме, на улице, на базаре.

— Любо слушать! — посмаковали евреи, — вот рот, вот свет настал: солдаты (иовоним) говорят по-еврейски“⁵.

...Але неўзабаве пасля „часоў Месіі“ ў краіне пачаўся рашучы наступ на рэлігію, у якім, дарэчы, „лепшы сябар працоўных яўрэяў“ адыгрываў не апошнюю ролю. Мэта была зразумелая — скасаваць рэлігію ўвогуле, але, з улікам спецыфікі часу, рабіць гэта было трэба як мага больш „натуральна“, і, вядома ж, „па шматлікіх просьбах працоўных“.

9 красавіка 1929 года пад старшынствам А.Р.Чарвякова адбылося пасяджэнне фракцыі КП(б)Б Прэзідыуму ЦВК БССР. Сярод іншых пытанняў тут разглядалася „хадайнічаньне Віцебскай гарадской Рады аб дазволе выняцьця 14 малітоўных дамоў пад культурныя ўстановы, майстэрні і г.д.“. З пастановы, прынятай па гэтым пытанні, бачна, як ажыццяўлялася на практыцы дзяржаўная палітыка: „Лічыць нямэтазгодным правядзеньне выняцьця маліцьвеных дамоў масавым, кампанейскім парадкам... у першую чаргу, па мажлівасьці, патрэбна падрыхтаваць згоду веруючых на выняцьце, а таксама выкарыстоўваць парушэньні веруючымі правіл аб адлучэньні царквы ад дзяржавы (парушэньне дагавору і г.д.). Лічыць магчымым папярэдня дазволіць Віцебскаму гарсавету правесьці кампанію па падрыхтоўцы выняцьця харальнай сынагогі, адной сынагогі пад школу і адной сынагогі пад клюб для тэкстыльшчыкаў, адной з гарадзкіх цэркваў і адну царкву, якая знаходзіцца на Маркаўшчыне, пры ўмове, калі вакол выняцьця царквы на Маркаўшчыне ўжо мабілізавана думка і пажаданьне рабочых мас фабрыкі „Дзьвіна“. Выняцьце сабору і касьцёлу лічыць у сучасны момант нямэтазгодным“⁶.

Галоўнае — абраць надзейную тактыку. І ўжо масам здаецца, што яны сапраўды маюць уплыў на вырашэнне свайго лёсу, дастаткова своечасова „прасігналіць, куды трэба“. Вось, напрыклад, які „сігнал“ прыйшоў з Гомеля: „…2 апреля сего года госучреждения по своим соображениям прекратили убивать скот по еврейскому способу, а начали убивать обыкновенными быкобойцами. Явившихся резников администрация скотобойни устранила, не допустив их к убою частного скота по еврейскому способу. Таким образом составилось положение, что все еврейское верующее население осталось без мяса и впредь вынуждено отказаться от употребления мяса, так как мясо от убиваемого скота обыкновенными быкобойцами употреблять не могут и не будут. Полагая, что Советская Законность не чинит насилия над религией, мы обращаемся к Прокурору Республики, сделать надлежащее и зависящее распоряжение о разрешении еврейской общине необходимое количество мяса для верующих изготовить на Гомельской Госскотобойне по способу еврейской веры без всякого давления со стороны. Апреля 4 дня 1929 г.“⁷

Трэба адзначыць, што, нягледзячы нават на „пралетарскае паходжанне“, хадайнікі па справах рэлігіі разглядаліся афіцыйнымі коламі як элементы нядобранадзейныя.

На ХІІ з’ездзе КП(б)Б 10 лютага 1929 году дэлегат Эстрын з Бабруйску казаў: „…Таварышы, быў у нас выпадак такі. У друкарні зьнялі аднаго рабочага — Вэйнера. Яго абвінавачвалі ў паломцы машыны. Ён у нядзелю не працуе, у суботу не працуе ў друкарні (сьмех у зале, голас: „І старастай у сынагоге“). Калі закрылі „микву“, ён прышоў ад імя веруючых прасіць адчыніць. Вы можаце сабе прадставіць, што гэта за рабочы“⁸.

А сапраўды, што гэта быў за чалавек, які свядома ішоў на рызыку страціць працоўнае месца? Відаць, пытанне было досыць прынцыповым, з тых, калі „адступаць ужо няма куды“. Каб неяк высветліць гэта, звернемся да яшчэ аднаго „сігналу“ — тэлеграмы, дасланай у ЦВК БССР 10 сакавіка 1929 году:

„Местная. Председателю Центрального Исполнительного Комитета Белоруссии Червякову. Раввинов города Минска. Заявление. Артель сапожников „Рекорд“ насильственно заняла сегодня, десятого марта, синагогу по Немиге, 21. Обращаем Ваше внимание на то, что эта синагога всегда, даже в будни, полна молящихся. При этой же синагоге имеется единственный в городе религиозный бассейн, которым пользуется большое число религиозных евреев. Занятие этой синагоги равносильно совершенному запрещению еврейской религии, поставив ее вне закона, что противоречит духу советского законодательства. Просим Вас распорядиться о немедленном очищении артелью „Рекорд“ означенной синагоги. Раввины: Глускин, Цимбалист, Мазель, Блох, Рабинович, Керштейн, Копелиович, Пайкин, Шаковицкий, Габриелов, Ярхо, Либерман“⁹.

Цікавы далейшы лёс гэтай тэлеграмы. Цяжка сказаць, ці зразумеў яе адрасат, „дасведчаны ў яўрэйскіх пытаннях“, пра які басейн ідзе размова, але да справы ён паставіўся вельмі сур’ёзна: на другі ж дзень пераслаў тэлеграму рабінаў першаму сакратару ЦК КП(б)Б Я.Б.Гамарніку. Ад сябе А.Р.Чарвякоў дадаў пісьмо на асабістым бланку, якое напісаў, дарэчы, уласнай рукою (напэўна, не ўсё было магчыма даручыць машыністцы). Дакумент гэты дае ўяўленне аб „механізме“ прыняцця адказных рашэнняў тагачасным беларускім кіраўніцтвам.

„Службовая запіска. Менск, 11 сакавіка 1929 г. ЗУСІМ ПАТАЙНА.

В ЦК КП(б)Б т. Гамарнику

Посылаю Вам телеграмму раввинов г.Минска на мое имя. Эта телеграмма есть один из многих за последнее время документов подобного рода, получаемых мною от представителей разных религиозных культов. Из этих документов видно: 1) Волна атеизма в массах растет, и это служит основой наступления масс на религиозные организации, главным образом в виде требований о занятии церквей, синагог и др. зданий под общественно-полезные учреждения. Бывает, что наши органы плетутся в хвосте. 2) Наши „безбожники“ часто, чтобы доказать свою деятельность, стремятся провести резолюции на общих собраниях о занятии зданий рел. культов, и вследствие этого иногда бывает трудно отличить, когда подобная резолюция является результатом настроения масс, и когда она принимается потому, что против подобной резолюции не голосуют. 3) В последнее время усилилась „церковная“ деятельность наших „церковных“ комиссий при соответствующих органах, причем эта работа, я боюсь, носит слишком административный характер.

Вот по всем этим причинам я предлагаю на одном из заседаний Бюро ЦК, или в ином составе, заслушать сообщение на тему о церковных (всех культов) делах в Белоруссии.

С ком. приветом А.Червяков“¹⁰

Якія меры былі прыняты па самім змесце тэлеграмы, мы пакуль не высветлілі, але галоўнае ў іншым. Афіцыйна абвешчанае ў СССР „адзінства партыі і народу“ не спраўджвалася ў рэальным жыцці. Тое, што для звычайных грамадзян было „надзённым“, „патаемным“, „асвечаным духам продкаў“, улады ўспрымалі прынцыпова інакш. Па вялікім рахунку яны былі не „за“ і не „супраць“ святыняў, але ў бягучы момант сацыялістычнага будаўніцтва мелі заданне знішчаць іх і, па мажлівасці, „без эксцэсаў“.

...Але што гэта за „рэлігійны басейн“, з-за якога ўзнікла перапіска двух вядомых дзяржаўных дзеячаў? Калі некаму карціць даведацца, дык вельмі прыгожа пра мікву гаворыць урывак з тэксту В.Розанава „Уединенное“. Зрэшты, гэта ўжо не мае дачынення да яўрэяў БССР.