3–2000
» да Зьместу «

Габрэйскі нумар

тэма

Ігар Марзалюк
Хрысціяне і габрэі
Вялікага Княства Літоўскага

---

Негатыўныя стэрэатыпы і здабыткі суіснавання

Беларусы і габрэі... Нашае знаёмства і супольнае жыццё пачалося ў сярэднявеччы. У гэты час і сфармаваліся асновы нашых уяўленняў пра іх, дзяцей Сіёну, так не падобных да нашых продкаў мовай, адзеннем, рэлігіяй.

У беларускай гістарыяграфіі настойліва праводзіцца думка аб традыцыйнай талерантнасці беларусаў і ледзь не поўнай адсутнасці праяваў антысемітызму на нашых землях як у сярэднявеччы, гэтак і ў пазнейшыя эпохі. На жаль, падобныя ідэалізатарскія ўяўленні не зусім дакладна адлюстроўваюць рэаліі мінулага і грунтуюцца на досыць адвольнай выбарцы крыніц.

У сучаснай еўрапейскай гістарыяграфіі даволі грунтоўна і падрабязна вывучаны пытанні, звязаныя з праблемай узнікнення хрысціянскага антысемітызму; падкрэсліваецца той факт, што ён быў неад’емным элементам ментальнасці ўсіх хрысціянскіх народаў у эпоху сярэднявечча. Антысемітызм хрысціянскіх народаў меў розныя прычыны. Адной з галоўных з’яўлялася анахранічнае ўяўленне аб прыродзе чалавека. Лічылася, што ўсе людзі ва ўсіх пакаленнях нясуць адказнасць за першародны грэх, здзейснены Адамам і Евай, таксама як усе габрэі вінаватыя ва ўкрыжаванні Хрыста. Гэтыя падзеі ў разуменні сярэднявечнага чалавека не належалі толькі мінуламу, але вечна адбываліся і доўжыліся ў моманце кожнага дня. Нянавісць хрысціян да габрэяў — гэта нянавісць не да нашчадкаў забойцаў Хрыста, а да саміх забойцаў, праклятых і адрынутых за гэта Богам [4, с.118]. Менавіта таму, згодна з сярэднявечнай антысеміцкай канцэпцыяй, „жыд“ разглядаўся ледзьве не як уцелаўлёны д’ябал, папярэднік антыхрыста, самы верны і адданы служка Апраметнай. Чорт заўсёды побач з габрэямі, таму тыя валодаюць незвычайнымі магічнымі здольнасцямі, амаль усе яны чараўнікі. У хрысціянскай сярэднявечнай дактрыне існавала ўстойлівае перакананне, быццам габрэі таемна даўно прызналі той факт, што Хрыстос быў Богам, прызналі ісцінай хрысціянскую дактрыну, але, як служкі Люцыпара, яны робяць усё магчымае, каб зняважыць веру Хрыстову і тых, хто яе спавядае. Менавіта для гэтага габрэі здзяйсняюць рытуальныя забойствы хрысціян і зневажаюць госцію. Лічылася, што, нібыта, дзякуючы гэтаму яны атрымліваюць дадатковую дапамогу ад д’ябла і здольныя ў любы час выклікаць нячыстую сілу [25].

Наколькі падобныя ўяўленні ды стэрэатыпы былі распаўсюджаны на беларускіх землях? Каб адказаць, трэба прааналізаваць факты, якія дазваляюць меркаваць пра распаўсюджанасць таго ці іншага элементу антысеміцкага стэрэатыпнага комплексу на нашых землях.

Габрэі — хрыстапрадаўцы, пракляты Богам народ,
юдаізм — д’ябальская дактрына і ерась

Антытэза „юдаізм—хрысціянства“, як адзначалася даследчыкамі, прысутнічае ўжо ў „Слове аб Законе і Благадаці“ кіеўскага мітрапаліта Іларыёна (ХІ ст). У „Аповесці мінулых гадоў“ падкрэсліваецца, што адным з найважнейшых аргументаў адмовы кіеўскага князя Ўладзімера Хрысціцеля выбраць у якасці веры для Кіеўскай Русі юдаізм было пракляцце юдэяў Богам [22, с.61]. Для Кірылы Тураўскага, як вынікае з яго „Слова аб сляпцу і аб завісці жыдоў“, паняцці „жыд“ і „бес“ практычна сінанімічныя. Іх вера і звычаі — не што іншае, як „юдэйскае злабесаванне“, а дактрына юдаізму — гэта просты шлях да пекла, бо закон Майсея „ўсіх аддасць пад грэх“ [13, с.176, 354—355, 359].

Падобныя ўяўленні былі шырока распаўсюджаны, прынамсі, у асяроддзі духавенства і інтэлектуальнай эліты, і ў ХVI—XVII стагоддзях. Францішак Скарына пісаў аб „Зласлівым навеце няверных жыдоў ежэ савешчашася на сына Божыя прэдаці яго без віны на распяцце“ [21, с.3]. Пра распаўсюджанасць негатыўнага стаўлення да юдэяў сведчыць і наступны прыклад. У 1539 годзе вялікакняскай уладай у ВКЛ быў ініцыяваны росшук „жыдоўствуючых“. Аднак пры выкананні гэтага загаду ва ўсім Вялікім Княстве пачаліся рэпрэсіі з боку мясцовых урадоўцаў і пасланых князем шляхціцаў не столькі супраць вераадступнікаў, як супраць „прыродных жыдоў“. Спатрэбіўся адмысловы каралеўскі прывілей, каб утаймаваць няўрымслівых прадстаўнікоў вялікакняскай адміністрацыі, „прыказуючы, абы ані вездзе, па замком і местом і дваром Нашым, оных жыдоў, прыражэньцаў тамашніх і прыходжых людзей, каторыі здаўна ў жыдоўстве се нарадзілі і цяпер закон свой стары жыдоўскі дзержаць, а аб тых людзей, каторыі бы з веры хрэсціянскае к закону жыдоўскаму прыступілі, нічога не ведаюць і ў сябе іх не пераховываюць, бязвінне не імалі і нікаторага бясправія і труднасці ім не чынілі“ [19, с.228].

Разгорнутае абгрунтаванне дактрыны аб пракляцці юдэяў Богам было дадзена ў палемічным трактаце „Асобае мавене да жыдоў пад кароткімі словы ад усіх прарокаў а Хрысце; Помач да Ервана“, які быў створаны ў 1580 годзе ў Супрасльскім манастыры: „Слышы што рэчэ Малахія прарок: так глаголець Гасподзь: ужэ несць мі хаценія ў вас. Чуй і што ніжэй а нас язычніцэх мовіць, лепшае уфаніе маець у нас хрысціянех, ніжэ ў вас — панежэ рэчэ, ат васток і запад праславіцца імя маё ва языцэх... Той жэ Малахія рэчэ: така глаголець Гасподзь: паслю на вас клятву, і пракляну вы, і благаславенія ваша разару, і не будзець ва вас благаславенія. Чуеш лі жыдавіне, якое цяпер у вас благаславенства? Гдзе святая святых, гдзе кадзіла, гдзе кіот, гдзе ручка, гдзе скрыжалі, гдзе ўсесажыжэнія?... Табе не вольна на чужой зямле празнаваці“. У гэтым творы ўвогуле адмаўляецца тэза аб богаабранасці габрэйскага народу, нават у старазапаветныя часы: „Усем вашэ жыдоўскае слова, іж ся вы хваліце паведаючы быці семя Сімава. Інася ў том табе нічым хваліці. Така Ной рэк сыну свайму Сіму: Благаславен Бог Сімаў. Бачышы лі жыдзе, іж благаславен Бог, а не вы, вам у там нішто жэ несць. А а нас языцэх така рэчана быці: да распрастраніць Бог Афета, да ўселіцца ў сёла Сімава. Віждзь жыдавіне, мы сыны Афетавы ўселіхамся ў сёла ваша“ [8, с.423]. Падобныя прыклады можна было б доўжыць і доўжыць. Як паказаў у свой час акадэмік Я.Карскі, творы, скіраваныя супраць „жыдоў і жыдоўствуючых“, займалі значнае месца ў беларускіх зборніках ХVІ—ХVІІ стагодзьдзяў [7, с.153—154].

На беларускіх землях у першай палове ХVII стагоддзя быў добра вядомы сатырычны „Дышкурс жыдавіна з скамарохам“, дзе хрысціянін-скамарох паказваўся пераможцам „жыдоўскага філозафа“ у спрэчцы аб тым, чыя вера лепшая [8, с.558—561].

Цікава, што ў беларускім фальклоры існавала ўяўленне аб „Божай“ птушцы-ластаўцы, якая, згодна з паданнем, калі ўкрыжоўвалі Хрыста, скрала цвікі ў яго забойцаў-“жыдоў“ [16, с.76]. Ёй супрацьстаяла „жыдоўская“ птушка — верабей. „Віна“ вераб’я палягала ў тым, што ён „здзекваўся“ з укрыжаванага Збаўцы, памнажаў яго пакуты на крыжы. Менавіта таму вераб’я ў прастамоўі называлі „жыдам“. Гэта назва да сённяшняга дня ўжываецца ў Магілёўскім Падняпроўі. Не менш цікавае і беларускае паданне „Адкуль свінні?“. Паводле яго, пад час Крыжовага шляху адна з габрэек вельмі моцна біла і кляла Хрыста. За гэта яна была перавернута Богам у свінню [16, с.76].

Габрэі — чараўнікі ды забойцы хрысціян

Вера ў чарадзейства, у здзяйсненне юдэямі пэўных магічных рытуалаў, якія могуць прынесці шкоду добраму хрысціяніну, была вельмі ўстойлівай у насельніцтва беларускіх земляў у ХVІ—ХVІІ стагоддзях. Трэба агаварыцца, што хрысціянскі антысемітызм быў у той час антысемітызмам менавіта канфесійным. Згодна з тагачаснымі ўяўленнямі, змена веры аўтаматычна прыводзіла і да змены стаўлення да габрэя. Жаданне габрэя прыняць хрысціянства разглядалася як яшчэ адно вялікае сведчанне праўдзівасці вучэння Хрыста, яшчэ адна вялікая перамога над д’яблам і фальшывай жыдоўскай верай. Паказальнай у сувязі з гэтым з’яўляецца стэрэатыпная фраза, з якой звычайна пачыналіся набілітацыйныя каралеўскія прывілеі габрэям-пярэхрыстам. Прывілей Жыгімонта Аўгуста ад 20 лютага 1565 году былому юдэю Ляўку Данавічу, а на той момант ужо рыма-каталіку Станіславу, пачынаўся наступнымі словамі: „...умысліў і пастанавіў сабе (Станіслаў), на сэрцу сваём, і на іншы час таго неадкладаючы, хвальшывае набажэнства і веру сваю жыдоўскую, у каторай ад продкаў сваіх нарадзіў і выхаваў, спусціці, а на тое местца праўдзівую веру і набажэнства хрысціянскае прыняці“ [20, с.135].

Менавіта з гэтай прычыны астатнія габрэі, якія застаюцца пры сваім „памылковым“, „д’яблавым“ рэлігійным веравызнанні, імкнуцца зрабіць усё магчымае, каб нашкодзіць неафіту за яго адмову ад „д’ябальшчыны“. Вельмі паказальнае ў сувязі з гэтым змешчанае ў Баркулабаўскім летапісе апісанне габрэйкі „іменем Сцірка“, што пажадала прыняць хрышчэнне ў 1599 годзе. Яе маці, не жадаючы гэтага, паводле словаў летапісца, пачала насылаць чары на сваю дачку: „Яка ж некаторыя мяшчане відзелі многае чараванне онае Мар’ямкі, што ана паганскімі чарамі ягіпецкімі дачцэ сваёй чыніла. Яка была везена да іх міласцей князей да Буйніч, оная Мар’ямка, улезшы ў лазню студзёную, галаву адкрыўшы, валасы распусціўшы, печку размятала, чароўныя паганскія слава гаварыла, праклінала, абема рукамі назад ківала, ногі свае вязала, інога многа зла, паганства тварыла, праклінала, абы жыва не была“ [2, с.201].

Вельмі шырока была распаўсюджана вера ў рытуальныя забойствы юдэямі хрысціян. Ужо ў Кіева-Пячорскім Пацерыку, надзвычай папулярным творы не толькі на тэрыторыі сучаснай Украіны, але і Беларусі, змешчана апісанне пакутніцкай смерці блажэннага Яўстафія Посніка, які нібыта стаў ахвярай рытуальнага юдэйскага забойства. Габрэй „сяго блажэннага прыгваздзіша к крэсту... Жыдовін узем копіе, прабодзе яго, і так прадасць душу сваю Госпадзеві“. Здзекі над пакутнікам-манахам у дадзеным выпадку паўтараюць пакуты Хрыста — яго ўкрыжоўваюць і працінаюць дзідай.

У 1540 годзе з лёгкай рукі аднаго польскага габрэя-неафіта юдэі Вялікага княства Літоўскага былі абвінавачаныя ў тым, што яны збіраліся з усёй сваёй маёмасцю і скрадзенымі хрысціянскімі дзецьмі, навернутымі імі да жыдоўства, уцячы ў Турцыю. Акрамя гэтага, сцвярджалася, што яны мноства хрысціянскіх дзяцей па розных местах Княства „на смерць пабілі“. Спатрэбілася прамое ўмяшальніцтва караля і адмысловы прывілей для таго, каб адвесці ад іх гэткія закіды [19, с.241—242].

Дакументы дазваляюць меркаваць аб тым, як сабе ўяўлялі рытуальнае забойства хрысціянскага дзіцяці „…памянёныя Расошскія мяшчане“, якія абвінавацілі ў гэтым злачынстве ў 1566 годзе некалькіх юдэяў: „тот Нахім з Рабеем, другім жыдам, у ночы тое дзіця зарэзалі… А па зарэзанню лупілі і сэрца, выняўшы, лізалі“. І зноў спатрэбілася непасрэднае ўмяшальніцтва караля, каб уратаваць габрэяў ад абвінавачанняў і смерці [20, с.169—174].

У Магілёве ў 1639 годзе сын горкай п’яніцы Доні Іванаўны, якая памерла ад перапою, пахаваў яе патаемна, без выканання царкоўнага рытуалу і паведамлення астатнім родзічам. Брат жанчыны адразу ж абвінаваціў у яе забойстве габрэйку Лею Езафову, у якой нябожчыца служыла. Аднак лёс абвінавачанай быў шчаслівым. Пасля апытання сведкаў факт смерці ад перапою быў прызнаны магістратам [6, с.371—373]. У магілёўскай хроніцы Трафіма Сурты і Трубніцкіх прыводзяцца апісанні рытуальных забойстваў юдэямі хрысціян-магілёўцаў. Напрыклад, Трафім Сурта апісвае падзею, што нібыта мела месца ў 1696 годзе, калі „…смярдзючыя жыды-магілёўцы на чале са сваім пэйсахам Азікам Габрыяловічам, жонка якога некалі нарадзіла пачвару, угаварылі пазументніцу Алону і завялі яе, як бы на гандаль, у свой дом, дзе яе замардавалі і грудзі абадралі, нажамі ў некалькіх месцах глыбока пакалолі і пад фарны касцёл, у пусты дамок, як бы не імі замардаваную падкінулі“ [2, с.309].

Наколькі распаўсюджаная была ў Беларусі вера ў рытуальныя забойствы хрысціян юдэямі, сведчыць і факт ушанавання да сённяшняга дня праваслаўнай царквой Беларусі як святога пакутніка немаўляці Гаўрылу Беластоцкага (Заблудаўскага). Ён нарадзіўся ў 1684 годзе ў вёсцы Звяркі Гарадзенскага павету, а ў 1694 годзе нібыта быў скрадзены ў бацькоў габрэем-арандатарам, завезены ў Беласток, дзе і прыняў пакутніцкую смерць ад рук юдэяў [14, с.10]. Не менш красамоўна аб укаранёнасці гэтага стэрэатыпу сведчыць і беларуская дзіцячая гульня „Ў жыда“, распаўсюджаная на Магілёўшчыне ў ХІХ і пачатку ХХ стагоддзяў: „На каго скажуць „выйдзі вон“, тэй і стане за жыда. Усі бягуць ат яго, а ён ганяіцца і ловя, і каго паймая, дык таму рэжыць рукою па горлу (курсіў наш. — І.М.) і яму трэба станавіцца жыдам“ [15, с.93].

Акрамя гэтага існавалі, паводле глыбокіх перакананняў хрысціян, таксама і іншыя спосабы блюзнерства „няверных жыдоў“ над Хрыстовай верай. На тэрыторыі Беларусі і Ўкраіны ў ХVI—XVII стагоддзях шырока была распаўсюджаная вера ў тое, што ў габрэйскіх мяснікоў-рэзнікаў ні ў якім разе добры хрысціянін не павінен набываць мяса. Лічылася, што габрэі апаганьваюць тушы жывёлаў, абразаючы іх перад продажам, і гэтак апасродкавана ўводзяць хрысціян у грэх, наводзяць на іх чары. Паказальна, што ў статуце магілёўскіх рэзнікаў (мяснікоў) зафіксавана забарона набываць і прадаваць купленае ў габрэяў мяса свойскай жывёлы: „браце наша рэзніцы, так мескія і замковыя, у крамах мяса жыдоўскага прадаваці не маюць, а кгды бы з нас каторы колвек то мяса прадаваў, або бы і ў каморах дзяржаў і прадаваў і ўтом бы каго перасвечанага было, тэды без жаднае віны такавога ўрад мескі магілёўскі і з тым мясам за места выправадзіці маець; а еслі бы тэж каторы колвек рэзнік замкавы хацеў бы тым се бавіці і тое мяса прадаваці, тэды меж брацею нашаю ў раду на лаўках стаяці не маець, але стаяці сабе маець праціўка жыдавы, гдзе і жыдава, рэзніцы становічэсе з мясам жыдоўскім, прадаюць“ [5, с.373]. Аб тым, што гэтая і падобныя забароны былі абумоўлены менавіта антысеміцкай хрысціянскай дактрынай, недвухсэнсоўна сведчыць пастанова Кіеўскага праваслаўнага сабору 1640 году: „…читали правила, чтобы Руския кухарки не служили жидам, и чтобы Русь не покупала мяса у жидов, которые, обрезав и осквернив его, продают христианам“ [17, сс.34, 36].

Габрэй — эканамічны шкоднік, разбуральнік дабрабыту і крымінальны злачынца

Паколькі лічылася, што для юдэя галоўны сэнс жыцця — здзек з хрысціянства, то і ягоныя дзеянні ў будзённым жыцці скіраваныя на разбурэнне хрысціянскага дабрабыту, на давядзенне да жабрацтва і галечы хрысціян.

Найбольш разгорнута падобная характарыстыка габрэйства выкладзена Міхалонам Літвінам у трактаце „Аб норавах татар, літоўцаў і масквіцян“ (ХVI ст.). „У гэтую краіну сабраўся адусюль... народ крывадушны, хітры, шкодны, каторы псуе нашыя тавары, падрабляе грошы, подпісы, пячаткі, на ўсіх рынках адымае ў хрысціян сродкі да жыцця, не ведае іншага мастацтва, акрамя падману і паклёпу“ [9, с.47]. Не менш эмацыйна выказваўся яго сучаснік, паэт Кляновіч, у паэме „Roxolania“: „Ты спытаешся, што робіць жыд у гэтым галоўным горадзе? А тое самае, што робіць воўк, патрапіўшы ў поўную аўчарню. Праз пазыку да яго трапляюць у заклад цэлыя гарады; ён уціскае іх працэнтамі і сее галечу. Чарвяк павольна точыць дрэва і патроху з’ядае дуб. Ад молі гінуць тканіны, ад іржы псуецца жалеза. Так і жыд-дармаед з’ядае прыватную маёмасць, спусташае грамадскія багацці“ [10, с.119—120]. Вельмі яскрава перадаў гэтую раздражнёнасць грамадства Рэчы Паспалітай пашырэннем габрэйскай актыўнасці аўтар Мінчынскі. У 1618 годзе ён пісаў аб гэтым так: „Пайдзі на Літву, Русь, Валынь, Падолле, Беларусь, — габрэі на мытных заставах, габрэі — арандатарамі местаў і вёсак, цэлых правінцый і княстваў, габрэі — адкупшчыкі мытаў, саляных капальняў, габрэі ў падарожных дамах трымаюць манаполіі, так што нідзе нічога дастаць нельга і не дазволена, акрамя як у габрэя“ [3, с.118—119].

У беларускіх мяшчан з’яўленне іншаверных канкурэнтаў у гарадах не выклікала захаплення. Прадстаўнікі магістратаў розных беларускіх местаў імкнуліся ўсялякім чынам абмяжоўваць іх гандлёвую актыўнасць. Той факт, што насельніцтва гарадоў ВКЛ актыўна супрацьдзеяла габрэям набываць нерухомасць у гарадах, будаваць сінагогі, адзначалі і габрэйскія гісторыкі [11, с.166]. Гарадзенцы ў траўні 1549 году дамагліся ад каралевы Боны судовага выраку, згодна з якім „жыдава жаднага дому месцкага ў Горадне, без асаблівага нашага дазвалення не маюць купаваці“ [19, с.334]. У лістападзе 1564 году наваградцы перамаглі юдэйскую гарадскую грамаду ў спрэчцы па аналагічным пытанні. Вайна за „тэрыторыі“ ў Наваградку на той момант доўжылася ўжо 10 год. Паводле каралеўскага дэкрэту габрэям забаранялася сяліцца на Падляшскай вуліцы і жыць сярод хрысціян. Уся Падляшская вуліца была адсуджана на карысць магістрату, габрэі мусілі выплаціць штраф у памеры 1600 чырвоных злотых за захоп мяшчанскай уласнасці. У выпадку, калі б яны не перабраліся ў адведзены для гэтага тэрмін на вуліцы Віленскую ці Трусаўскую, тады, згодна з каралеўскім загадам, іх будынкі павінны былі быць знесеныя і раскіданыя [20, с.133—134]. У жніўні 1551 году да Жыгімонта Аўгуста са скаргай на віленскіх мяшчан звярнуліся кракаўскія купцы-габрэі Сымон Дактаровіч і Ізраіль Язэфовіч. Віленскі магістрат не дазваляў ім наймаць дамы, лаўкі, весці гандаль. Вырак быў не на карысць мяшчан. Кароль, „бачачы на то, іж Туркове, Татарове, Урмянове, Масквічы і іныя госці прыежчыі ў том месце нашам Віленскам усякімі куплямі і таварамі сваімі дабраволне таргуют, дамы, склепы ку злажэню рэчэй і тавараў маюць“, талерантна дазволіў тое самае рабіць і кракаўскім купцам-юдэям [20, с.19—20]. Віленскі магістрат таксама вёў барацьбу за абмежаванне габрэйскай прысутнасці. Згодна з камісарскім рашэннем, зацверджаным каралём Уладзіславам IV у 1633 годзе, габрэям Вільні дазвалялася жыць толькі на трох вуліцах: Жыдоўскай, Яткавай і ў завулку, які ішоў ад Нямецкай вуліцы да царквы Св.Мікалая. Але месцічы рана святкавалі перамогу. Даволі хутка справа набыла анекдатычны характар. На падставе судовых выракаў 1636 і 1644 гадоў юдэям было дазволена, да часу набыцця новага жытла на адведзеных для іх вуліцах, жыць па-ранейшаму. Быў прызначаны і тэрмін для набыцця дамоў — 25 год. Аднак адтэрміноўкі па 20 год кожная доўжыліся аж да 1741 году, калі магістрат урэшце кінуў настойваць на высяленні [3, с.7].

Магілёўскае мяшчанства ў XVI—XVII стагоддзях шмат высілкаў прыкладала да абмежавання росту габрэйскага насельніцтва і яго гандлёвай актыўнасці, няспынна выпрошваючы ў каралеўскай улады прывілеяў на забарону габрэям сяліцца ў Старым горадзе. Вельмі цікава, чым яны абгрунтоўвалі свае просьбы. Так, у дадзенай гораду каралеўскай грамаце ад 5 сакавіка 1585 году казалася: „Білі нам чалом ...усё паспольства мяшчане нашага места Магілёўскага, абыхма ...жыдам дамамі сяліцца не дапусцілі, даючы тую прычыну, іж ат ніх нікаторага бы пажытку і парадку ў месце том быці не магло, а ім бы ся вялікая пераказа ў гандлях і таргоўлях іх ат ніх дзеяла“ [1, с.296].

Узорнымі ў гэтым сэнсе з’яўляюцца і прасякнутыя антысемітызмам разважанні магілёўскага храніста ХVII стагоддзя Трафіма Сурты. З-за габрэйскіх падпалаў пагарэлі купецкія крамы ў Полацку, габрэі крадуць, вырабляюць фальшывую манету, рабуюць хрысціян. Больш за тое, для Трафіма Сурты менавіта дзейнасць арандатараў і адкупшчыкаў габрэяў з’яўляецца галоўнай прычынай заняпаду дабрабыту насельніцтва ва ўсёй Рэчы Паспалітай: „У год 1699 ...прыехалі... з Саксоніі як бы немцы, а між іншым, жыды, імёнамі Бейман і Лейман, браты, якія пазычылі каралю ягамосці некалькі мільёнаў гатовых грошай і якім, пасля прыезду, паводле прывілею ягонай каралеўскай міласці, былі аддадзены замак і эканомія, з якіх жыды бралі розныя грошы, таксама заарандавалі на некалькі гадоў, пакуль выбралі свае грошы і з наварам, і іншыя эканоміі ў Літве і Жмудзі. Доўга не забудзе Магілёў гэтай саранчы, і таксама ва ўсёй Польшчы і ў Вялікім Княстве Літоўскім ліха будуць іх згадваць, горш за тых немцаў, што ішлі з-пад Смаленску пад час Шэйнаўскай вайны“ [2, с.312].

Усё тое, аб чым ішла размова, тычылася менавіта стэрэатыпаў і ўяўленняў. Але наколькі царкоўная антысеміцкая дактрына і звязаныя з ёй уяўленні суадносіліся з дзяржаўнай палітыкай у гэтым пытанні? Пра іх поўнае супадзенне за ўсю гісторыю існавання ВКЛ можна казаць толькі аднойчы. Мы маем на ўвазе трагічныя для габрэйскай грамады Княства падзеі, якія адбыліся ў 1495 годзе, калі вялікі князь Аляксандр Ягелончык загадаў габрэяў „з зямлі нашае вон выбіці“. Даследчыкі неаднаразова адзначалі, што найважнейшым патрабаваннем, невыкананне якога абумовіла выгнанне ўсяго габрэйскага насельніцтва з тэрыторыі ВКЛ, было патрабаванне рэлігійнае. Усе юдэі мусілі прыняць хрышчэнне. Лічыцца, што на прыняцце гэтага рашэння паўплывалі аналагічныя падзеі ў Іспаніі ў 1492 годзе, а таксама актыўнае намаўленне вялікага князя да такіх дзеянняў з боку прадстаўнікоў дамініканскага ордэну [24, c.161—163].

Праўда, выгнанне доўжылася не надта доўга, ужо ў 1503 годзе габрэям было дазволена вярнуцца, былі пацверджаны іх прывілеі, вернута іх уласнасць. Ад гэтага часу і да знікнення Рэчы Паспалітай з палітычнай мапы свету дзяржаўная палітыка ў дачыненні да іх характарызавалася куды большай цярпімасцю, чым у іншых краінах Еўропы. Габрэям гарантавалі недатыкальнасць уласнасці, іх забаранялася абвінавачваць у рытуальных забойствах хрысціян, ім дазвалялася спавядаць юдаізм, мець сваю асобную сістэму самакіравання. Забойства габрэя каралася смерцю. Навязка за раны і пабоі плацілася габрэю, як і шляхціцу [10, с.117—118; 23, с.315].

Разам з гэтым Статуты Вялікага Княства Літоўскага ўтрымлівалі і пэўныя дыскрымінацыйныя нормы ў дачыненні да юдэяў. Усе яны былі абумоўлены менавіта рэлігійнымі матывамі. Так, Статут 1529 году забараняў габрэям мець закупаў і нявольнікаў. Статут 1566 году вызначаў, якую вопратку яны павінны былі насіць, ім забаранялася мець хрысціян у няволі. Гэтыя нормы паўтараліся і ў Статуце 1588 году. Юдэям забаранялася займаць якія-небудзь пасады. Смерць чакала габрэя ў выпадку спробы намаўлення хрысціян да пераходу ў юдаізм [23, с.315—316, 545—546]. Змяшаныя шлюбы з хрысціянамі без папярэдняй змены веры былі таксама забаронены.

Правядзенне падобнай палітыкі спрыяла ўсталяванню адноснай верацярплівасці паміж хрысціянамі і юдэямі на нашых землях, але, як мы бачылі, казаць аб знікненні антысеміцкіх стэрэатыпаў з масавай свядомасці насельніцтва Беларусі ў той час не выпадае. Палітыка абмежаванай канфесійнай талеранцыі, што праводзілася дзяржавай, суседнічала з пабытовым антысемітызмам. Аб гэтым сведчаць і літаратурныя помнікі Беларусі ХІІ—ХVІІІ стагоддзяў, і фальклор. Мелі месца на нашых землях і пагромы. Самы першы з іх у Магілёве адбыўся ў 1645 годзе [12, с.81—82]. Паўстанне пад кіраўніцтвам В.Вашчылы праходзіла не толькі пад антыфеадальнымі, але і пад антысеміцкімі лозунгамі [18, с.483]. Пасля яго ў Крычаўскім старостве амаль не засталося габрэяў. Каму пашэнціла не патрапіць у рукі паўстанцаў, той ратаваўся ўцёкамі. Але памеры выступаў супраць габрэяў і іх колькасць не ідуць ні ў якае параўнанне з тымі жахамі, якія адбываліся ў сярэднявеччы ў Нямеччыне ці Іспаніі.

Але нельга думаць, нібыта габрэі і беларусы жылі абсалютна ізалявана адны ад адных, унікаючы любых формаў стасункаў. Наадварот, гэта было плённае суіснаванне. Не выпадае і разглядаць габрэяў Княства як загнаных, запалоханых істотаў, не здольных абараніць сваёй годнасці.

Выбітны габрэйскі гісторык Бяршадскі лічыў найлепшымі часамі ў стасунках паміж юдэямі і хрысціянамі ВКЛ перыяд каралявання Жыгімонта Старога. У гэты час габрэі вядуць супольныя гандлёвыя аперацыі з хрысціянамі, іх можна пабачыць за адным сталом альбо нават барукаючыся. На сілу і гвалт з боку хрысціян яны адказваюць той самай манетай [3, с.395—396, 411]. Падобная сітуацыя трывала і пазней. Больш за тое, даволі часта габрэі самі выступалі ініцыятарамі канфліктаў з хрысціянамі. Так, у студзені 1538 году берасцейскі габрэй Гошка Кожчыч мусіў быў заплаціць „бясчэсця“ шляхціцу Багдану Пронкавічу Лышчынскаму, служэбніку намесніка слонімскага за тое, што без скаргі і суду пасадзіў яго ў вязніцу [19, с.102]. У снежні 1540-га Юрка Спекуновіч, цівун каплічны „князя біскупа Жамоіцкага“, быў збіты на горкі яблык гарадзенскім габрэем Крывонем Мойшавічам. Прычынаю бойкі стала вядро, якое Юрка першым выгандляваў на кірмашы ў бондара. Паводле сведчанняў бондара, калі цівун „пачаў каліту тут жа, стоячы, варашыць, хоцячы мі тое вядро заплаціці“, падышоў габрэй і пачаў гандляваць тое самае вядро. Цівун заплаціў грошы, а потым пачаў, жартуючы, з габрэем гандлявацца. Але калі ён паспрабаваў пайсці з упадабаным Крывонем Мойшавічам таварам, дык адразу атрымаў ад апошняга колькі добрых удараў [19, с.267]. Не пашанцавала ў лютым 1541 году і каралеўскаму селяніну Мацею Марціновічу ў сутычцы з гарадзенскім млынаром Мошкам. Калі Мацей „прывёз іж для памола жыта із замка“, то ён пабачыў Мошку, які засыпаў пад камень млына бочку жыта. Селянін цярпліва чакаў, пакуль гэтае жыта змалолася, але калі ён зразумеў, што млынар мае намер засыпаць чарговую бочку, не зважаючы на яго, то запатрабаваў, каб Мошка перш-наперш змалоў зерне на патрэбы каралеўскага замку, а потым ужо сваё. Але ў адказ на гэтую прапанову Мацей дастаў добрых кухталёў і з разбітым да крыві носам мусіў рэтыравацца ад раз’юшанага млынара. Нягледзячы на тое, што Мошка ўсё адмаўляў, шматлікія сведкі давялі слушнасць абвінавачванняў селяніна. Суд прызнаў Мошку вінаватым „і прысудзіў на нём тому Мацейцу палціну грошай“ [19, с.288—289]. 27 чэрвеня 1542 году баярын Грышка Катшэвіч скардзіўся на клецкага габрэя Захар’я Маркавіча, які „гнаў валы скупленыі сваі з Клецка да Кгданска прамежку жыта маяго, і жыта мі нямала патапталі. І я за то быў узяў у ніх вала за шкоду тую, што мі збожжа папсавалі, і ён з маладцы сваімі мяне збіў“ [19, с.312—313].

Габрэі і беларусы таксама поплеч абаранялі сваю супольную Радзіму пад час войнаў. Асабліва паказальныя ў сувязі з гэтым падзеі часоў крывавага „Патопу“ сярэдзіны XVII стагоддзя, калі габрэі стаялі побач з беларусамі на мурах гарадскіх умацаванняў, баронячы іх ад войскаў „Найцішэйшага“ і ўкраінскіх казакаў. Ацалелая пасля крывавага пагрому рэшта магілёўскага габрэйства, дарэчы, брала чынны ўдзел у антымаскоўскім лютаўскім паўстанні 1661 году. Але было і іншае. Бо шмат каму з беларускіх месцічаў на першым этапе той вайны была даспадобы тэза Аляксея Міхайлавіча аб выгнанні габрэйскага насельніцтва з Беларусі…

Які малюнак мы атрымоўваем у выніку ўсяго вышэйвыкладзенага?

Можна казаць, што для нашых земляў быў характэрны мяккі варыянт антысемітызму. Мы яго ўмоўна назвалі б „абарончым“. З аднаго боку, для антысеміцкіх уяўленняў насельніцтва Беларусі характэрны практычна той жа самы набор негатыўных стэрэатыпных вобразаў „жыда“, што бытаваў і ва ўсім хрысціянскім свеце. З другога боку, нейкія „прэвентыўныя“ масавыя акцыі, самасуд супраць габрэяў без доказу іх віны на працягу ХVІ—ХVІІІ стагоддзяў не толькі амаль не праводзіліся, але і асуджаліся людзьмі, якія ў той самы час былі носьбітамі антысеміцкіх стэрэатыпаў.

Найяскравейшы прыклад — Трафім Сурта. Як вынікае з выказванняў і ацэнак магілёўскага храніста — ён шчыры антысеміт. Але калі Трафім Сурта апісвае вынішчэнне габрэйскага насельніцтва Магілёва ў 1654 годзе казакамі Канстанціна Паклонскага, то яго сімпатыі не на баку магілёўскага шляхціца і яго хрысціянскага войска. Ён асуджае не матываванае нічым, акрамя прагі да нажывы, масавае забойства габрэяў [2, с.292].

Такое стаўленне да сваіх суграмадзян іншай крыві і веры трывала і ў пазнейшы час. Адмаўляючы гэта, мы ніколі не зразумеем матывацый учынкаў тых беларусаў, якія бралі ўдзел у габрэйскіх пагромах пад час першай і трэцяй расейскіх рэвалюцый, грамадзянскай і другой сусветнай войнаў. А не ўлічваючы спецыфікі беларускага антысемітызму, мы не здолеем рацыянальна растлумачыць, чаму на беларускай зямлі падобныя ганебныя ўчынкі ніколі не дасягалі такіх маштабаў, як у нашых найбліжэйшых суседзяў.

ЛІТАРАТУРА

1. Акты, относящиеся к истории Западной России, собранные и изданные Археографической комиссиею. Спб., 1848. Т.3.

2. Беларускія летапісы і хронікі. Мн., 1997.

3. Бершадский С.А. Литовские евреи. История их юридического и общественного положения в Литве от Витовта до Люблинской унии. Спб., 1883.

4. Гуревич А.Я. Категории средневековой культуры. М., 1972.

5. Историко-юридические материалы, извлеченные из актовых книг губерний Витебской и Могилевской, хранящиеся в центральном архиве в Витебске и изданные под ред. архивариуса сего архива Сазонова (далей — ИЮМ). Витебск. 1877. Вып.8

6. ИЮМ. Витебск. 1878. Вып.9.

7. Карский Е.Ф. Белорусы. Т.III. Очерки словесности белорусского племени. Ч.2: Старая западнорусская письменность. Петроград. 1921.

8. Ластоўскі В. Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі. Коўна. 1926.

9. Литвин М. О нравах татар, литовцев и москвитян // Архив историко-юридических сведений, относящихся до России, издаваемый Николаем Калачовым. М., 1854. Кн.2, вторая половина. Отд.V. С.1—77.

10. Любавский М.К. Очерк истории Литовско-Русского государства до Люблинской унии включительно. М., 1913.

11. Марек П. Белоруссия // Еврейская энциклопедия в 16 томах. Спб., Т.5. — С. 165—168.

12. Марзалюк І. А. Магілёў у XII—XVIII стст. Людзі і рэчы. Мн., 1998.

13. Мельнікаў А.А. Кірыл, епіскап Тураўскі: Жыццё. Спадчына. Светапогляд. Мн., 1997.

14. Могилевские епархиальные ведомости. Могилев. 1998. № 4—6.

15. Могилевская Старина. Могилев. Вып.3.

16. Нікольскі Н.М. Жывёлы ў звычаях, абрадах і вераньнях беларускага сялянства. Менск. 1933.

17. Памятники полемической литературы в Западной Руси. Спб., 1878. Кн.1 (Русская историческая библиотека. Т.4).

18. Россия. Полное географическое описание нашего Отечества. Спб., 1905. Т.9.

19. Русско-еврейский архив. Документы и материалы для истории евреев в России. Т.1. Спб., 1882.

20. Русско-еврейский архив. Документы и материалы для истории евреев в России. Т.2. Спб., 1882.

21. Скарына Ф. Творы: Прадмовы, казанні, пасляслоўі, акафісты, пасхалія. Мн., 1990.

22. Старостенко В.В. Общественно-философская мысль и национальное самосознание белорусов XVI—XVII вв. Очерки истории. Могилев. 1999.

23. Статут Вялікага княства Літоўскага. Тэксты. Даведнік. Каментарыі. Мн., 1989.

24. Pietkiewicz K. Wielkie Księstwo Litewskie pod rządami Aleksandra Jagiełłonczyka. Poznań. 1995.

25. Trachtenberg J. Djabeł i żydzi. Średniowieczna koncepcja żyda a współczesny antysemityzm. Gdynia. 1997.