3–2000
» да Зьместу «

Габрэйскі нумар

гісторыі

Галiна Сініла
Народ Кнігі

---

Габрэі — хто яны такія? Адкуль прыйшлі? Куды ідуць? Гісторыя гэтага народу нясе ў сабе вялікую таямніцу. Паводле логікі, габрэі павінны былі ўжо знікнуць. Чаму ж яны жывуць і працягваюць ствараць сваю культуру? На думку многіх, габрэйскі лёс мае трансцэндэнтную прыроду, з’яўляецца не толькі феноменам, але ноўменам…

 
ТаНаХ і спецыфіка габрэйскае ментальнасці

Неяк Юры Лотман выступаў з публiчнай лекцыяй у Ленiнградскiм унiверсiтэце. Апроч усяго, у лекцыi прафесар закрануў тэму сувязяў рускай лiтаратуры з Бiблiяй. Калi настаў час пытанняў, адзiн са студэнтаў спытаўся: „А чаму гэта ў Бiблii — усё габрэi ды габрэi, нi слова пра рускiх?“. „З тэхнiчных прычынаў“, — адказаў прафесар Лотман i з’ехаў у Тарту. Сапраўды, хто можа „выправiць“ тое, што габрэі першыя навучылiся размаўляць з Адзiным Богам, што ў Бiблii назаўсёды замацаваны духоўны і гістарычны досвед менавіта габрэйскага народу — досвед, які стаўся такім значным для сусветнай цывілізацыі?

Каран вызначае габрэяў як першы „народ Кнігі“. Так, першая рыса габрэйскай культуры і цывілізацыі — гэта тое, што яны грунтуюцца на непахісным аўтарытэце Святога Пісання, на харызме Кнігі, уладзе якой аднойчы і назаўжды падпарадкаваліся габрэі. Уся наступная культура вырастае як своеасаблівы каментар да тэкстаў Святога Пісання (часта ў самым канкрэтным сэнсе гэтага слова, як у выпадку з Талмудам). Нельга ўявіць сабе габрэйскую культуру без Торы — ТаНаХу і Талмуду (Вуснай Торы).

 
Першакнігай габрэйскай культуры стаў ТаНаХ, які ўвабраў у сябе гісторыю і духоўныя адкрыцці народу на этапе Старажытнасці — ад яго з’яўлення на гістарычнай арэне на пачатку II тыс. да н.э. да трагічных выпрабаванняў ІІ ст. да н.э. Пісьмовая фіксацыя тэкстаў ТаНаХу адбывалася на працягу ХІІІ—ІІ ст. да н.э., канчаткова вырашылася пытанне аб складзе трэцяй часткі толькі ў ІІ ст. н.э., а затым яшчэ на працягу некалькіх стагоддзяў ішоў складаны працэс кадыфікацыі, выпрацоўкі адзінай, дакладна замацаванай да апошняй літары версіі канону — так званай Масоры, або Масарэцкай Бібліі (масора — на іўрыце „пераемнасць“, „традыцыя“). Такім чынам, унікальнасць старагабрэйскай культуры ў тым, што ўсё галоўнае, што яна напрацавала за два тысячагоддзі да н.э., сканцэнтравана ў адзінай Кнізе — у ТаНаХу, або габрэйскай Бібліі (Biblia Hebraica). Замацаваўшыся на пачатку эры ад Нараджэння Хрыстова, габрэйская Біблія цалкам увайшла ў склад Бібліі хрысціянскай, атрымаўшы ў ёй новую назву — Стары Запавет. Канечне, у змене назвы праявілася новая тэалагічная канцэпцыя: на змену Старому Запавету прыходзіць Новы, Стары Запавет толькі абгрунтоўвае сэнсы Новага, з’яўляецца пэўным Пралогам да Новага. З другога боку, для хрысціянскай свядомасці з самага пачатку было ясна, што Новы Запавет немагчыма адарваць ад Старога, што гэта можа павесці толькі да адрыву ад хрысціянства ў цэлым. Невыпадкова Св.Аўгусцін пісаў: „Новы Запавет хаваецца ў Старым, Стары адкрываецца ў Новым“. З пункту ж гледжання габрэйскае традыцыі, ТаНаХ ніколі не можа „састарэць“, ён заўсёды ўражвае асляпляльнай навіной, у ім ёсць усё для спасціжэння Бога, свету і чалавека. Патрэбна заўважыць, што і Новы Запавет — уласна хрысціянская частка Бібліі — узнік як заканамерны працяг пэўных тэндэнцый габрэйскай культуры, хоць і дайшоў да нас запісаным на грэцкай мове (гэта адбылося ў інтэрвале паміж 50 і 120 гг. н.э.). Да таго ж, праз усе тэксты ТаНаХу праходзіць лейтматыў бясконцага аднаўлення Запавету, і само з’яўленне Новага Запавету немагчыма без ідэі Запавету — Саюзу паміж Богам і чаловекам, — ідэі, на якой грунтуецца светаадчуванне габрэйскай, а ўслед за ёй і хрысціянскай цывілізацыі.

У складзе хрысціянскай Бібліі глыбокія сэнсы, адкрытыя старагабрэйскай цывілізацыяй, сталі набыткам многіх народаў, якія прынялі хрысціянства. У VII ст. н.э. тэксты ТаНаХу часткова, у моцна перапрацаваным выглядзе, увайшлі і ў Каран. Таму тры канфесіі — юдаізм, хрысціянства, іслам — называюць аўраамітычнымі, бо само іх узнікненне было абумоўлена духоўным подзвігам праайца габрэйскага народу Аўраама.

Для галоўнай Кнігі габрэйскае культуры мала аднаго імя — нават у той традыцыі, што яе спарадзіла. Так, яна мянуецца ў множным ліку Сфарым — „Кнігі“. Дарэчы, менавіта адсюль грэцкая калька, вядомая ўсім, — biblia — з тым жа значэннем, а ад яе — усе вытворныя ў еўрапейскіх мовах, дзе гэтае слова набыло адзіночны лік. Множнасць у адзінстве, еднасць у множнасці — у гэтым адна з таямніц вялікай Кнігі. Мянуецца яна таксама га-Сэфэр га-кадош — „Святая Кніга“ з падвойным пэўным артыклем, які падкрэслівае яе ўнікальнасць. Таксама яна называецца Сіфрэй га-кодэш — „Святыя Кнігі“. А яшчэ — з вялікай пашанай — Сэфэр га-Сфарым — „Кніга Кніг“. А яшчэ — га-Мікра — „Чытанне“, прычым ізноў з пэўным артыклем: галоўнае і свайго кшталту адзінае ў свеце Чытанне для чалавека. Але найчасцей ужываецца вельмі ёмістая назва ТаНаХ. Гэта своеасаблівая абрэвіятура, у якой зычныя ТНХ паказваюць на тры часткі габрэйскай Бібліі, з’яўляюцца першымі літарамі назваў трох частак Святога канону: Тора (Закон), або Пяцікніжжа Майсеева, Нэвіім (Прарокі), Кетувім (Пісанні). Пры гэтым апошняе [к] напрыканцы слова адпаведна фаналагічным законам іўрыту пераходзіць у [х], таму вымаўляецца ТаНаХ. Менавіта дзве першыя часткі канону, якія ўжо канчаткова склаліся ў той час, меў на ўвазе прапаведнік з Галілеі (паўночнай Юдэі) Ешуа га-Ноцры, вядомы ўсяму свету як Ісус з Назарэту, або Ісус Хрыстос, у Нагорнай Пропаведзі: „Не думайце, што Я прыйшоў парушыць Закон або Прарокаў, не парушыць прыйшоў Я, але здзейсніць“ (Мц., 5:17). Габрэйскае Святое Пісанне было і Ягоным Святым Пісаннем. Пытанне ж наконт трэцяй часткі канону канчаткова вырашылася толькі ў ІІ ст. (з гэтых кніг Ісус успамінае толькі псальмы).

У канон ТаНаХу ўвайшлі З9 кніг, адабраных з цягам часу габрэйскімі кніжнікамі, адрэдагаваных і замацаваных да апошняй літары. Яны падзяляюцца, як сведчыць сама назва канону, на тры раздзелы (сакральная лічба тры, што сімвалізуе ўсе дынамічныя працэсы — кожны мае, так ці інакш, пачатак, сярэдзіну і канец — і, урэшце, само жыццё, пакладзена ў фундамент канону). Тора ўключае пяць эпічных і адначасова заканадаўчых кніг, аўтарства якіх рэлігійная традыцыя звязвае з імем прарока Майсея: Бэрэшыт, Шэмот, Ваікра, Бэмідбар, Дэварым, або ў славянскай традыцыі Быццё, Выхад, Левіт, Лічбы, Другазаконне (гэтыя назвы не з’яўляюцца перакладам назваў на іўрыце, але склаліся пад уплывам грэцкага перакладу). У другі раздзел ТаНаХу — Прарокі — увайшла 21 кніга, і склад гэтага раздзелу больш разнастайны па сваіх жанрах, чым Тора. Але пачынаюць яго таксама кнігі хранікальна-эпічныя, з элементамі перш-наперш гераічнага эпасу: Кніга Егошуа бін Нуна (Ісуса Навіна), Кніга Суддзяў, 1-я і 2-я Кнігі Шэмуэля (Самуіла), яны ж — 1-я і 2-я Кнігі Царстваў у грэцкай і славянскай Бібліі, гэтаксама 1-я і 2-я Кнігі Цароў — 3-я і 4-я Кнігі Царстваў. Далей ідуць творы, што не ведаюць аналагаў у суседніх культурах, — прароцкія кнігі. Традыцыйна пятнаццаць прароцкіх кніг падзяляюцца на трох вялікіх прарокаў — гэта кнігі Ешаягу (Ісаі), Ірмеягу (Ераміі), Ехэзкэля (Езэкііля) — і дванаццаць астатніх (трэй-асар), якія ў хрысціянскай традыцыі мянуюцца „малымі“ прарокамі (перш за ўсё за невялікія памеры кніг). Назва трэцяга раздзелу — Пісанні — падкрэслівае, што ён складаецца з адносна самадастатковых, менш звязаных паміж сабою кніг. Гэты раздзел — самы цікавы ў сваёй жанравай разнастайнасці і ўключае творы, натхнёныя, згодна з рэлігійным поглядам, Руах га-кодэш — Духам Святым. У Пісанні ўваходзяць шэдэўры старагабрэйскай лірыкі ў розных яе мадыфікацыях: Псалтыр, што стала фундаментам габрэйскае і хрысціянскае літургіі; Песня Песняў (або, як у перакладзе Ф.Скарыны, — Песня Песням); Эклезіяст (дакладней, Эклесіаст — грэцкая калька з іўрыцкага Когэлет — „Той, хто прапаведуе ў сабранні“, г.зн. — перад рэлігійнай суполкай); Кніга Плачу (або Плач Ераміі); Кніга Ёва (Іова). Гэтая кніга, як і Эклезіяст, мае дачыненне да так званай літаратуры мудрасці, што ўзнімае ў першую чаргу складаныя, часта амаль невырашальныя маральна-этычныя і філасофскія праблемы быцця і чалавечай свядомасці. Літаратуру мудрасці прадстаўляе таксама вялікая кніга афарыстыкі — Кніга Прыпавесцяў Саламонавых. З прыпавесці-афарызму вырастае аповесць-прыпавесць, у якой сюжэт служыць для ілюстрацыі таго ці іншага рэлігійна-філасофскага і маральнага тэзісу або падводзіць чытача да гэтага тэзісу. Да жанру аповесці-прыпавесці адносяцца Кніга Рут (Руф), Кніга Эстэр (Эсфір), гэтаксама і Кніга Ёны (прарока Ёны, або Іоны), хоць яна і апынулася ў складзе прароцкіх кніг. За межамі канону гэты жанр прадстаўляюць слынныя кнігі, якія з розных прычынаў былі выключаны габрэйскімі мудрацамі, але засталіся на правах некананічных (дэйтэракананічных) у хрысціянскай Бібліі, — Кніга Егудзіт (Юдзіф), Кніга Товія (Товіта). Выключна важнае значэнне як для габрэйскай, так і для хрысціянскай свядомасці мае Кніга Даніэля (Кніга прарока Данііла), бо ў ёй упершыню крышталізуюцца рысы своеасаблівага жанру, які вынікае з прароцкіх кніг, — рысы апакаліпсісу — Адкрыцця пра апошнія дні нашай зямной гісторыі, яе выбух і пераход у эсхаталогію, пра Найвышэйшы Суд і надыход царства Машыяха (Месіі).

У хрысціянскім Пісанні Кніга прарока Данііла залічана да кніг вялікіх прарокаў, яе літаратурная топіка і стылістыка сталіся вельмі важнымі для новазапаветных тэкстаў, асабліва для Адкрыцця Яна Багаслова. У трэцюю частку габрэйскай Бібліі ўвайшлі таксама Кнігі Эзры (Ездры) і Нехем’і (Неэміі), напісаныя ад першай асобы іх аўтарамі, якія ўзначалілі вяртанне юдэяў з вавілонскага палону. Завяршаюць канон 1-я і 2-я Кнігі Хронік, за якімі ў славянскай Бібліі замацавалася грэцкая назва — Кнігі Параліпоменан, што азначае па-грэцку „запаўненне прабелаў“. І сапраўды, гэтыя кнігі апавядаюць пра тыя ж гістарычныя падзеі, што і Кнігі Царстваў, але падаюць іх скарочана, адпаведна прынцыпу аналаў, а некаторыя, наадварот, дапаўняюць, разгортваюць (у хрысціянскай Бібліі Кнігі Параліпоменан і размешчаны адразу пасля Кніг Царстваў).

ТаНаХ злучае ў адзінае цэлае, у адзіны рэлігійна-гістарычны эпас дыялог паміж чалавекам і Богам, Я і Вечным Ты — у тэрміналогіі Марціна Бубэра. Гэты дыялог з’яўляецца стрыжнем Святоўнай гісторыі, якая ёсць адначасова самай сапраўднай гісторыяй габрэйскага народу. ТаНаХ упершыню адкрывае гісторыю як мэтаскіраваны працэс — як рух свету ад яго Стварэння Вышнім да яго канчатковай гарманізацыі напрыканцы няправеднай гісторыі і надыходу Царства Мэсіі. Сам народ разглядае сябе як свайго кшталту інструмент у Боскіх руках дзеля здзяйснення Ягонай задумы. Гістарычны рух асэнсоўваецца як паступовае раскрыццё душы чалавечай перад Богам, як здольнасць прыняць у сябе і несці вобраз Божы.

Нябачны свет Талмуду,
або
Народ Ізраілю на шляхах выгнання і вяртання на радзіму

У першыя стагоддзі Новай эры пасля разбурэння Ерусаліму рымлянамі і выгнання народу Ізраілю з ягонай старадаўняй радзімы габрэі ўсё больш рассейваюцца па розных кантынентах. Частка апынаецца ў Месапатаміі, Афрыцы, на Іберыйскім паўвостраве (так званыя сфарадзім — сефарды, ад Сфарад — сярэднявечнай габрэйскай назвы мусульманскай Іспаніі), частка — у Заходняй і Цэнтральнай Еўропе (так званыя ашкеназім — ашкеназы, ад сярэднявечнай назвы Германіі — Ашкеназ). У розных арэалах габрэйская культура набывае новыя рысы, на якія ўплывае культура народаў, побач з якімі жывуць габрэі. Як у такой сітуацыі можна было захаваць адзінства? Безумоўна, з дапамогаю Торы. Але як не развучыцца разумець Тору? Тут выявілася велізарная роля ў захаванні народу як цэлага яшчэ адной найгалоўнай кнігі, на гэты раз толькі для габрэяў — Талмуду.

У масавай свядомасці слова выклікае асацыяцыі з нечым цьмяным і калі не нячыстым, дык ужо дакладна — занадта заблытаным і цяжкім для разумення. Нездарма ж слова талмуд ужываецца ў нас як агульны назоўнік для ўсяго таго, што мае вялізны памер і ў чым няма надзеі знайсці сэнс. Так, памер сапраўды не маленькі — больш за шэсцьдзесят трактатаў, якія займаюць прыблізна трыццаць тамоў энцыклапедычнага фармату, да таго ж — на дзвюх мовах, іўрыце і араміце (арамейскай). Дагэтуль няма ніводнага поўнага перакладу на іншыя мовы, перакладаліся толькі фрагменты, якія не могуць даць уяўлення пра цэлае.

Зараз над перакладам Талмуду на ангельскую мову працуе ў Ізраілі цэлы Інстытут праблемаў юдаізму. Сапраўды, як перакласці простае слова „пытанне“, бо на іўрыце каля дваццаці сінонімаў гэтага слова, дваццаць відаў пытанняў, па-ангельску ж — адно-адзінае слова... У Талмудзе перад намі паўстае культура, якая яшчэ ў сівой Старажытнасці пачала задаваць пытанні, добра ведаючы, што не на ўсе з іх можна знайсці адказы.

Талмуд на іўрыце азначае „вучэнне“ (як працэс), „вывучэнне“ (талмід — вучань). Вывучэнне чаго? Торы. Талмуд ёсць практычным увасабленнем, можа, самай значнай для юдаізму канцэпцыі міцват талмуд Тора — „запаведзі вывучаць Тору“, прычым само гэтае вывучэнне нясе ў сабе і мэту, і ўзнагароду. Як сказаў адзін з мудрацоў Талмуду, „зноў і зноў гартай яе (Тору), бо ў ёй змяшчаецца ўсё. Углядайся ў яе, і састарся ў ёй, і ніколі не разлучайся з ёю, бо няма ў свеце дабрадзейнасці, большай за гэтую“. Талмуд узнікае як пісьмовая фіксацыя шматвяковай традыцыі вуснага тлумачэння ТаНаХу, як разгорнуты каментар на палях Вечнай Кнігі.

Талмуд падзяляецца на дзве часткі: першая — Мішна (на іўрыце — „паўтарэнне“) — уяўляе сабою ўласна тэкст, і напісаная яна на іўрыце, другая — Гемара (на араміце — „завяршэнне“ і адначасова „ўспрынятае ад настаўніка“) — каментар і тлумачэнні да Мішны, і яна існуе на арамейскай мове. Мішна складалася танаямі (тана — па-арамейску „той, хто паўтарае“ — першым пакаленнем габрэйскіх мудрацоў пасля завяршэння ТаНаХу, Гемара — амараямі (амора — па-арамейску „той, хто гаворыць“), якія давалі сваё разуменне выказанага танаямі. Мішна існуе ў адной кананічнай версіі, тады як Гемара — у дзвюх: у Ерусалімскім Талмудзе (Талмуд Ерушалмі) і Вавілонскім Талмудзе (Талмуд Баўлі). Апошні больш аўтарытэтны.

За Талмудам, як і за ТаНаХам, стаіць велізарны час — амаль дзесяць стагоддзяў, з V ст. да н.э. па V ст. н.э. Паступова традыцыя вуснага тлумачэння, гібкага разумення Закону стала справай нумар адзін для такой плыні ў юдэйскай традыцыі, як перушым — фарысеі. Гэтае іўрыцкае слова ў грэцкай абалонцы набыло ў еўрапейскіх мовах сэнс „крывадушнікі“ — дзякуючы Евангеллям. Гістарычныя фарысеі былі ў гэтым вінаватыя не больш за іншых. Перушым („тыя, што аддзяліліся“, бо яны сапраўды аддзяліліся ад поглядаў кансерватыўных садукеяў) верылі, што жывая пераемная сувязь, духоўная традыцыя значыць не менш за кананічнае Святое Пісанне. Традыцыя асэнсоўвалася імі як Адкрыццё, што даруецца ўвесь час. Ад прарока Майсея — а яму Бог адкрыў не толькі Пісьмовую, але і Вусную Тору — Адкрыццё было перададзенае прарокам, ад іх — мудрацам, якія тлумачылі Закон, духоўным настаўнікам народу. Шматлікія пакаленні мудрацоў-кніжнікаў распрацавалі прынцыпы мідот — шляхоў тлумачэння тэкстаў ТаНаХу. Яны выводзілі, абапіраючыся на тору, новыя законы, якія павінны былі вызначаць жыццё народу ў новых умовах. Таму Мішна вызначаецца яшчэ як Галаха — практычныя законы, правілы паводзінаў у тых ці іншых жыццёвых умовах. Як часта жартуюць габрэі, усё, што ў Талмудзе не Галаха, ёсць Агада. Агада — у перакладзе з іўрыту „паданне“, „аповед“ — апавядальная частка Талмуду — паданні і прыпавесці. Бадай што асноўным жанрам Агады з’яўляецца ма’асэ — аповед пра ўчынкі праведніка. Але ма’асэ — толькі сродак абгрунтавання і вывядзення новых галахот — практычных законаў. Акрамя таго, у Талмудзе прысутнічае адзін з самых спецыфічных жанраў габрэйскай рэлігійна-філасофскай літаратуры — мідраш (ад кораню са значэннем „дапытвацца“, „дашуквацца сэнсу“), які таксама падзяляецца на Мідраш Галаха і Мідраш Агада. Мідраш — гэта каментар да асабліва складанага фрагменту, ці радка, ці нават слова Святога Пісання. Па сутнасці, гэта пачатак герменеўтыкі.

Талмуд пабудаваны як дыскусіі мудрацоў, якія абмяркоўваюць той ці іншы фрагмент тэксту, той ці іншы закон і выказваюць розныя пункты гледжання, спрачаюцца і дапаўняюць адзін аднаго. І нават тая думка, якая засталася ў меншасці, запісваецца: як ведаць, можа пройдзе час, і стане зразумелым, што яна мела рацыю. Гэта адкрыты дыскурс, у якім пануюць плюралізм і адзінства духу, талерантнасць і парадаксальнасць мыслення, дзе думка разгортваецца па асацыяцыі, дзе тэкст Святога Пісання бачыцца не толькі па гарызанталі, але і па вертыкалі — усе падобныя кантэксты адразу.

Напачатку Талмуд уяўляў сабою Вуснае Вучэнне ў прамым сэнсе гэтага слова: шматлікія тлумачэнні не запісваліся, а завучваліся напамяць, перадаваліся ад настаўніка (рава) да вучня. Танаі, спадчыннікі Ёханана бэн Закая, гадаванцы заснаванай ім духоўнай Акадэміі ў Яўнэ, уяўлялі сабою у некаторым сэнсе жывыя кнігі — столькі тысячаў і нават мільёнаў радкоў каментару да Святога Пісання яны ведалі напамяць. Але на мяжы ІІ—ІІІ ст. у Палестыне склалася пагроза жыццю многіх славутых рабі. І тады вялікі знаўца Вуснай Торы, лідэр габрэйскай суполкі, якая з вялікай цяжкасцю, але ўсё яшчэ існавала ў Святой Зямлі, Егуда га-Насі, запісаў і кадыфікаваў Мішну. Так традыцыя парушыла сама сябе, каб сябе захаваць. Потым ужо ў славутых ешывах Суры і Пумбедыты на прасторах былой Вавілоніі, куды перасунуліся цэнтры габрэйскае культуры ў IV—V ст., складаецца спачатку вусна, а потым запісваецца Гемара.

Талмуд ёсць універсумам. У ім падлягаюць дэбатам і асэнсаванню практычна ўсе сферы чалавечага быцця. У выніку дзесяці-пятнаццаці гадоў вывучэня Талмуду ў ешыве габрэі атрымлівалі сапраўды ўніверсальную адукацыю, каб жыць не толькі адпаведна габрэйскім законам, але і адпаведна законам універсальнага чалавецтва.

Кадыфікацыю ТаНаХу і складанне і запісванне Талмуду паскорыла палеміка юдаізму з узніклым хрысціянствам, якое прэтэндавала на адзіна правільнае разуменне Святога Пісання. Вусная Тора выступала як спецыфічны ключ для сапраўднага чытання Бібліі — ключ, якім валодаюць габрэі. У хрысціянстве ж складаецца дактрына, згодна з якой народ Ізраілю перастаў быць выбраным народам і саступіў дарогу „новаму Ізраілю“ — хрысціянскай суполцы. Габрэі былі абвешчаныя нашчадкамі не Майсея, Аарона, Давіда, Ераміі, Ісаі, але Датана і Авірама, Ахава і Манасіі — самых негатыўных персанажаў ТаНаХу. Дакорлівыя словы прарокаў былі зразуметыя як бясспрэчнае сведчанне супраць габрэйскага народу. Ніводзін народ не заплаціў такой высокай цаны за веліч сваіх рэлігійных правадыроў, як сказаў Джэймс Паркер.

Беларускія старонкі габрэйскай культуры

У Польшчы габрэям прытулак і прывілеі даў Казімір Вялікі. Паданне кажа, што калі габрэі рухаліся з Заходняй Еўропы ва Ўсходнюю, уцякаючы ад ганенняў пад час Крыжовых паходаў і абвінавачванняў у распаўсюджванні чумы, з неба ўпала запіска з двума словамі — по лін, што значыць „тут жыві“. І яны пасяліліся тут і назвалі Польшчу Палін. Але праз стагоддзе і тут пачаліся прыцясненні. У 1389 г. для іх адчыніў браму Вялікага Княства Літоўскага Вітаўт — і габрэі пасяліліся ў Горадні, Берасці і іншых гарадах і мястэчках Літвы-Беларусі.

Ясна, што і тут былі абмежаванні і выгнанні, як сумна вядомае выгнанне вялікім князем Аляксандрам у 1495 г. Але габрэі вярталіся і адраджалі сваё жыццё. І тут былі пагромы, але радзей і найбольш — справакаваныя царскім рэжымам. Так, Беларусі не датыкнулася жудасная хваля пагромаў 1880—81 гадоў, але ў 1904 годзе адбыўся — пасля крывавага пагрому ў Кішынёве — пагром у Гомелі, пад час якога габрэі стварылі аддзелы самаабароны. Тут, у Беларусі, было менш крыві, больш талерантнасці. Можа таму Беларусь і стала адным з найбуйнейшых у Еўропе цэнтраў габрэйскай духоўнасці ў ХVIII — пачатку ХХ ст. Менавіта тут разгортваецца вялікая дыскусія і вялікая спрэчка хасідаў і міснагідаў — паборнікаў класічнага равіністычнага юдаізму.

У другой палове XVIII ст. рабі Аарон Вялікі, услед за славутым Баал Шэм Товам, пачаў прапаведаваць хасідызм — служэнне Богу ў радасці сэрца — у мястэчку Каралін каля Пінску. Хасідаў у Беларусі доўга называлі карлінерамі. Рабі Аарон Вялікі памёр вельмі маладым, але заснаваная ім суполка карлінераў існуе і зараз у Ізраілі і ЗША. Пад ягоным уплывам невялічкія суполкі хасідаў утварыліся ў Пінску, Мінску, Шклове. У 1772 г. барацьбу супраць хасідаў з іх „ерэтычным“ вучэннем пачаў віленскі равін Эліягу бен Шлома Залман, ці Эліягу Гаон — славуты Віленскі Гаон (апошняе слова можна перакласці як „геній“), увасабленне класічнай равіністычнай вучонасці. Віленскі Гаон абараняў аўтарытэт Божай Торы і Талмуду, нагадваў, што служэнне Вышняму немагчымае без упартай працы над вялікімі кнігамі габрэйскае культуры.

Супярэчнасці паспрабаваў прымірыць у сваім вучэнні Шнэур Залман родам з Лёзна, празваны Алтэр Рэбе — Стары Рэбе, пачынальнік дынастыі хасідскіх цадзікаў і равінаў Шнэерсонаў і заснавальнік Хабаду — адной з самых магутных плыняў унутры хасідызму. Яшчэ хлопчыкам Шнэур Залман выявіў вялікія здольнасці і вялікія веды ў тэкстах ТаНаХу і Талмуду. З пятнаццаці гадоў ён жыў у Віцебску, але яго так і цягнула адначасова ў Вільню, да Вялікага Гаона, і ў Межырыч, да славутага Вялікага магіда (прапаведніка) — рава Дова Бэра, самага таленавітага вучня Баал Шэм Това і духоўнага лідэра ўсіх хасідаў. Рабі Доў Бэр і прадказаў, што Шнэур Залман, „гэты будзе рабінам усёй Беларусі“. Так і адбылося. Слова Хабад створана як абрэвіятура з трох пачатковых літараў словаў хохма — „мудрасць“, біна — „разуменне“, даат — „веды“. Згодна з гэтай канцэпцыяй, вытокам веры з’яўляецца не рэлігійны экстаз, як лічылі іншыя хасіды, але розум. Розум павінен кіраваць пачуццямі. Шнэур Залман лічыў добрай толькі тую экзальтацыю, якая ёсць вынікам вучэння, разважання, сузірання, да якой не прымешваюцца пачуццёвае і цялеснае ўзрушэнне. У чалавеку існуюць дзве душы: жывёльная, крыніца фізічнай энергіі і эмоцый, і Боская — крыніца духу. Апошняя ёсць часткаю Бога, яна існавала яшчэ да таго, як трапіла ў цела чалавека, яна працягвае існаваць і пасля смерці. Кожная з дзвюх душаў мае свой розум і сваю волю, і „чалавечы розум“ першай выяўляе сябе ў навуках, мастацтвах, рамёствах, а „Боскі розум“ другой — у пошуках Вышняга, у духоўнай чысціні і святасці. „Жывёльная душа“ хоць і не ёсць злом, але валодае „цягаю да зла“, „Боская душа“ валодае „цягаю да дабра“, імкнецца пераўтварыць пачуцці і страсці чалавека ў любоў да Таго, хто стварыў свет. Дзве душы суадносяцца як цемра і святло. У праведніку перамагае Боская душа, і таму ён здольны ператварыць зло ў дабро, цемру ў свет, горыч у слодыч. Адзінства з Вышнім забяспечваюць толькі добрыя справы, сілу для якіх дае Боская, разумная душа. Яна мае тры асноўныя ўласцівасці: мудрасць — патэнцыйны розум, разуменне — дзейсны розум, веды — злучэнне суб’екта і аб’екта пазнання, пераўтварэнне думак у намеры, сінтэз інтэлекту і эмоцый. Задача чалавека — вывучаць Закон, які даў Вышні, выконваць запаведзі Яго з разуменнем. Толькі тады ўся істота чалавека будзе аддана служыць Богу.

Менавіта ў Беларусі нараджаецца вялікая культура на мове ідыш, якая, на жаль, будзе вынішчаная фашызмам разам са штэтламі — габрэйскімі мястэчкамі. Пачынальнікам літаратурнага ідышу стаў славуты Мендэле Мойхер-Сфорым (Мендэле-Кніганоша), які нарадзіўся ў мястэчку Копыль і зваўся на самой справе Шаломам Якавам Рабіновічам (1835(?)—1917).

Тут, на зямлі Беларусі, і нарадзілася наноў гэтая прага вяртання на Святую Зямлю. Адсюль накіраваўся ў Эрэц-Ісраэль Бэн-Ягуда, каб аднавіць іўрыт. Тут мужнеў у Валожынскай ешыве талент Хаіма Нахмана Бяліка, які загаварыў у сваіх вершах моваю прарокаў. Менавіта тут склалася асаблівая атмасфера, каб старажытны народ зразумеў патрэбу нацыянальнага аднаўлення. Таму і парыванне беларускага народу да нацыянальнага адраджэння зразумелае габрэйскай душы.