3–2000
» да Зьместу «

Габрэйскі нумар

тэма

Віталь Зайка
Некалькі запозьненых і некалькі заўчасных думак пра гэбраяў і беларусоў

---

„На беларускай зямлі год з 700 таму ўпала насеньне з дому Ізраілевага і, дзякуючы талерантнасьці беларусоў, хутка зарунела і закаласілася самабытнай і разгалінаванай гэбрайскай культурай“, — так можна было б пачаць выклад майго апавяданьня пра гэбраяў і беларусоў. Гучыць занадта патасна, але ў істоце справядліва.

Для пачатку трохі фактаў — Беларусь мела найбольшую шчыльнасьць гэбрайскага насельніцтва ў сьвеце яшчэ на пачатку ХХ стагодзьдзя. У мястэчках гэбраяў было звычайна больш паловы, а ў некаторых зь іх, паводле афіцыйнага перапісу 1897 году, не-гэбраяў было пару чалавек з тысячы. Адпаведна, гэткая шчыльная гэбрайская маса ўсьведамляла сябе натуральнымі й арганічнымі насельнікамі краю, нягледзячы на рэлігійную рыторыку пра голус (выгнаньне). І сапраўды так. Аб’ектыўна гэбрай зрабіўся гэткім жа тыповым кампанэнтам беларускага краявіду, як балоты, каўтун, пан, прыгон ды што іншае. Можна спрачацца аб правамоцнасьці параўнаньняў, але гэбрай быў і ўжо назаўсёды застанецца атрыбутам гістарычнай, сёньня шмат у чым ідэалізаванай Беларусі. Зьнікненьне частак гэтай самай Беларусі азначае скурчваньне беларускай прасторы, разбурэньне беларускага топасу. Багна балатоў дала месца калгасным роўным прастакутам, курныя хаты — бэтонным шэрым блёкам. Гэбраі — насланцам зь Пензы ды Башкірыі. Усё гэта можа розьніцца ў спэктры адзнакаў, але ясна, што зьмены значаць адно — менш Беларусі. Мадэрнізм, фігуральна кажучы, абудзіў Беларусь да гістарычнага існаваньня й амаль адначасна перарэзаў ёй горла, спрычыніўся да яе зьнікненьня. Гэбраі, як найбольш кансэрватыўная група, энкапсулявалі тое паветра 200—300-гадавой даўніны, якое нідзе ўжо не адчуеш. Далёкае адлюстраваньне, як заблукалае сьвятло (прабач замежную мэтафару) ад згаслай зоркі.

„На беларускім полі вашы грудзі знайшлі дняваньне, страву і начлег“. „Пара, Гэбраі, паны ўсёга сьвету, сплаціці доўг, які вам Беларусь дала“. Так пісаў некалі Янка Купала. Ён пэўна задумваўся над лёсамі гэбраяў, супастаўляў зь лёсамі беларусоў. На пачатку ХХ стагодзьдзя матар’ялы пра беларусоў зьяўляліся на старонках гэбрайскіх пэрыёдыкаў — „Ідышэр вэлт“, „Фолксцайтунг“ ды іншых. Сёе-тое пра гэбраяў трапляла на старонкі „Нашай Нівы“. Вульф Сосенскі, Шмуэль Плаўнік, пераняўшыся беларускімі ідэямі, супрацоўнічалі ў беларускім друку, Антон Луцкевіч — у гэбрайскім. Шмуэль Нігер (Чарны) з сымпатыяй назіраў за разьвіцьцём беларускага нацыянальнага руху. Ластоўскі, напрыклад, быў захоплены фактам, што ў гэбраяў ёсьць адмысловая назва для Беларусі — Райсн. Можна таму сказаць, што на пачатку таго стагодзьдзя накрэсьліўся працэс, які мог бы плённа ўзбагаціць абедзьве грамады. Два традыцыйныя грамадзтвы пачалі патрохі адчыняцца для зьнешніх уплываў, зь цікаўнасьцю пазіраць у бок адзін аднаго. Узаемнае рамантычнае ідэалізаваньне праз прызму гістарычнай аўры Вялікага Княства. Зьявіліся першыя спробы навуковага падыходу да гісторыі й культуры сваіх народаў, і аказалася, што ў тэй гісторыі й культуры ёсьць месца таксама і для суседзяў.

 
Але агульныя сілы адштурхоўваньня былі значна мацнейшыя за сілы прыцягненьня. Варта адчыніць любы несавецкі зборнік прыказак і прымавак, і гэбраі паўстаюць там у вельмі непрэзэнтабэльным выглядзе — глядзі Федароўскага, Насовіча. Карскі адзначае, што гэбраі быццам былі цалкам чужым, варожым элемэнтам у Беларусі. Ня кажучы ўжо пра трываласьць міту пра „хрысьціянскую кроў на мацу“ і нават культ „умученного от жидов“ сьвятога — Гаўрылы Беластоцкага. Наўзаем — мянушкі кшталту „фоне-ганэв“ (Афонька-злодзей), стэрэатып мужыка як зламыснага п’яніцы з інтэлектам на ўзроўні зямлі, які чакае нагоды для пагрому.

Пад час абуджэньня беларускай нацыянальнай сьвядомасьці бальшыня беларускіх гэбраяў не былі гатовыя ўспрыняць новага гульца на нацыянальна-палітычным полі. Захапіўшыся веліччу й развоем расейскай культуры, мала хто быў, нават сярод этнічных беларусаў, гатовы да развою культуры беларускай. Беларускія гэбраі, халоднага глузду, рацыянальныя літвакі, часта лічылі, што „зрабіць жыцьцё“ ў царскай Расеі выпадае няйначай як авалодаўшы „навукай“ гэтай Расеі, улучна з мовай і ўсім астатнім. Рэлігія як стрыжань застаецца, але рэшту, традыцыйныя адзёжы гэбрайскай культуры — трэ скінуць. Так і рабілі, і потым нават пад польскай адміністрацыяй яшчэ ў 1920-я гады, а то й пазьней, адукаваныя літвацкія сем’і былі расейскамоўнымі. Таму не выпадкова, што гэбраі-радныя муніцыпалітэтаў і мясцовых радаў самакіраваньня спрычыніліся да таго, што ідэя незалежнасьці Беларусі не знайшла неабходнай падтрымкі ў органах мясцовай улады ў 1917—1918 гг., што адпаведна абумовіла слабасьць і непапулярнасьць структураў БНР, нягледзячы на міністраў-гэбраяў, і г.д. Палітыка тады (як і цяпер, дарэчы) рабілася ў горадзе, ня ў вёсцы, а горад быў гэбрайска-расейскі з польскім дамешкам. Сьпіс беларускіх нацыяналістычных прэтэнзіяў да гэбраяў можна доўжыць гэбрайскімі камуністамі ды функцыянэрамі ў 1920-я і 1930-я гг. Пытаньне толькі, наколькі гэбраямі былі тыя людзі, а наколькі робатамі новай ідэалёгіі, якая нібыта адкідала нацыянальную „абмежаванасьць“.

Прэтэнзіі могуць быць толькі ўзаемнымі — ад часоў Івана Жахнога і Налівайкі ды ажно да сёньняшняга дня. Беларускія месьцічы часам вельмі лёгка былі гатовыя гандляваць з ворагам жыцьцямі і лёсамі іхных гэбрайскіх суграмадзянаў. Пагромы — хоць і менш, чым на поўдні Расейскай імпэрыі, але яны былі — Гомель, Магілёў, Ворша, дзясяткі іншых месцаў. А партызанская куля ў патыліцу гэбраяў за падазрэньне ў вэрбоўцы праз гэстапа, за файны габардзінавы строй ці проста за сэмітычны бляск уваччу? А гэбрайскія куфры і шафы ў сялянскіх хатах, а гэбрайскія хаты, што аднаго дня або ночы сталі не-гэбрайскімі?

Толькі наўрад ці плённа лічыць крыўды і круціць імі перад носам апанэнта. Каму, як не гэбраю зь Беларусі, блізкія нашыя краявіды, нашыя гарады і вёскі, нашая мова ўрэшце? Каму яшчэ на зямлі і ў сусьвеце? Не вялікаму ж брату на ўсходзе, у самым дзеле!

(уяўнае інтэрвію сябе з сабою)

Я выходжу ў этэр, раздвойваюся на Віталя і Файтла.

Віталь: Здароў! Вос махстэ? Ладна часу ня бачыліся. Дзе ты, як?

Файтл: За акіянам. Змагаюся за жыцьцё. Цяжкавата. Чужы сярод чужых, чужы сярод сваіх. Ты?

В.: Кісла. Лукашызм, сьмешны заробак, праблема зь лёгкімі — ужо й паліць кінуў. Якога гэбрая вінаваціць за гэта ўсё...

Ф.: Ну што ж, шукай! Дарэчы, з 110 тытунёвых фабрык у былой рысе аселасьці 83 належалі гэбраям¹. Гарадзенская фабрыка Шарашэўскага! Адтуль жа „Арбіта“, „Гродна“, — сам купляў паўжыцьця...

В.: Во-во, праваронілі факцік пра фабрыкі ў „Праваслаўнай ініцыятыве“. Цяпер, пэўна, паліш „Дангіл“ ды „Мальбара“? Пра гэбрая я жартую, можа, нязграбна — выбачай. Хаця ваш брат пераважна падаўся адсюль.

 
Ф.: „Свабодны дух лунае дзе хоча“ — памятаеш дэвіз адной газэты? Будзем шчырыя — тут няма чаго лавіць, і ўжо даўно. Таму людзі і павыяжджалі.

В.: О-го. Цябе паслухаць, дык тут няма што лавіць ажно з 1388 году.

Ф.: Ты б пажыў, каб кожны дзень нейкае фуфло мімаходзь не нагадала табе пра сэмітычныя рысы твару, або што дзеля такіх жыдкоў, як я, — „нармальным“ людзям дыхаць займае. У інстытуце абараніўся — кругом шыпяць: „Жыдава выцягнула свайго“. А гэбрай-начальнік усё зрабіў, каб патапіць. Каб не ўпікалі, што „свайго“ прытуліў. А брацішак-вадзіла просты!? Цукар у бэнзабаку, парэзаныя шлянгі, найпаскудныя маршруты — і так з тыдня ў тыдзень, з году ў год!

В.: Во-во, Бядуля. Я беларусам стаў зь „Пяці лыжак заціркі“. Сур’ёзна. За сваю беларускасьць мушу падзякаваць гэбраю.

Ф.: Ня маж сыропам. Я беларусам нарадзіўся. Бацька казаў: будзем беларусы, тут мы нарадзіліся, тут наш дом. Змушаў чытаць беларускага пісьменьніка Караленку. Пасьля выйшла, што ён не беларускі, а проста ў перакладзе.

 
В.: А скажы мне, Файтл, прымерна, як ты стаў гэбраем? У разе есьлі ты ім стаў.

Ф.: Прымерна як выпісалі мэтрыку. Там нацыянальнасьць бацькоў. А калі шчыра — у школе зрабілі. Нехта ў клясным журнале ўгледзеў імёны бацькоў. Ну й пайшлі каціныя канцэрты на пару гадоў — сам ведаеш.

В.: Ясная рэч!

Ф.: Ясная рэч пакуль такая: Скарына ведаў, што гэбрайская мова існуе. Ня выключана, што ў часы Скарыны значная частка беларускага гэбрайства была беларускамоўная, і таму пераклады біблійных тэкстаў, як, прыкладам, славутыя манускрыпты 109, 262 у былой Віленскай публічнай бібліятэцы, былі зробленыя гэбраямі не для асьветы беларусоў, альбо каб навярнуць іх у юдаізм, а дзеля сваіх паўасыміляваных адзінаверцаў. Дарэчы, шэраг навукоўцаў прызнае, што пытаньне юдаізантаў („гэбрайствуючых“) было штучна зьлепленае маскоўскімі клерыкальнымі й прыдворнымі коламі, каб пароць вочы Літве, вінаваціць у скажэньні веры й ідэалягічнай дывэрсіі. Мець падставы прыйсьці й абараніць „чысьціню веры“.

В.: А як жа рэальныя асобы кшталту гэбрая Зхарыі ў Маскве, што вёў протасыянісцкую, так бы мовіць, прапаганду?
 

В.: З усходу — з Хазарскага каганату. Нават князь Уладзімер Ясна-Сонейка быў каганам. Але не аб тое. Проста каганат быў найбліжэйшым кампактным масівам юдаістаў. І чыста статыстычна верагоднасьць пранікненьня юдаістаў адтуль (назавем іх гэбраямі) значна большая, чымся з заходнеэўрапейскіх земляў, проста таму што гэта на тысячу кілямэтраў далей.

Ф.: Я не магу катэгарычна сказаць — усход, захад. Магло быць зь Бізантыі, праз Балканы. Гэта захад ці ўсход? Наагул, зашмальцавана ўжо гэтая дыхатомія: „Беларусь паміж усходам і захадам“, „Беларусь — мост з усходу на захад“. Мост ёсьць, руху няма. Далей. Засяленьне магло быць з захаду — Польшча, Чэхія. Тэадор Нарбут піша, спасылаючыся на Ратундуса, што ўжо ў 1150-м годзе ў Панямоньні была ладная гэбрайская грамада. Заўваж — не ў Прыдняпроўі.

В.: Нарбут быў добрым байкапісцам. А ладная грамада магла б і пакінуць нейкія больш сур’ёзныя згадкі аб сабе, і прытым у гэбрайскіх крыніцах — а гэтага няма. Затое ў сярэднявечных крыніцах ёсьць паведамленьні пра гэбрайскіх купцоў, званых раданітамі, якія гандлявалі пераважна нявольнікамі, і пераважна славянамі. Ці не адтуль ідзе моцнае падабенства словаў „славянін“ і „нявольнік, раб“ у эўрапейскіх мовах. І ці не адтуль карані антысэміцкіх мітаў аб гэбрайскім рабаўласьніцтве, аб паняволеньні чалавецтва гэбраямі? У кожным разе для мяне асабіста блізкасьць словаў „раб“ і „славянін“ дадае імпэту лічыць сябе балтам — дняпроўскім, прыпяцкім — абы не славянінам. Тым больш як у расейскім (і афіцыйным эр-бэшным) разуменьні славянства — расейцы плюс украінска-сэрбска-беларускія прыдаткі. Сэмантычная блізкасьсц рабства з славянствам робіцца яшчэ мацнейшай. Але назад да тэмы. Раданіты былі ўва Ўсходняй Эўропе ўжо ў IX—X стагодзьдзях, зьяўляліся часткай пэўнага гэбрайскага масіву, гандлявалі нявольнікамі, нявольнікі былі пераважна славяне. Спалучэньне гэтых фактаў робіць, на маю думку, Паўночнае Чарнамор’е, Хазарыю найбольш верагоднай прарадзімай беларускага гэбрайства.

Ф.: Зноў жа, я ня бачу сэнсу станоўка цьвердзіць, што гэбраі прыйшлі адтуль, а не адгэтуль, бо, магчыма, яны прыйшлі зь некалькіх кірункаў. Дарэчы, занатуй сабе ў сваю тэорыю — грамата Вітаўта гарадзенскай грамадзе паказвае, што гэта магла быць гандлёва-земляробчая грамада, а ня чыста гандлёвая, накшталт берасьцейскай. А земляробства сярод ашкенаскіх гэбраяў у XIV стагодзьдзі — рэч зусім нечуваная, ergo — яны былі не ашкеназы. І яшчэ. Пасьля выгнаньня гэбраяў зь Літвы ў 1495 г., куды яны пераважна падаліся? Правільна, на поўдзень, у Крым — г.зн. туды, дзе мелі больш кантактаў і, напэўна, адкуль прыйшлі.

Ф.: Сканцэнтруемся. Дык вось, у часы Вялікага Княства гэбраі адзін час мелі роўныя правы са шляхтай. А Шаўл Валь, Міхель Юзафовіч! Але і тады ня ўсё было проста і ясна. Наконт паралельнага вымярэньня — вельмі слушна, тэрыторыя-мова-ўрад-звычаі — усё гэта мелі беларускія гэбраі, званыя літвакамі (пэўна, таму, што іхны арэал збольшага супадаў з постлюблінскім Вялікім Княствам). Дарэчы, літвакі жылі пераважна ў межах беларускамоўнай тэрыторыі, амаль паводле Карскага — глядзі мапу беларускіх гаворак 1903 г.²

В.: Зразумела, што Беларусь была найбольш талерантным краем у сьвеце ў дачыненьні да гэбраяў. Менавіта тут споўніўся ідэал для вывучэньня Торы — бясьпека і спрыяльныя сацыяльна-эканамічныя ўмовы. І ня дзіва, што тут паўстала столькі інтэлектуальных рухаў і выгадавалася столькі рабінаў. Мысьляроў ды інтэлектуалаў кожнага кшталту (чытайце гісторыка Іофэ — пра Беларусь як айчыну гэбрайскіх сланоў).

Ф.: Найбольш талерантны край — так правамоцна казаць, калі ёсьць сьведамы выбар. Пра Нідэрлянды XVI стагодзьдзя, напрыклад, альбо сярэднявечную Андалюсію. Але ці былі б талерантнымі беларусы, каб ім павятовы маршалак, абшарнік, судзьдзя, ксёндз, станавы прыстаў, ды шчэ хто, далі свабодны выбар — біць гэбрая або талераваць? Невядома, як было б. Некаторыя прыкметы паказваюць на тое, што ня выключаны паўднёвы, пагромны, варыянт.

В.: Мне падабаецца беларускае „ці“ ў мове ідыш, „годэвен“ — гадаваць. „Гораднэ“ — Горадня, „Наварадэк“ — Наваградак. Дарэчы, тапонімы запазычаныя даўно, і гэта файны аргумант для адзысканьня іхнай сапраўдна-беларускай вэрсіі. Трэ глянуць у старых пінкасах — там можа быць і „Менск“ адшукаецца. А ўвогуле мне ўсё „куул“ — гэбрайская цывілізацыя ў Беларусі для мяне ўсё роўна як адшукаць блізкага крэўнага, брата, якога ніколі ня ведаў, а ён жыў сабе недзе побач і быў у курсе справаў сям’і.

Ф.: Беларускі гэбрай, літвак — сапраўдны „мачо-мэн“, стрыманы, несэнтымэтальны, упэўнены ў сваіх сілах, ці, хутчэй, ведах (Тальмуду). Калі больш сур’ёзна — мне падабаецца, што нашыя гэбраі, апынуўшыся ў Амэрыцы, закладалі ня розныя там таварыствы імя Пушкіна й клюбы імя Горкага, як іхныя землякі-беларусы, а, напрыклад, Валожынскую братэрскую асацыяцыю, Дабрачыннае задзіночаньне мужоў з Койданава, Бабруйскі зьвяз узаемадапамогі — так званыя ланцманшафты, зямляцкія арганізацыі³. А было іх сотні, сяньня дакладна наўрад ці даведаешся.

В.: Мне яшчэ літары падабаюцца — чорныя, прастакутныя, таямнічыя. Вось каб імі ды па-беларуску пісаць! Кірылька беларуская ёсьць, лацінка ёсьць, арабскімі літарамі таксама ёсьць. Хай і гэбрайскімі будзе!

Ф.: Было ўжо, пісалі. Глядзі З.Бядулю, „Рукапіс чарнакніжніка XVIII стагодзьдзя“⁴. Дарэчы, я таксама пісаў па-беларуску гэбрайскімі літарамі. Вёў дзёньнік, „бартавы журнал“. Найцяжэй было з гукам „ы“ — ніяк не складалася норма. Адзін раз так напішу, другі гэтак. Гуляў я тады ў сыянізм. Ладзілі сходы на кватэрах, вывучалі іўрыт, рабілі дэманстрацыі каля „Ямы“ на Мельнікайтэ. А потым завіталі да мяне з вобыскам трое ў цывільным, адзін, дарэчы, як сёньня памятаю — дужа да Пуціна падобны. Такое ж незапамінальнае „обшчае выражэньне ліца“. „А ністэ цурэ“. Дык вось, прыхапілі сярод іншага мой дзёньнік, кажуць — пачытай нам, што там. Я ім: не імеіця права. Усьміхнуліся ветліва й аддалі нейкаму экспэрту, а той заміж каб паспрабаваць разблытаць мае фаналягічныя экзэрсысы — напісаў свой раман. Выклікалі мяне — на чытку. Далоні мокнуць, хвалююся. А як узяўся чытаць — рагачу, не магу спыніцца. Ня мой, кажу, дзёньнік. Рызыкаваць яны ня сталі, пачалі ламаць на стукача. Ня выйшла — прыкрылі ціха справу. Так гэтыя літаркі мяне ўратавалі!

Ф.: 1930 год. Ідзе вучэбная часіна (па-расейску — урок) у менскай гэбрайскай пралетарскай школе №1. Настаўнік пытаецца: „Дзеці, якая векапомная падзея адбылася ў 1799 г.?“

— Памёр віленскі гаоні.

— Сьціхні! Што тут за рэлігійная прапаганда!?.. Дзеці, у 1799 годзе нарадзіўся наш вялікі паэт Пушкін! А якая падзея адбылася ў 1812 годзе?

— У нашага Пушкіна было бар-міцве⁵!

В.: Праўда — найлепшая глеба для разьвіцьця адносінаў. Сёньня наўрад ці абодва бакі гатовыя працягнуць рукі і сказаць адзін аднаму — прабачаем і просім аб прабачэньні. Але ўсё ж, у будучыні гэта быў бы файны крок. Мы не сваты і не браты. Проста людзі. Вось як людзі і давай трактаваць адзін аднаго.

За гэта кароткае сама-інтэрвію я не пасьпеў сказаць галоўнага. Цудоўная каляровая экзатычная птушка заляцела калісьці пад нашу беларускую шэрую страху. Яна прамаўляла штосьці сваё, а мы, беларускія людзі, кідалі ў яе каменьнем. Гэтая птушка даўно ўжо паляцела прэч, і толькі цяпер здолелі разабраць ейныя словы. Птушка гэтая, як вы пэўна здагадаліся, — гэбрайская культура. Яна яшчэ абавязкова вернецца, забыўшыся на старыя крыўды, каб дапамагчы беларусам дывэрсыфікаваць сваю культуру, пераадолець гравітацыю магутнай расейскай культуры, увесьці ў культурны зварот новыя імёны й канцэпты.

¹ Encyclopaedia Judaica, Vol.14. Jerusalem, 1971, p.456

² Я.Карскі. К вопросу об этнографической карте белорусского племени. ИОРЯС, т.VII, 1902, ст.219-234. Яго ж Белорусы. Т.1 Введение в изучение… С приложением двух карт. Варшава, 1903. 466 ст. Урыэль Вайнрайх. Геаграфічны лад беларускага ідыш// Форум. Інфармацыйна-культурны бюлетэнь. №4, 1996, ст.ст.24-37.

³ Hannah Kliger. Jewish Hometown Associations and Family Circles in New York. Bloomington, 1992, pp.76-78

⁴ Зьмітрок Бядуля. Рукапіс чарнакніжніка XVIII веку. „Вольны сьцяг“, Менск, 1921, №5, ст.ст.33-35.

⁵ Бар-міцве — габр. „муж абавязкаў“, назва для хлопчыка, старэйшага за 13 гадоў.

[Ізраіль Басаў.
Сур’ёзная размова.]