Эдвард Саід. Арыенталізм. Уводзіны

I

Наведаўшы Бэйрут падчас бязьлітаснай грамадзянскай вайны 1975-76 гг., адзін францускі журналіст са шкадаваньнем напісаў пра зруйнаваны цэнтар горада: “А калісьці тут быў Усход Шатабрыяна й Нэрваля”(1) Вядома, ён не памыляўся, асабліва як з пункту гледжаньня эўрапейца. Усход быў амаль што вынаходніцтвам эўрапейцаў, мясьцінай, дзе спракавеку сярод маляўнічых краявідаў ды экзатычных стварэньняў Вас чакалі нязвычайныя падзеі, рамантычныя прыгоды й незабыўныя ўспаміны. І вось цяпер гэты Ўсход зьнікаў; у пэўным сэньсе ўжо зьнік, час ягоны мінуў. Мабыць, эўрапейцу было няістотна, што гэтыя падзеі непасрэдна закраналі й самога “чалавека ўсходняга”, што ён жыў тут нават за часам Шатабрыяна й Нэрваля, што менавіта ён зараз цярпеў і пакутаваў. Выява эўрапейцамі Ўсходу, яго цяперашняга лёсу — вось што цікавіла эўрапейца, вось што найбольш займала нашага журналіста і ягоных францускіх чытачоў.

Амэрыканцы крыху па-іншаму глядзяць на Ўсход (дарэчы, для іх сам гэты панятак у значна большай ступені суадносіцца з Далёкім Усходам, ув асноўным з Кітаем і Японіяй). Ув адрозьненьне ад амэрыканцаў, французы ды брытанцы і — у меншай меры — немцы, расейцы, гішпанцы, партугальцы, італійцы ды швайцарцы маюць працяглую традыцыю таго, што я буду называць арыенталізмам. Гэта своеасаблівы спосаб паразумецца з Усходам: ён палягае на тым, што апошні займае істотнае месца ў гісторыі Заходняй Эўропы. Усход ня проста мяжуе з Эўропай — там знаходзяцца найвялікшыя, найбагацейшыя, найстарэйшыя эўрапейскія калёніі, калыска эўрапейскае цывілізацыі ды эўрапейскіх моваў; Усход — спаборнік Эўропы ў галіне культуры, а таксама адзін з найбольш глыбокіх, неадвязных вобразаў “іншага”. Акрамя таго, менавіта ў супастаўленьні з Усходам Эўропа (ці Захад) здолела асэнсаваць сябе як нешта — ідэю, вобраз, праяву — супрацьлеглае Ўсходу. Аднак Усход зусім не належыць толькі да сфэры ўяўна-вобразнага. Ён неад’емная частка рэчаіснай эўрапейскай цывілізацыі ды культуры. 

І ў культуровым і нават ідэалягічным рэчышчы гэтую частку выяўляе й раскрывае арыенталізм як тып дыскурсу з адпаведнымі ўстановамі, сваім лексыконам, сфэрай дасьледаваньняў, сыстэмай вобразаў ды ўяўленьняў, дактрынамі і нават чынавенставам калёніяў ды тамтэйшымі завядзёнкамі. У параўнаньні з арыенталізмам амэрыканскія ўяўленьні пра Ўсход выглядаюць куды як менш сыстэмна, хоць нашыя нядаўнія авантуры ў Японіі, Карэі ды Індакітаі павінны спрычыніцца да стварэньня больш цьвярозага, рэалістычнага вобразу Ўсходу. Больш за тое, калі Амэрыка значна пашырае свой палітычны й эканамічны ўплыў на Блізкім, ці Сярэднім, Усходзе, мы проста абавязаныя зразумець і асэнсаваць гэты самы Ўсход.

Чытач зразумее (і чым далей, тым больш яскрава), што пад паняткам “арыенталізм” я маю на ўвазе цэлы шэраг праяваў. Дарэчы, усе яны, на маю думку, шчыльна зьвязаныя між сабою і ўзаемаабумоўленыя. Як правіла, найбольш ахвотна прымаецца акадэмічнае азначэньне арыенталізму. Сапраўды, гэтую шыльду і зараз выкарыстоўваюць у шэрагу навуковых установаў. Кожны, хто чытае лекцыі, піша пра Ўсход ці дасьледуе яго як у спэцыялізаваных галінах, так і ўвогуле, — антраполяг ці сацыёляг, гісторык ці мовазнаўца — арыенталіст, а тое, чым ён займаецца, — арыенталізм. Будзе справядліва заўважыць, што на сёньняшні дзень сярод навукоўцаў тэрмін “арыенталізм” карыстаецца меншай папулярнасьцю, чым “арыенталістыка” ці “краіназнаўства Ўсходу”. 

На тое ёсьць дзьве прычыны: па-першае, арыенталізм — панятак занадта расплывісты й абагулены; па-другое, ён асацыюецца з дэспатызмам і самавольствам эўрапейскіх каляніяльных уладаў напрыканцы XIX і на пачатку XX стагодзьдзяў. Тым ня менш, па праблемах “Усходу” па-ранейшаму пішуцца кнігі ды праводзяцца кангрэсы, дзе як на непарушны аўтарытэт спасылаюцца на дактрыну арыенталізму ў яго старым ці новым абліччы. Такім чынам, нават калі арыенталізм і не захаваўся ў сваім першапачатковым выглядзе, у акадэмічных колах ён працягвае жыць у пастулятах, у навуковых працах пра Ўсход ды “чалавека ўсходняга”.

З гэтай акадэмічнай традыцыяй (а яе станаўленьню, разьвіцьцю, заглыбленьню і распаўсюджаньню часткова і прысьвечаны гэты досьлед) зьвязанае і больш агульнае значэньне панятку “арыенталізм”. Арыенталізм — гэта тып мысьленьня, заснаваны на тым, што паміж “Усходам” і (часьцей за ўсё) “Захадам” існуе онталягічнае ды эпістэмалягічнае разьмежаваньне. І вось нязьлічоная колькасьць аўтараў — паэтаў, празаікаў, філёзафаў, палітолягаў, эканамістаў, — а таксама каляніяльныя ўлады прымаюць гэтыя карэнныя адрозьненьні паміж Захадам і Ўсходам за краепалеглы камень сваіх выкшталцоных тэорыяў, эпапеяў, раманаў, сацыяльных ды палітычных дасьледаваньняў пра Ўсход, яго насельнікаў, звычаі, “душу”, наканаваньне і да т.п. Гэты арыенталізм аб’ядноўвае, скажам, Эсхіла ды Віктора Гюго, Дантэ ды Карла Маркса. Крыху ніжэй у гэтых уводзінах я спынюся на мэтадалягічных праблемах, якія паўстаюць пры вывучэньні гэтак шырока акрэсьленага “прадмету дасьледаваньня”.

Вузкае, “акадэмічнае”, і збольшага ўяўна-вобразнае значэньне панятку “арыенталізм” увесь час падмяняюць адно другое. А з канца XVIII ст. між імі назіраецца значнае, даволі ўпарадкаванае, — магчыма, нават заканамернае — узаемадзеяньне. І тут мы падыходзім да трэцяга значэньня панятку “арыенталізм”, больш дакладна акрэсьленага гістарычна і зьместава, чым абодва папярэднія. Пачынаючы гэтак прыкладна з канца XVIII ст. арыенталізм можна разглядаць як суцэльную інстытуцыю, якая, робячы цьверджаньні й усталёўваючы пагляды на Ўсход, апісваючы ды выкладаючы Ўсход, калянізуючы і падпарадкоўваючы Ўсход, вызначае стаўленьне да Ўсходу і дачыненьні зь ім. Карацей казаўшы, арыенталізм — гэта пераўладкаваньне Ўсходу, панаваньне і захаваньне ўлады над Усходам па-заходняму. 

На маю думку, каб вызначыць арыенталізм, будзе вельмі дарэчна выкарыстаць панятак дыскурсу, уведзены Мішэлем Фуко ў “Архэалёгіі веды” і “Дысцыпліне і пакараньні”. Я перакананы, што без разгляду арыенталізму як дыскурсу цалкам немагчыма зразумець той невераемна сыстэмны чын, празь які ў пасьляасьветніцкі час эўрапейская культура здолела падпарадкоўваць — і нават ствараць — Усход у палітычнай, сацыялягічнай, вайсковай, ідэалягічнай, навуковай і ўяўна-вобразнай сфэрах. Больш за тое, арыенталізм меў настолькі вялікі ўплыў, што, па-мойму, кожны, хто пісаў, разважаў пра Ўсход ці дзейнічаў на Ўсходзе, ня мог не зважаць на абмежаваньні, накладзеныя на мысьленьне і дзеяньне арыенталізмам. 

Карацей казаўшы, з-за прысутнасьці арыенталізму Ўсход ня быў (і ня ёсьць цяпер) прадметам вольных разважаньняў і дзеяньняў. Гэта не азначае, што арыенталізм ув аднабаковым парадку вырашае, штo можна казаць пра Ўсход. Проста арыенталізм — гэта цэлая сыстэма інтарэсаў, якія непазьбежна трэба ўлічваць (і таму задзейнічаць) кожны раз, калі справа датычыцца гэткай своеасаблівай сукупнасьці, як “Усход”. У гэтай кнізе робіцца спроба выявіць, якім чынам так адбываецца. Яна таксама імкнецца давесьці, што ўмацаваньне і самавызначэньне эўрапейскай культуры адбылося ў яе супастаўленьні з Усходам як у пэўным сэньсе яе “намесьнікам” і нават другім, утоеным “я”.

У гістарычным і культуровым пляне існуе як колькасная, гэтак і якасная розьніца паміж прысутнасьцю на Ўсходзе Францыі ды Брытаніі, з аднога боку, і любой іншай эўрапейскай ці атлянтычнай дзяржавы, з другога (прынамсі, да пасьляваеннага часу, калі Злучаныя Штаты пачалі адыгрываць у гэтым рэгіёне вядучую ролю). І таму казаць пра арыенталізм — значыць казаць пераважна, калі ня выключна, пра брытанскую і францускую культурную ініцыятыву. Сам праект ахінае сабою гэткія несупастаўляльныя рэчы, як сфэра ўяўна-вобразнага, уся Індыя ды Ўсходняе Міжземнамор’е, Біблейныя тэксты ды Біблейныя землі, гандаль прыправамі, каляніяльныя войскі ды даўгая традыцыя кіраваньня калёніямі, вялізарны корпус навуковых тэкстаў, безьліч “спэцыялістаў” і “знаўцаў” Усходу, выкладчыкі-арыенталісты, вялікае мноства ідэяў і ўяўленьняў “пра Ўсход” (усходні дэспатызм, усходняя раскоша, жорсткасьць, пачуцьцёвасьць), а таксама шматлікія ўсходнія рэлігійныя сэкты, філязофскія сыстэмы, вучэньні, асвойтаныя дзеля спажыву эўрапейцамі… Гэты сьпіс можна доўжыць ці не да бясконцасьці. 

Я маю на ўвазе, што вытокі арыенталізму карэняцца ўв адчуваньні пэўнай лучнасьці з Усходам, зь якой сутыкнуліся Францыя і Брытанія. (Дарэчы, да пачатку XIX ст. “Усход” атаясамлівалі толькі зь Індыяй і Біблейнымі землямі.) З пачатку XIX ст. і да другой сусьветнай вайны Францыя і Брытанія вялі рэй на Ўсходзе і ў арыенталізме. З часу другой сусьветнай вайны вядучую ролю на Ўсходзе адыгрывае Амэрыка, прычым ставіцца яна да Ўсходу гэтак-жа сама, як калісьці Францыя ды Брытанія. З адчуваньня гэтай лучнасьці (неверагодна плённай, дарэчы, хоць яна ўсячасна сьведчыць пра параўнальную перавагу Захаду — Брытаніі, Францыі, Амэрыкі) паўстае вялікі корпус тэкстаў, якому я даў найменьне “арыенталісцкі”.

Трэба адразу адзначыць, што хоць я і разгледзеў паважную колькасьць твораў і аўтараў, яшчэ большую колькасьць мне давялося проста абмінуць. Аднак мае высновы грунтуюцца не на аналізе вычарпальнага, усеахопнага корпусу тэкстаў пра Ўсход і не на пэўна акрэсьленым коле тэкстаў, аўтараў ды ідэяў, што разам утвараюць канон арыенталізму. Замест гэтага я скарыстаўся зь іншай мэтадалягічнай альтэрнатывы: у пэўным сэньсе яе аснову складаюць гістарычныя абагульненьні, якія я і паспрабую выкласьці ў гэтых уводзінах. Менавіта на іх я хацеў-бы зараз спыніцца больш падрабязна.

ІІ

Я пачаў зь цьверджаньня, што Ўсход — гэта не нязьменная дадзенасьць. Усход — гэта ня проста мясьціна, “там”, як і Захад — таксама ня проста мясьціна. Мы мусім вельмі сур’ёзна паставіцца да вельмі трапнай заўвагі Віко, што людзі самі ствараюць уласную гісторыю і што ім дадзена ведаць толькі тое, што яны стварылі. Трэба распаўсюдзіць гэтую заўвагу і на геаграфію: як геаграфічныя і культуровыя — не казаўшы ўжо пра гістарычныя — супольнасьці “Ўсход” і “Захад” створаныя чалавекам. 

Таму Ўсход (у гэткай-жа ступені, як і Захад) — гэта ідэя са сваёй гісторыяй станаўленьня, традыцыяй мысьленьня, сыстэмай вобразаў ды ўяўленьняў і лексыконам, якія і ўвасобілі гэтую ідэю, зрабілі яе існай на Захадзе і дзеля Захаду. Такім чынам, абедзьве гэтыя геаграфічныя сукупнасьці падтрымліваюць і ў пэўным сэньсе адлюстроўваюць адна другую.

Сказаўшы гэта, трэба зрабіць некалькі абгаворак. Перш за ўсё, няслушна рабіць выснову, што Ўсход быў па сутнасьці ідэяй ці ўтварэньнем, не суаднесеным з рэчаіснасьцю. Калі ў рамане “Танкрэд” Дызраэлі гаворыць, што Ўсход — гэта кар’ера, то ён мае на ўвазе, што для таленавітай моладзі на Захадзе цікавасьць да Ўсходу была ўсепаглынальным захапленьнем. Ня трэба разумець ягоныя словы так, нібыта для заходняга чалавека Ўсход быў толькі кар’ерай. Так, на Ўсходзе былі (і ёсьць) культуры і народы, гісторыя і звычаі якіх у сваёй жорстай рэчаіснасьці пераўзыходзяць усё, што толькі магчыма сказаць пра іх на Захадзе. І мой досьлед арыенталізму вельмі мала што можа дадаць да гэтага факту — хіба што маўкліва зь ім пагадзіцца. 

У маім разуменьні такая зьява, як арыенталізм, датычыцца перадусім не суаднесенасьці арыенталізму з Усходам, а таго ўнутранага пастаянства, уласьцівага арыенталізму і яго ўяўленьням пра Ўсход (Усход як кар’ера) незалежна ад якой-кольвек суаднесенасьці (ці яе адсутнасьці) зь “існым” Усходам. Я маю на ўвазе, што выказваньне Дызраэлі пра Ўсход пераважна датычыцца гэтага створанага пастаянства, гэтага ўпарадкаванага суплёту ідэяў як самага выбітнага ва Ўсходзе, а не, як казаў Уолас Стывенс, “чыста існаваньня” Ўсходу.

Другая абгаворка будзе ў тым, што нельга сур’ёзна вывучаць ці разумець тую ці іншую ідэю, культуру або гісторыю без вывучэньня іх моцы, ці, больш дакладна, формаў улады. Лічыць, што Ўсход быў створаны, ці, згодна з маім найменьнем, “арыенталізаваны”, і лічыць, што гэта адбылося проста паводле неад’емнай патрэбы ўяўленьня, — значыць крывіць душою. Дачыненьні паміж Усходам і Захадам — гэта дачыненьні ўлады, панаваньня, складанай гегемоніі ў розных яе ступенях. Пра гэта дакладна сьведчыць і назва клясычнай працы К.М.Панікара “Азія і панаваньне Захаду” (2) . 

Усход быў арыенталізаваны ня толькі таму, што раскрылася яго “арыентальнасьць” у менавіта тым сэньсе, які звычайна ўкладаў у гэтае слова сярэдні эўрапеец ХІХ ст. Усход быў арыенталізаваны і з тае прычыны, што яго можна было зрабіць, г.зн. прымусіць быць, “арыентальным”. Да прыкладу, наўрад ці можна ўспрымаць як належнае той факт, што Флябэр, сустрэўшыся з эгіпецкай куртызанкай, стварыў вельмі распаўсюджаны тыповы вобраз усходняй жанчыны. Яна ніколі не гаворыць пра сябе, ніколі не выяўляе сваіх эмоцыяў, характару, не распавядае сваю гісторыю. Ён гаворыць за яе і выяўляе яе. Ён іншаземец, мужчына, адносна багаты. І гэтыя гістарычныя падставы для панаваньня даюць яму магчымасьць ня толькі валодаць Кучук Ханым фізычна, але і прамаўляць за яе, паказваць чытачам, у чым яна была “тыповай прадстаўніцай Усходу”. Я сьцьвярджаю, што ўладнае становішча Флябэра адносна Кучук Ханым — гэта зусім не адзінкавы выпадак, а сапраўдны ўзор, сымболь адноснай моцы Захаду ў параўнаньні з Усходам, як і арыенталісцкага дыскурсу, які гэтае становішча ўлады спарадзіла.

Тут мы падыходзім да трэцяй абгаворкі. Ніякім чынам нельга ўважаць гэткае ўтварэньне, як арыенталізм, за ўсяго толькі збор хлусьні ды мітаў, якія распадуцца, як карткавы дамок, калі раскрыць праўду. Асабіста я лічу, што арыенталізм мае большую каштоўнасьць як знак улады эўраатлянтычных дзяржаваў над Усходам, чым як “праўдзівы” дыскурс пра Ўсход (а менавіта на гэтую ролю і прэтэндуе арыенталізм у сваёй акадэмічнай, ці навуковай, форме). І ўсё-ж да чаго мы мусім паставіцца з павагай і паспрабаваць зразумець, дык гэта відавочная зьнітаваная моц арыенталісцкага дыскурсу, яго вельмі шчыльныя сувязі з адпаведнымі сацыяльна-эканамічнымі ды палітычнымі інстытутамі і яго пагрозьліва-небясьпечная жыцьцяздольнасьць. 

У рэшце рэшт, кожная сыстэма ідэяў, што здолела захавацца нязьменнай як вучэньне ў навуковых колах, кнігах, унівэрсітэтах, на кангрэсах і ў зьнешняй палітыцы з часоў Эрнэста Рэнана (з канца 40-х гг. ХІХ ст.) і да нашых дзён у Злучаных Штатах, бязумоўна, мусіць быць нечым больш паважным, чым проста збор хлусьні. І таму арыенталізм — гэта не легкадумныя лятуценьні эўрапейцаў пра Ўсход, а створаная сукупнасьць тэорыі і практыкі, на якую з пакаленьня ў пакаленьне выдаткоўваліся значныя матар’яльныя сродкі. Працяглае ўкладаньне сродкаў зрабіла з арыенталізму як сыстэмы ведаў пра Ўсход нешта накшталт сіта, каб прасейваць Усход у заходнюю сьвядомасьць. І гэтае-ж самае інвэставаньне шматкроць павялічыла — насамрэч, зрабіла сапраўды плённымі — цьверджаньні, што прарасьлі з арыенталізму ўв агульную культуру.

Грамшы вельмі дарэчна правёў разьмежаваньне паміж грамадзтвам цывільным і палітычным. Першае ўтвараецца з добраахвотных (ці, прынамсі, мэтазгодных і непрымусовых) супольнасьцяў, як-то школа, сям’я, грамадзкія згуртаваньні. Апошняе — зь дзяржаўных установаў (армія, паліцыя, вярхоўнае чынавенства), прызначаных ажыцьцяўляць непасрэдны прымус. Бязумоўна, культура належыць да сфэры цывільнага грамадзтва, дзе ідэі, установы, асобы распаўсюджваюць свой уплыў не праз прымус, а праз тое, што Грамшы назваў згодай. І ў кожным нетаталітарным грамадзтве пэўныя формы культуры пераважаюць над іншымі, а пэўныя ідэі больш распаўсюджаныя за астатнія. Падобную форму першынства ў культуры Грамшы вызначыў як гегемонію — панятак, абсалютова неабходны дзеля разуменьня й асэнсаваньня культуровага жыцьця на індустрыйным Захадзе. 

Менавіта гегемонія ці, хутчэй, практычныя вынікі культуровай гегемоніі й надаюць арыенталізму тую жыцьцяздольнасьць і моц, пра якія я кажу. Арыенталізм вельмі блізкі да таго, што Дэніс Хэй назваў “ідэяй Эўропы” (3), таго зборнага панятку, які вылучае “нас”, эўрапейцаў, сярод усіх іншых, “не-эўрапейцаў”. І сапраўды, можна сьцьвярджаць, што акурат ідэя эўрапейскай вышэйшасьці ў параўнаньні з усім неэўрапейскім як асновапалеглы чыньнік эўрапейскай культуры і забясьпечыла гегемонію гэтай культуры як у самой Эўропе, гэтак і па-за яе межамі. Акрамя таго, існуе гегемонія эўрапейскіх ідэяў пра ўласна Ўсход, ідэяў, якія паўтараюць зноў і зноў пра эўрапейскую вышэйшасьць над усходняй адсталасьцю і звычайна адпрэчваюць, што больш незалежны ці скептычна настроены мысьліўца можа мець іншы пункт гледжаньня.

Стратэгія арыенталізму нязьменна, трывала палягае на гэтай зьменлівай пазыцыйнай вышэйшасьці: уваходзячы ў самыя разнастайныя дачыненьні з Усходам, прадстаўнік Захаду ніколі ня страчвае свайго становішча параўнальнай моцы. А зрэшты, чаму павінна быць іначай, асабліва з часоў позьняга Рэнэсансу і да нашых дзён, калі Эўропа займае сапраўды пануючае месца ў сьвеце? Навукоўца, місыянэр, гандляр, жаўнер прысутнічалі на Ўсходзе ці разважалі пра яго таму, што маглі гэта рабіць, не сустракаючы ад Усходу амаль ніякага супраціву. Пачынаючы з канца XVIII ст. пад агульным загалоўкам “веды пра Ўсход”, пад шыльдай заходняй гегемоніі над Усходам паўставала пэўная складаная сукупнасьць — Усход. 

Ён быў прыдатны на тое, каб вывучацца ва ўнівэрсытэтах, выстаўляцца ў музэях, узнаўляцца каляніяльнымі адміністрацыямі на месцах, вытлумачацца ў антрапалягічных, біялягічных, лінгвістычных, расавых і гістарычных тэорыях, працах пра чалавецтва ды сусьвет, прыводзіцца як прыклад у эканамічных і сацыялягічных тэорыях эвалюцыйнага і рэвалюцыйнага разьвіцьця, асобы ў культуры, нацыянальнага ды рэлігійнага характару. Акрамя таго, спробы мастацка-вобразнага асэнсаваньня “Ўсходу” ці ня выключна абапіраліся на паблажлівае ўспрыняцьце, тыповае для заходняга чалавека. (Зрэшты, з усьведамленьня нясумненнай асновапалегласьці Захаду і паўстаў “арыенталісцкі” сьвет.) 

Спачатку гэтыя спробы проста грунтаваліся на агульных уяўленьнях, кім ці чым такім ёсьць “чалавек усходні”, а потым — на больш падрабязнай сыстэме поглядаў, падпарадкаванай ня проста эмпірычнай рэчаіснасьці, а цэламу колу жаданьняў, загнаных углыб памкненьняў, укладаньняў і праекцыяў. Так, сярод арыенталісцкіх твораў можна назваць гэткія сапраўдныя дасьледчыцкія працы, як “Арабская хрэстаматыя” Сыльвэстра дэ Сасі [Silvestre de Sasy. Chrestomathie arabe] і “Пра манэры і звычаі сучасных эгіпцянаў” Эдварда Ўільяма Лэйна [Edward William Lane. Account of the Manners and Customs of the Modern Egyptians]. Але разам з тым трэба заўважыць, што расісцкія ідэі Рэнана і Габіно паходзілі з тае-ж самае крыніцы — як, зрэшты, і безьліч віктарыянскіх парнаграфічных раманаў (гл. крытычны разгляд Стывенам Маркусам раману “Пажадлівы турак”)(4).

І ўсё-ж дасьледчык мусіць няспынна задавацца пытаньнем: што істотнае ў арыенталізме — або сукупнасьць ідэяў-абагульненьняў, якія адпрэчваюць мноства канкрэтнага матар’ялу (а хіба можна адмаўляць, што гэтыя ідэі былі наскрозь прасякнутыя дактрынамі вышэйшасьці Эўропы, расізмам у самых розных формах, імпэрыялізмам і іншымі падобнымі дагматычнымі ўяўленьнямі пра Ўсход як нейкую ідэальную, нязьменную абстракцыю?), або значна больш размаітыя творы амаль нязьлічонай колькасьці аўтараў-адзінак, якіх трэба разглядаць паасобку? У пэўным сэньсе гэтыя дзьве альтэрнатывы — агульнае і прыватнае — насамрэч выяўляюць два ракурсы адной і той-жа зьявы. 

Ув абодвух выпадках нам давядзецца мець дачыненьні з такімі першапраходцамі ў гэтай галіне, як Уільям Джонс, з такімі вялікімі творцамі, як Нэрваль і Флябэр. А хіба немагчыма разглядаць арыенталізм ув абодвух ракурсах — адначасова ці пасьлядоўна? Хіба не відавочная небясьпека дапусьціць скажэньні (акурат тыя самыя, да якіх заўсёды быў схільны акадэмічны арыенталізм), усячасна прытрымліваючыся ці занадта абагуленага, ці занадта дэталёвага апісаньня?

Я баюся дзьвюх рэчаў: скажэньняў і недакладнасьцяў, ці, хутчэй, тых недакладнасьцяў, што ўзьнікаюць з залішняга дагматызму ўв абагульненьнях і з залішняга пазытывізму ў разглядзе дэталяў. У пошуках вырашэньня гэтых праблемаў я спрабаваў абапірацца на тры асноўныя вызначальныя для мяне цяпер чыньнікі рэчаіснасьці, якія, на маю думку, дазваляюць вырашыць згаданыя мэтадалягічныя і “ракурсавыя” праблемы. А праблемы гэтыя могуць прывесьці да таго, што дасьледчык напіша альбо жорсткую палемічную працу на такім няпрымальна абагуленым узроўні, што яна ня будзе мець ніякай вартасьці, альбо настолькі падрабязны, дэталёвы разгляд, што закрые сабою тыя агульныя тэндэнцыі, якія надаюць усёй зьяве асаблівую пераканаўчасьць. Як-жа аддаць належнае асобе і пры гэтым улучыць яе ўв агульны інтэлектуальны кантэкст, які задае накірунак, але ніякім чынам не зьяўляецца ані пасыўным, ані просталінейна-загадным?

ІІІ

Я згадаў тры вызначальныя для мяне цяпер чыньнікі рэчаіснасьці і зараз павінны каротка на іх спыніцца, каб было зразумела, што спрычынілася да гэтага досьледу.

1. Адрозьненьне паміж ведамі чыстымі і палітычнымі. Вельмі лёгка сьцьвярджаць, што веды пра Шэксьпіра ды Ўордзварта — непалітычныя, а веды пра сучасны Кітай і Савецкі Саюз — палітычныя. З фармальнага і прафэсыйнага пункту гледжаньня, я “гуманітарый”. Як сьведчыць назва, я займаюся гуманітарнымі навукамі, і таму вельмі малаверагодна, што ў маёй галіне будзе нешта “ад палітыкі”. Вядома, я ўжываю ўсе гэтыя назвы і тэрміны ў даволі спрошчаным сэньсе, але, на маю думку, я прыводжу тут даволі шырока распаўсюджанае меркаваньне. Адная прычына сьцьвярджаць, што гуманітарый, які піша пра Ўордзварта, ці выдавец, які адмыслова друкуе Кітса, не зьвязаныя ні зь якой палітыкай, палягае на тым, што іх занятак у звыклым сэньсе ня мае наўпроставага палітычнага ўзьдзеяньня на рэчаіснасьць. Навукоўца-ж, які займаецца савецкай эканомікай, працуе ў надзвычай адказнай сфэры, дзе шырока прысутнічаюць дзяржаўныя інтарэсы. Вынікі яго досьледаў і прапановы будуць абмяркоўваць уплывовыя палітыкі, дзяржаўныя дзеячы ды эканамісты, адмыслоўцы выведслужбаў. Можна яшчэ больш паглыбіць разьмежаваньне паміж “гуманітарыямі” і тымі, чыя праца ўплывае на палітыку ці мае палітычную значнасьць: ідэалягічныя перакананьні першага наўрад ці маюць якую-кольвек значнасьць для палітыкі (хоць, магчыма, яны вельмі істотныя для яго калегаў, якія ня прымаюць яго сталінісцкіх, фашыстоўскіх ці залішне лібэральных ідэяў). Між тым ідэалягічныя пагляды апошняга шчыльна зьнітаваныя з прадметам яго досьледаў (сапраўды, у сёньняшнім навуковым асяродку эканоміка, палітыка, сацыялёгія — ідэалягічныя навукі) і таму, бязумоўна, успрымаюцца як “палітычна значныя”.

Аднак на сёньняшні дзень да ведаў, што спараджаюцца на Захадзе — перадусім у Амэрыцы, — высоўваюць, як правіла, адное галоўнае патрабаваньне: быць непалітызаванымі, то-бок навуковымі, акадэмічнымі, бесстароннымі, вышэйшымі за партыйныя ці вузкагрупавыя догмы. Так, тэарэтычна супраць гэтага памкненьня няма чаго запярэчыць, але практычна рэчаіснасьць куды як больш складаная. Ніхто яшчэ ня вынайшаў спосаб адасобіць навукоўцу ад жыцьцёвых абставінаў, ад прыналежнасьці — усьвядомленай ці несьвядомай — да пэўнай клясы, ад яго перакананьняў, сацыяльнага стану дый проста ад прыналежнасьці да грамадзтва. 

Гэтыя чыньнікі ўсё роўна ўплываюць на яго прафэсыйную дзейнасьць, хоць, натуральна, у сваіх досьледах і высновах ён імкнецца дасягнуць адноснай свабоды ад абмежаваньняў і забаронаў, што накладае на яго жорсткае будзённае жыцьцё. Так, існуе веда хутчэй менш, чым больш старонная за яе творцу, паняволенага ды зьбітага з панталыку жыцьцёвымі абставінамі. Але гэта не азначае, што падобная веда аўтаматычна будзе непалітызаванай.

І дагэтуль застаецца вялікім пытаньнем, ці “нагружаныя” спрэчкі вакол літаратуры і клясычнай філялёгіі палітычнай значнасьцю альбо яны вольныя ад палітычных уплываў. Я зрабіў спробу разгледзець гэтую праблему ў іншым месцы.(5) Але зараз я стаўлю сабе на мэце давесьці, як бясспрэчнае для лібэральнай супольнасьці меркаваньне пра зыходную непалітызаванасьць “сапраўдных” ведаў (і наадварот, пра “несапраўднасьць” усіх ведаў адкрыта палітызаваных) замінае разгледзець складаную, хоць і не заўсёды відочную сыстэму палітычных чыньнікаў, задзейнічаных у спараджэньні веды. 

Сёньня, калі кожную працу, аўтары якой наважваюцца парушыць пратакол нібыта “надпалітычнай аб’ектыўнасьці”, ганяць таўром “палітызаваная”, гэтую сыстэму даволі цяжка зразумець. Па-першае, варта зазначыць, што цывільнае грамадзтва вылучае розныя ступені палітычнай значнасьці ў розных галінах ведаў. У пэўным сэньсе палітычная значнасьць тае ці іншае галіны залежыць ад таго, наколькі магчымае яе наўпроставае перанясеньне ў сфэру эканомікі. Але ў большай ступені палітычная значнасьць залежыць ад таго, наколькі тая ці іншая галіна ўлады блізкая да дасяжных крыніцаў улады ў палітычным грамадзтве. 

Так, да прыкладу, эканамічнае дасьледаваньне доўгатэрміновага энэргетычнага патэнцыялу СССР у зьвязе з баяздольнасьцю савецкага войска замовіць Дэпартамэнт абароны. Таму падобная распрацоўка набудзе, так-бы мовіць, палітычны статус, якога ніколі ня будзе мець дасьледаваньне раньняй творчасьці Талстога, часткова фінансаванае якой-небудзь дабрачыннай фундацыяй. Але і тое, і другое належаць да аднае й тае-ж, з пункту гледжаньня цывільнага грамадзтва галіны — гэта расейская тэматыка, хоць першае, магчыма, будзе выконваць эканаміст-звышкансэрватар, а другое — літаратуразнаўца-радыкал. То-бок суаднесенасьць з Расеяй як агульным прадметам досьледаў у палітычным сэньсе больш істотная, чым гэткія тонкасьці, як праналежнасьць да эканомікі або літаратуразнаўства. І прычынай таму — пранікненьне палітычнага грамадзтва ў разуменьні Грамшы ў такія сфэры цывільнага, як навука, насычэньне гэтых сфэраў непасрэднай палітычнай значнасьцю.

Мне-б не хацелася надалей працягваць аргумэнтаваньне ўв агульнатэарэтычным рэчышчы. Па-мойму, вартасьць і слушнасьць маіх высноваў найлепш відаць на больш канкрэтных прыкладах. Гэтак Навум Чомскі высьветліў прынцыповую сувязь паміж вайной ва Віетнаме і паняткам “навуковай аб’ектыўнасьці” ў дачыненьні да фінансаваных дзяржавай досьледаў у ваеннай галіне.6 На сёньняшні дзень Брытанія, Францыя, а зь нядаўняга часу і Злучаныя Штаты ёсьць імпэрскімі дзяржавамі. І таму як толькі закранаюцца пытаньні, зьвязаныя зь іх імпэрскімі інтарэсамі за мяжой, іхнае палітычнае грамадзтва адразу прышчэплівае грамадзтву цывільнаму гэтае адчуваньне скрайняй патрэбы, непасрэднай палітычнай значнасьці. 

Я, прыкладам, амаль не сумняюся ў бясспрэчнасьці цьверджаньня, што ангелец у Індыі ці Эгіпце напрыканцы ХІХ ст. цікавіўся гэтымі краінамі роўна настолькі, наколькі ў ягонай сьвядомасьці падобная цікавасьць суадносілася зь іх статусам брытанскіх калёніяў. Падобнае цьверджаньне істотна адрозьніваецца ад меркаваньня, што палітычная рэчаіснасьць пакінула свой сьлед, наклала адбітак, узьдзейнічала на ўсю акадэмічную веду пра Індыю й Эгіпет. Але менавіта гэтае я й імкнуся давесьці ў дадзеным дасьледаваньні. Бо калі сапраўды пры спрараджэньні веды ў гуманітарных навуках ніяк немагчыма ігнараваць або адмаўляць той факт, што на аўтара як на чалавечы чыньнік уплываюць жыцьцёвыя акалічнасьці, то, напэўна, гэтаксама немагчыма адмаўляць, што на эўрапейца ці амэрыканца, які займаецца Ўсходам, уплываюць значныя для яго акалічнасьці. 

Так, ён сутыкаецца з Усходам у першую чаргу як эўрапеец ці амэрыканец і потым — як асоба. А ў дадзенай сытуацыі эўрапейскае або амэрыканскае паходжаньне дасьледчыка ніяк ня будзе фактарам пасыўным: яно надавала й надае ўсьведамленьне, нават калі і цьмянае, што ты належыш да дзяржавы, якая мае свае пэўныя інтарэсы на Ўсходзе, і, што яшчэ больш істотна, ты належыш да часткі сьвету, якая мае сваю даўгую гісторыю стасункаў з Усходам ледзьве не з гамэраўскіх часоў.

Выкладзеныя ў гэткай форме палітычныя чыньнікі ўсё-ж занадта неакрэсьленыя, занадта абагуленыя, і таму не ўяўляюць сапраўднай цікавасьці. Зь імі пагодзіцца кожны, зусім не абавязкова пагаджаючыся з тым, што яны істотна ўплывалі на Флябэра, калі той пісаў “Салямба”, ці на Х.А.Р. Гіба, калі той пісаў “Сучасныя накірункі ў ісламе” [H.A.R. Gibb. Modern Trends in Islam]. Праблема ў тым, што паміж апісаным мной істотным вызначальным чыньнікам і будзённымі драбніцамі, зь якімі непасрэдна сутыкаецца аўтар падчас напісаньня раману ці навуковага тэксту, існуе надта вялікая адлегласьць. 

Аднак калі з самага пачатку адкінуць думку, што можна мэханічна, у рэчышчы дэтэрмінізму перанесьці “істотныя” чыньнікі, як-то імпэрскае панаваньне, на гэткія складаныя сфэры, як культура і мысьленьне, то перад намі адкрыецца поле для вельмі цікавых досьледаў. На маю думку, цікаўнасьць эўрапейцаў і потым амэрыканцаў да Ўсходу была палітычная (і гэта пацьвярджаюць бясспрэчныя гістарычныя сьведчаньні, некаторыя зь якіх я тут прыводзіў). Але спарадзіла гэтую цікаўнасьць менавіта культура. Ня толькі грубыя палітычныя, эканамічныя ды вайсковыя прычыны, але і перадусім культура стварылі з Усходу гэткую размаітую, складаную праяву, якой ён так яскрава паўстае ў тым, што я пайменаваў “арыенталізмам”.

Такім чынам, арыенталізм — гэта ня проста палітычны “прадмет дасьледаваньняў”, ня проста сфэра, пасыўна адлюстраваная культурай, навукай, дзяржаўнымі ды грамадзкімі ўстановамі. Гэта не вялікі збор шматслоўных, расплывістых тэкстаў пра Ўсход. Гэта не ўвасабленьне ці выяўленьне нейкай падступнай змовы “заходніх імпэрыялістаў”, як трымаць Усход пад уладай. Арыенталізм — гэта хутчэй перанясеньне геапалітычных усьведамленьняў у тэксты эстэтычнага, навуковага, эканамічнага, сацыялягічнага, гістарычнага і мовазнаўчага характару. Гэта развой і кшталтаваньне ня толькі пастуляту пра асновапалеглае геаграфічнае разьмежаваньне (сьвет падзелены на дзьве няроўныя часткі — Усход і Захад), але таксама і цэлага шэрагу “зацікаўленьняў” [Усходам]. (Апошнія арыенталізм ня толькі выклікае, але і падтрымлівае праз навуковыя адкрыцьці, моўнае рэканструяваньне, псыхалягічны аналіз, апісаньне краявідаў і сацыялягічныя досьледы.)

Арыенталізм ёсьць хутчэй не выяўленьнем, а самой воляй або памкненьнем зразумець, а ў некаторых выпадках падначаліць і падпарадкаваць, нават улучыць у сябе выразна іншы (або супрацьлеглы, нязьведаны) сьвет. Гэта ў першую чаргу дыскурс, але ён ніякім чынам не суадносіцца наўпрост, непасрэдна, з адкрыта палітычнай уладай. Хутчэй ён спараджаецца й існуе ў нераўназначным узаемадзеяньні з рознымі тыпамі ўлады. У пэўнай ступені яго фармуе ўзаемадзеяньне з уладай палітычнай (як-то адпаведныя ведамствы ў калёніях і мэтраполіі), з уладай інтэлектуальнай (як-то уплывовыя дысцыпліны кшталту параўнальнага мовазнаўства й анатоміі ці любой галіны сучаснай паліталёгіі), з уладай культуровай (як-то агульнапрынятыя правілы і каноны густоўнасьці, тэкстаў, каштоўнасьцяў) і з уладай маральнай (як-то ўяўленьні пра тое, як паводзім сябе “мы” і ў чым “яны” ня могуць паводзіць сябе, як “мы”, ня могуць зразумець “нас”). Сапраўды, я хачу давесьці, што арыенталізм ёсьць значным аспэктам сучаснай палітычнай і інтэлектуальнай культуры, а ня проста выяўленьнем гэтага аспэкту. І ў гэтай сваёй якасьці ён больш датычыцца “нашага” сьвету, чым Усходу.

Паколькі арыенталізм — зьява культуровая і палітычная, то існуе ён ня ў нейкім архіўным вакууме. Наадварот: на маю думку, відавочна, што ўсе меркаваньні, выказваньні пра Ўсход і нават захады, якія там робяцца, насьледуюць, а можа, адбываюцца ў рэчышчы вельмі дакладнай традыцыі, якую можна акрэсьліць разумова. Тут мы заўважаем значныя нюансы, тонкасьці — як на узроўні шырокіх звышструктуровых уплываў, гэтак і ў дэталях кампазыцыі, у канкрэтных тэкстуальных чыньніках. Я думаю, большасьць навукоўцаў-гуманітарыяў абсалютова пагодзяцца з тым, што тэксты існуюць у кантэкстах, што ёсьць гэткая зьява, як міжтэкстуальнасьць [intertextuality], што ўзьдзеяньне агульнапрынятых правілаў, папярэднікаў, мастацкіх стыляў абмяжоўвае тое, што Вальтэр Бэн’ямін неяк назваў “зьнясільваньнем вытворцы ў імя… прынцыпу “творчасьці””, калі лічыцца, што паэт сам, выключна з уласнай галавы спараджае твор. (7)

 Аднак мы ніяк не жадаем дапусьціць, што падобным-жа чынам на асобнага аўтара ўплываюць і палітычныя, інстытуцыйныя ды ідэалягічныя рамкі. Гуманітарый лічыць, што кожнаму дасьледчыку творчасьці Бальзака будзе цікава, што “Чалавечая камедыя” пісалася пад уражаньнем ад канфлікту паміж Жэфруа Сэн-Ілэрам і Кюўе. Але той-жа гуманітарый неяк цьмяна адчувае, што падобнае ўзьдзеяньне яскрава рэакцыйнага манархізму на Бальзака нібыта прыніжае яго літаратурны “геній” і таму ня так ужо і заслугоўвае глыбокага аналізу. Гэтак-жа сама, як нястомна паказвае Гары Брэкен, філёзафы спрачаюцца пра Лока, Юма, эмпірыцызм — і зусім не зважаюць пры гэтым на відавочную сувязь паміж “філязофскімі” дактрынамі гэтых клясыкаў і тэорыяй расізму, апраўданьнем рабства і каляніяльнага прыгнёту. (8) Вось гэткімі спосабамі сучасная навука захоўвае сваю чысьціню.

Магчыма, часьцей за ўсё спробы запэцкаць культуру ў брудзе палітыкі і сапраўды былі толькі імкненьнем зрынуць з п’едэстала аўтарытэты. Магчыма таксама, што ў маёй галіне сацыяльнае вытлумачэньне літаратуры проста яшчэ не пасьпявае за вялізарнымі тэхналягічнымі прарывамі, зробленымі ў падрабязным аналізе тэксту. Але немагчыма заплюшчыць вочы на той факт, што літаратуразнаўцы ўвогуле й амэрыканскія тэарэтыкі марксізму ў прыватнасьці ня сталі па-сапраўднаму намагацца запоўніць бездань паміж звышструктуровым і літаральным узроўнямі ў досьледах па гісторыі тэкстуальнасьці. Я аднойчы вымушаны быў абвясьціць, што ўвесь наш літаратурна-культуровы “істэблішмэнт” наклаў табу на сур’ёзнае вывучэньне сувязяў імпэрыялізму і культуры.(9) А займаючыся арыенталізмам, абавязкова сутыкаесься якраз з гэтай самай праблемай, усьведамляеш, што над чалавечым уяўленьнем, над навуковымі ўстановамі пануе імпэрыялізм ад палітыкі, і няма ніякай магчымасьці яго пазьбегнуць — ні ў інтэлектуальным, ні ў гістарычным пляне. І ўсё-ж такі назаўжды застанецца няўміручы спосаб унікнуць праблемы — да прыкладу, проста сказаць, што літаратуразнаўца або філёзаф абазнаныя адпаведна ў літаратуры або філязофіі, а не ў палітыцы ці ідэалёгіі. Інакш кажучы, вузкаспэцыяльны падыход часта істотна затуляе шырэйшы і, на маю думку, важнейшы для асэнсаваньня абсяг.

І тут, як мне здаецца, трэба даць даволі просты адказ, прынамсі, у тым, што датычыцца дасьледаваньня імпэрыялізму і культуры (або арыенталізму). 

Па-першае, амаль кожны пісьменьнік ХІХ ст., як і збольшага яго папярэднікі, вельмі добра ўсьведамляў факт існаваньня імпэрыі. Хоць гэты прадмет і ня вельмі добра дасьледаваны, кожны сучасны дасьледчык віктарыянскай эпохі адразу пацьвердзіць, што гэткія лібэральныя дзеячы культуры, як Джон Ст’юарт Міль, Арнольд, Карлайл, Ньюман, Макалэй, Раскін, Джордж Эліёт і нават Дыкенс, мелі абсалютова пэўныя погляды на расавыя праблемы й імпэрыялізм. Вельмі лёгка заўважыць, як гэтыя погляды праяўляюцца ў іх творах. Так што нават вузкаму спэцыялісту даводзіцца сутыкацца з тым, што, прыкладам, Міль у сваіх працах “Аб свабодзе” [On Liberty] і “Прадстаўнічы ўрад” [Representative Government] з усёю пэўнасьцю адзначаў, што яго меркаваньні не датычацца Індыі, бо індусы калі ня расава, дык цывілізацыйна ніжэйшыя за эўрапейцаў. (Зрэшты, добрую частку жыцьця ён служыў у Дэпартамэньце Індыі.) У гэтай кнізе я паспрабую паказаць, што гэты-ж самы парадокс прысутнічае і ў Маркса. 

Па-другое, меркаваць, што палітыка ў форме імпэрыялізму ўплывае на літаратуру, навуку, сацыяльныя тэорыі й асьвятленьне гісторыі, зусім не азначае тым самым прыніжаць або зьневажаць культуру. Наадварот: я хачу давесьці, што нам будуць больш зразумелыя крыніцы жыцьцяздольнасьці ды трываласьці гэткіх усепранікальных гегемонных сыстэмаў, як культура, калі мы пабачым, што ўнутраныя абмежаваньні, накладзеныя імі на пісьменьнікаў і мысьліўцаў, ня толькі ўдушалі, але і прыносілі плён. Менавіта гэтае й імкнуліся давесьці Грамшы і — кожны ў свой вельмі адрозны спосаб — Фуко ды Райманд Уільямс. Прачытайце адну-дзьве старонкі з “Даўгой рэвалюцыі” Ўільямса — там, дзе ён піша пра “выкарыстаньне імпэрыі”, — і ўведаеце пра багацьце культуры ХІХ ст. больш, чым зь безьлічы тамоў па ўласна літаратуразнаўстве. (10)

Таму я падыходжу да арыенталізму як да дынамічнай сыстэмы ўзаемадзеяньняў паміж паасобнымі аўтарамі і тымі маштабнымі пытаньнямі палітыкі, якія акрэсьлілі тры нашыя вялікія імпэрыі — Брытанская, Француская й Амэрыканская, бо менавіта на іх інтэлектуальным і ўяўна-вобразным абсягу і ўзьнікаў арыенталізм як тып пісьма. Як навукоўцу мяне больш за ўсё цікавіць не вялікая праўда ў палітыцы, а дэталі, драбніцы. Гэтак-жа сама ў Лэйна, Флябэра, Рэнана ды іншых нас насамрэч цікавіць не неаспрэчная для іх ісьціна, што Захад вышэйшы за Ўсход, а глыбока распрацаваныя і пераасэнсаваныя падрабязныя назіраньні, шырокае поле для якіх адкрывае гэтая самая “ісьціна”. Каб зразумець, штo я маю на ўвазе, дастаткова згадаць, што “Пра манэры і звычаі сучасных эгіпцянаў” Лэйна ёсьць клясыкай гістарычнага й антрапалягічнага дасьледаваньня дзякуючы стылю, неверагодна трапным, бліскучым дэталям, а зусім ня дзякуючы простаму адлюстраваньню расавай вышэйшасьці.

Такім чынам, арыенталізм уздымае наступныя палітычна абумоўленыя пытаньні: які яшчэ інтэлектуальны, эстэтычны, навуковы ды культуровы патэнцыял спрычыніўся да фармаваньня імпэрскай традыцыі накшталт арыенталізму? Як мовазнаўства, лексыкаграфія, гісторыя, біялёгія, палітычная й эканамічная тэорыя, проза й паэзія апынуліся на службе скрайне імпэрыялістычнага арыенталісцкага сьветапогляду? Празь якія зьмены, удакладненьні, нават перавароты праходзіць арыенталізм? Якое значэньне ў гэтым кантэксьце маюць самабытнасьць, пераемнасьць, асабовасьць? Як перадаецца або аднаўляецца арыенталізм у кожнай наступнай эпосе? І ў рэшце рэшт, якім чынам можна разглядаць гісторыка-культуровую зьяву — арыенталізм — як плён сьвядомай чалавечай працы, а ня проста абстрактна-лягічнае ўтварэньне, ва ўсёй яго гістарычнай складанасьці, ва ўсіх падрабязнасьцях, ва усёй яго вартасьці і разам з тым не забывацца на ўзаемасувязі паміж культурай, палітычнымі тэндэнцыямі, дзяржавай і спэцыфікай імпэрскага панаваньня? 

Шукаючы адказы на гэтыя пытаньні, гуманітарнае дасьледаваньне можа з усёй адказнасьцю зьвяртацца да палітыкі і культуры. Але гэтае не азначае, што падобная праца аднойчы і назаўсёды зацьвердзіць непарушнае правіла адносна дачыненьняў паміж ведай і палітыкай. Я маю на ўвазе, што кожнае гуманітарнае дасьледаваньне мусіць акрэсьліць прыроду гэтых узаемасувязяў у межах свайго пэўнага кантэксту, прадмету дасьледаваньня і гістарычных умоваў.

1. Пытаньне мэтадалёгіі. Ув адной са сваіх папярэдніх кніг я падрабязна спыніўся на тым, наколькі істотна з пункту гледжаньня мэтадалёгіі знайсьці й вылучыць у гуманітарных досьледах кропку адліку, зыходны пункт, асновапалеглы прынцып. (11) Галоўны ўрок, які я вынес і паспрабаваў давесьці да іншых, быў у тым, што няма проста зададзенай або наяўнай кропкі адліку. У кожным праекце трэба пачынаць адтуль, дзе ствараецца магчымасьць далейшага развою ідэі. І я ніколі настолькі яскрава не ўсьведамляў гэтай праблемы, як у вывучэньні арыенталізму (наколькі пасьпяхова ці не, меркаваць ня мне). Ідэя пачатку, самая дзея распачынаньня абавязкова ўключае ў сябе адмежаваньне, калі зь вялізарнай масы матар’ялу высякаецца, вылучаецца нешта. І вось гэтае “нешта” прымаюць за пачатак і робяць зыходным пунктам. Для тых, хто дасьледуе тэкст, падобнае ўяўленьне пра першапачатковае адмежаваньне ўвасобленае ў альтасэраўскім панятку праблематычнага. Гэта своеасаблівая вызначальная сукупнасьць у тэксьце ці нізцы тэкстаў, якая паўстае ў працэсе аналізу.(12) Аднак ув адрозьненьне ад тэкстаў Маркса, якія вывучаў Альтасэр, у выпадку з арыенталізмам узьнікае ня проста праблема зыходнага пункту, або праблематычнага, але і праблема вылучэньня тэкстаў, аўтараў, пэрыядаў, найбольш прыдатных дзеля дасьледаваньня.

Ідэя паспрабаваць стварыць энцыкляпэдычную наратыўную гісторыю арыенталізму падалася мне бязглуздай. Па-першае, калі я меўся кіравацца “эўрапейскай ідэяй Усходу”, то мне давялося-б разглядаць сапраўды бязьмежную колькасьць матар’ялу. Па-другое, самая наратыўная мадэль не адпавядала маім інтарэсам — як выяўленчым, гэтак і палітычным. Па-трэцяе, у кнігах Раймона Шваба “Ўсходні Рэнэсанс”, Ёгана Фука “Арабістыка ў Эўропе на пачатку ХХ ст”. і — з больш нядаўніх — Даратэі Мятліцкі “Пытаньне Арабіі ў сярэднявечнай Ангельшчыне” (13) ўжо прысутнічаюць энцыкляпэдычныя працы па некаторых аспэктах сутыкненьня паміж Эўропай і Ўсходам. Так што ўв абмаляваным мною агульнапалітычным і інтэлектуальным кантэксьце зьмяняюцца задачы крытыка.

Але заставалася яшчэ адная праблема: як скараціць надта ёмісты рэестар тэкстаў да памераў, зь якімі можна даць рады, і — што нават больш істотна — як у гэтым коле тэкстаў вызначыць нешта накшталт “мысьліўнай спарадкаванасьці”, разам з тым не паддаўшыся бяздумнай храналягічнай пасьлядоўнасьці. І вось зыходным пунктам для мяне стаўся брытанскі, францускі й амэрыканскі досьвед Усходу як сукупнасьці: якія гістарычныя ды інтэлектуальныя перадумовы зрабілі яго магчымым, што гэта быў за досьвед паводле сваёй сутнасьці? З прычынаў, якія я зараз прывяду, я абмежаваў гэтую ўжо падлеглую абмежаваньню, але па-ранейшаму неахопную праблематыку толькі англа-франка-амэрыканскім досьведам арабскага ісламу. (Зрэшты, апошні на працягу амаль што тысячагодзьдзя атаясамліваўся з Усходам.) 

Тым самым адразу была адсечаная вялікая частка Ўсходу: Індыя, Японія, Кітай, астатні Далёкі Ўсход. Адсечаная не таму, што не адыгрывае якой-кольвек значнай ролі (вядома, адыгрывае), а таму, што магчыма дасьледаваць стасункі Эўропы з Блізкім Усходам, альбо мусульманскім сьветам, адасоблена ад стасункаў з Далёкім Усходам. Аднак на пэўных этапах у гэтай агульнаэўрапейскай цікавасьці да Ўсходу немагчыма вывучаць асобныя яго рэгіёны — Эгіпет, Сырыю, Аравію — без разгляду эўрапейскай прысутнасьці ў больш аддаленых землях, перадусім у Пэрсіі ды Індыі. Тут яскравым прыкладам будзе сувязь паміж Эгіптам ды Індыяй, калі разглядаць Брытанію XVIII-ХІХ ст.ст. Падобным-жа чынам сувязі Францыі з Далёкім Усходам непасрэдна ўплывалі на цікавасьць французаў да Блізкага Ўсходу, ісламу, арабскага сьвету. Тут можна згадаць унёсак французаў у расшыфраваньне Зэнд-Авесты, тое, што на пачатку ХІХ ст. Парыж быў галоўным цэнтрам вывучэньня санскрыту, а таксама той факт, што цікавасьць Напалеона да Ўсходу залежала ад таго, як ён ўсьведамляў ролю Брытаніі ў Індыі.

Прыкладна з канца XVII ст. над Усходнім Міжземнамор’ем панавалі Брытанія і Францыя. Аднак дасьледуючы гэтую сыстэму ўладараньня над Усходам і трывалай да яго цікавасьці, я выпусьціў з поля зроку а) той важкі ўнёсак у арыенталізм, які зрабілі Нямеччына, Італія, Расея, Гішпанія, Партугалія і б) той факт, што ў XVIII ст. вельмі моцны штуршок да вывучэньня Ўсходу надала рэвалюцыя ў біблістыцы, распачатая гэткімі адрознымі, неверагодна цікавымі першапраходцамі ў сваім накірунку, як біскуп Лоўт, Эйкхарн, Гердэр і Міхаэліс. 

Перш за ўсё мне трэба было трывала засяродзіцца на франка-брытанскім і пазьней амэрыканскім матар’яле: сапраўды, нікуды не падзецца ад таго факту, што Брытанія і Францыя ня толькі адкрылі Ўсход і запачаткавалі арыенталістыку, але і стварылі дзьве найвялікшыя за ўсю чалавечую гісторыю да ХХ ст. калёніі, дзякуючы чаму яны і здолелі захоўваць сваё першынства ў навуцы. А за часоў другой сусьветнай вайны Амэрыка патрапіла заняць на Ўсходзе (прычым, па-мойму, цалкам сьвядома) акурат тое месца, што расчысьцілі дзьве вялікія эўрапейскія дзяржавы. Акрамя таго, я лічу, што ўжо адная якасьць, пасьлядоўнасьць і ёмістасьць таго, што напісана пра Ўсход у Брытаніі, Францыі ды Амэрыцы, уздымае гэты матар’ял над, бясспрэчна, важкім унёскам, зробленым Нямеччынай, Італіяй, Расеяй і г.д. 

Зь іншага боку, трэба таксама адзначыць, што буйныя крокі наперад у арыенталістыцы ўпершыню рабіліся ў Брытаніі ці Францыі, а сваё далейшае разьвіцьцё і кшталтаваньне атрымлівалі ў Нямеччыне. Напрыклад, Сыльвэстар дэ Сасі быў ня толькі першым сучасным эўрапейцам-арыенталістам, які дасьледаваў іслам, арабскую літаратуру, рэлігію друзаў ды сасанідаву Пэрсію, але й настаўнікам Шампаёна і Франца Бопа, заснавальніка нямецкага параўнальнага мовазнаўства. Гэтаксама могуць прэтэндаваць на першынства і ў далейшым вядучую ролю Ўільям Джонс і Эдвард Уільям Лэйн.

Па-другое, апошнім часам вельмі значныя дасьледаваньні ў тым накірунку, які я заву “сучасным арыенталізмам” вядуцца на падставе біблістыкі, і яны на поўніцу кампэнсуюць прабелы ў маёй працы. Найлепшае сярод іх, найбольш істотнае ў спазнавальным пляне — “Кубла Хан” і “Падзеньне Ерузаліму” Э.С.Шафера. (14) У гэтай глыбокай, вызначальнай працы аўтар дасьледуе крыніцы ўзьнікненьня рамантызму, а таксама тыя інтэлектуальныя працэсы, якія шмат у чым паўплывалі на Кольрыджа, Браўнінга, Джорджа Эліёта. У пэўным сэньсе праца Шафера разьвівае ідэі Шваба: аўтар прамаўляе істотныя рэчы, сфармуляваныя нямецкімі біблістамі, і выкарыстоўвае іх дзеля прачытаньня — тонкага і заўсёды вельмі цікавага — твораў трох вялікіх ангельскіх пісьменьнікаў. 

Адчуваньне палітычнага ды ідэалягічнага аспэкту, які надавалі матар’ялу, зьвязанаму з Усходам, брытанскія ды францускія аўтары, — вось чаго бракуе гэтай кнізе. А для мяне гэты аспэкт уяўляе першачарговую цікавасьць. Акрамя таго, ув адрозьненьне ад Шафера, я імкнуся праліць сьвятло на пазьнейшыя праявы арыенталізму — як навуковага, гэтак і літаратурнага, — якія спрычыніліся да сувязі паміж франка-брытанскім арыенталізмам і ўздымам імпэрыялізму зь яго яскрава каляніяльнай сьвядомасьцю. І нарэшце, я хачу паказаць, якім чынам усе гэтыя ранейшыя рысы збольшага адраджаюцца пасьля другой сусьветнай вайны ў амэрыканскім арыенталізме.

І ўсё-ж у маім досьледзе ёсьць, магчыма, пэўная загана: калі ня браць пад увагу нешматлікія спасылкі, я не разглядаю належным чынам нямецкі ўнёсак у арыенталізм пасьля першапачатковага этапу на чале з Сасі. Любая праца, што парываецца асэнсаваць акадэмічны арыенталізм і пры гэтым абмінае ўвагай гэткіх навукоўцаў, як Штэйнталь, Мюлер, Бэкер, Гольдцыгер, Брокельман, Нольдэк, — я пералічыў толькі некаторых — заслугоўвае нараканьняў. І я ад усяе душы наракаю на сябе. 

Асабліва шкада, што я не надаў большай увагі вялізарнаму навуковаму прэстыжу, які займела да сярэдзіны ХІХ ст. нямецкая школа. Зьняважлівае да яе стаўленьне з боку брытанскіх навукоўцаў абарацілася тым, што іх зганьбіў Джордж Эліёт. Як тут не згадаць незабыўны партрэт Касабона, намаляваны Эліётам у “Сярэдзіне сакавіка”! На думку Ўіла Ладыслава, малодшага стрыечніка Касабона, той ня можа давершыць свой “Ключ да ўсіх міталёгіяў” таму, што незнаёмы зь нямецкай школай. Рэч ня толькі ў тым, што Касабон абраў сабе прадмет “зьменлівы, як хімія, дзе новыя адкрыцьці бясконца спараджаюць новыя меркаваньні”: ён бярэцца за працу, параўнальную з тым, каб абвергнуць Парацэльса, бо “ведаеш, ён не арыенталіст”. (15)

Эліёт меў рацыю, што да 1830 г. — а менавіта тады адбываецца дзеяньне ў “Сярэдзіне сакавіка” — нямецкая школа выйшла ў Эўропе на бясспрэчнае першае месца. Але на працягу першых дзьвюх трацінаў ХІХ ст. у межах нямецкай школы ніяк не маглі скласьціся сувязі паміж арыенталістамі і доўгатэрміновымі, трывалымі нацыянальнымі інтарэсамі на Ўсходзе. У гісторыі Нямеччыны няма нічога такога, што можна было-б параўнаць з англа-францускай прысутнасьцю ў Індыі, Усходнім Міжземнамор’і, Паўночнай Афрыцы. Больш за тое: нямецкі Ўсход быў ці ня выключна навуковы або, прынамсі, мастацкі: ён быў тэмай вершаў, мрояў, нават раманаў. Але ён ніколі ня быў рэчаісным настолькі, наколькі для Шатабрыяна, Лэйна, Лямартына, Бэртана, Дызраэлі або Нэрваля былі рэчаіснымі Эгіпет або Сырыя. 

Ёсьць нешта знакавае ў тым, што крыніцамі дзьвюх самых слынных нямецкіх твораў пра Ўсход — Westestlicher Diwan Гётэ і “Пра мову і веды індыйцаў” Фрыдрыха Шлегеля [Friedrich Schlegel. Uber die Sprache und Weisheit der Indier] сталіся адпаведна падарожжа па Рэйне ды гадзіны, праведзеныя ў парыскіх бібліятэках. Нямецкая школа арыенталістыкі займалася тым, што дасканаліла й разьвівала прыёмы, выкарыстальныя для аналізу тэкстаў, мітаў, ідэяў і моваў, у амаль літаральным сэньсе назьбіраных на Ўсходзе Брытанскай ды Францускай імпэрыямі.

У чым нямецкі арыенталізм усё-ж такі паходзіў на арыенталізм англа-францускі, а потым і амэрыканскі, дык гэта ў свайго роду інтэлектуальнай аўтарытэтнасьці ў стаўленьні да Ўсходу ў рамках заходняй культуры. Дасьледаваньне гэтай аўтарытэтнасьці мусіць складаць вялікую частку кожнай працы па арыенталізме, і дадзены досьлед — не выключэньне. Нават самая назва “арыенталізм” мае на ўвазе сур’ёзны, важкі ўзровень дасьледаваньня. І калі я ўжываю гэтую назву ў дачыненьні да амэрыканскіх сацыёлягаў (яны не называюць сябе арыенталістамі, таму гэтае найменьне — неадпаведнае), я хачу прыцягнуць увагу да таго, як часта знаўцы Блізкага Ўсходу па-ранейшаму захоўваюць пазыцыю інтэлектуальнай перавагі, тыповую для эўрапейскага арыенталізму ХІХ ст.

У аўтарытэтнасьці няма нічога таямнічага, нічога натуральнага. Яна ствараецца, перадаецца, распаўсюджваецца; яна дзейсная, яна пераканаўчая; зь ёй лічацца, яна ўсталёўвае каноны густу і каштоўнасьці; яна паводле сутнасьці непадзельная з тымі ідэямі, якія яна асьвячае як праўду, і з тымі традыцыямі, адчуваньнямі, меркаваньнямі, якія яна фармуе, перадае, аднаўляе. Галоўнае ў тым, што аўтарытэтнасьць можа і мусіць аналізавацца. Усе гэтыя характарыстыкі аўтарытэтнасьці стасуюцца з арыенталізмам. І ў значнай ступені тое, што я раблю ў гэтай працы, зводзіцца да апісаньня як гістарычнай аўтарытэтнасьці, гэтак і асобных аўтарытэтаў арыенталізму.

Дзеля дасьледаваньня аўтарытэтнасьці я карыстаюся двума асноўнымі мэтадалягічнымі прыёмамі. Першы можна пайменаваць “стратэгічнае месцазнаходжаньне” [strategic location], г.зн. вызначэньне пазыцыі аўтара ў тэксьце адносна матар’ялу па Ўсходзе, пра які ён піша. Другі — “стратэгічнае ўтварэньне” [strategic formation], то-бок вывучэньне сувязяў паміж тэкстамі, а таксама таго, якім чынам сукупнасьці тэкстаў, іх тыпы і нават жанры набываюць аб’ём, шчыльнасьць, моц неаспрэчнасьці як між сабою, гэтак і ў культуры ўвогуле. Я ўжываю панятак стратэгіі проста дзеля таго, каб акрэсьліць праблему, зь якой сутыкнуўся кожны, хто піша пра Ўсход: як да яго падступіцца, як учапіцца, як не зьбянтэжыцца і не заглынуцца ва ўсёй яго велічнасьці, маштабнасьці, жахлівай бязьмежнасьці. 

Пішучы пра Ўсход, аўтар мусіць зьмясьціць сябе насупраць, vis-a-vis Усходу. Перанесенае ў тэкст, гэтае месцазнаходжаньне ўбірае ў сябе апавядальніцкі тон аўтара, структуру, якую ён выбудоўвае, вобразы, тэмы, матывы, якімі поўніцца ягоны тэкст. Дадайце яшчэ тое, якім адмысловым чынам аўтар зьвяртаецца да чытача, ахоплівае Ўсход і ў рэшце рэшт выяўляе яго ці гаворыць ад яго імя. Аднак адбываецца гэта зусім ня ў нейкай адасобленасьці. Кожны, хто піша пра Ўсход, нават Гамэр, прымае нейкі папярэдні досьвед, ранейшыя веды пра Ўсход, на якія ён спасылаецца і якім давярае. 

Акрамя таго, кожны твор пра Ўсход далучаецца да корпусу іншых твораў, да публікі, да адпаведных установаў і да самога Ўсходу. Таму спалучэньне сувязяў паміж творамі, публікай ды асобнымі праявамі Ўсходу складае ўтварэньні, якія можна аналізаваць, — да прыкладу, з мовазнаўчых досьледаў, з анталёгіяў усходняй літаратуры, з падарожных кніг, з мрояў на ўсходнія тэмы. Прысутнасьць гэтых утварэньняў у часе, у дыскурсе, наяўнасьць ва ўстановах (школах, бібліятэках, дыпляматычных службах) надае ім моц ды аўтарытэтнасьць.

Спадзяюся, чытачу зразумела, што ў сваёй цікавасьці да аўтарытэтнасьці я не разглядаю ўтоенае ў арыенталісцкім тэксьце. Больш слушна будзе сказаць, што я дасьледую паверхню тэксту, вонкавы бок апісанага. Па-мойму, немагчыма пераацаніць істотнасьць гэтай думкі. Арыенталізм палягае на вонкавасьці, то-бок арыенталіст — паэт ці навукоўца — агучвае, апісвае Ўсход, раскрывае яго таямніцы, зьвяртаючыся да Захаду і дзеля Захаду. Усход яго цікавіць толькі як першапрычына таго, штo ён прамаўляе. Яго словы ўжо самім фактам свайго напісаньня ці прамаўленьня даводзяць, што арыенталіст — па-за Ўсходам, як экзыстэнцыйна, гэтак і маральна. І вядома, самае галоўнае, што стварае падобная вонкавасьць, — гэта выява. Пачынаючы з “Пэрсаў” Эсхіла Ўсход ператвараецца зь вельмі далёкага, часта пагрозьлівага “іншага” ў збольшага знаёмыя вобразы (у выпадку з Эсхілам — у вобраз жанчын-азіятак у жалобе). 

У “Пэрсах” непасрэднае драматычнае выяўленьне захінае сабою той факт, што гледачы сузіраюць скрайне штучную дзею, зь якой не-“чалавек усходні” зрабіў сымболь усяго Ўсходу. Таму, аналізуючы арыенталісцкія тэксты, я зьвяртаю асаблівую ўвагу на цалкам відавочныя доказы таго, што падобныя выявы ёсьць менавіта выявамі, а не “натуральнымі” карцінамі Ўсходу. Гэтыя доказы аднолькава кідаюцца ў вочы і ў гэтак званых “праўдзівых” тэкстах — кнігах па гісторыі, мовазнаўчых досьледах, палітычных трактатах, — і ў мастацкіх, г.зн. адкрыта вобразных, творах. І тут трэба глядзець на стыль, фігуры маўленьня, дэкарацыі, наратыўныя прыёмы, а не на дакладнасьць выявы або яе вернасьць нейкаму вялікаму арыгіналу. Вонкавасьць выявы заўсёдна палягае на адным і тым-жа труізме: калі-б Усход мог падаць сябе сам, ён бы так і зрабіў, а паколькі ён сам сябе падаць ня можа, гэта за яго робіць выява — і дзеля Захаду, і faute de mieux* дзеля самога небаракі Ўсходу. 

Як пісаў Маркс у “18 брумера Луі Банапарта”: “Sie konnen sich nicht vertreten, sie m?ssen vertreten werden”.* * Ёсьць яшчэ адная прычына, зь якой я ўсяляк падкрэсьліваю гэтую вонкавасьць. Я мяркую, трэба выразна давесьці, што ў культуровым дыскурсе ў рамках унутрыкультуровых узаемаўплываў, як правіла, распаўсюджваецца не “сапраўднае”, а выявы. Наўрад ці трэба ізноў даводзіць, што мова — гэта высокаарганізаваная кадаваная сыстэма з мноствам прыёмаў выказваньня, пазначэньня інфармацыі, абмену ёю, выяўленьня і г.д. І ў любым выпадку ў пісьмовай, прынамсі, мове няма такой рэчы, як пададзеная ява, а ёсьць толькі пера-дадзеная ява, выява. Таму каштоўнасьць, дзейснасьць, моц, праўдападабенства пісьмовага цьверджаньня пра Ўсход вельмі мала залежыць ад Усходу як такога. 

Наадварот: для чытача пісьмовае цьверджаньне гучыць пераканаўча дзякуючы таму, што яно заступнічае Ўсходу, выключае, робіць залішнім Усход як рэчаіснасьць. Такім чынам, увесь арыенталізм знаходзіцца насупраць Усходу і ўв адрыве ад яго. Сэнсоўнасьць арыенталізму ў большай ступені залежыць ад Захаду, чым ад Усходу, і гэтая сэнсоўнасьць наўпрост абумоўленая ўжыванымі на Захадзе разнастайнымі прыёмамі выяўленьня: яны робяць Усход бачным, выразным, “прысутным там” у дыскурсе пра сябе самога. І ўзьдзеяньне гэтых выяваў залежаць ад установаў, традыцыяў, усталяваных умоўнасьцяў, прынятых кодаў разуменьня, а не ад далёкага, аморфнага Ўсходу.

Выявы Ўсходу да апошняй траціны XVIII ст. і пасьля (г.зн. тыя, што належаць, паводле майго азначэньня, да сучаснага арыенталізму) адрозьніваюцца тым, што напрыканцы XVIII ст. ахоп гэтых выяваў невераемна пашырыўся. Сапраўды, пасьля Ўільяма Джонса й Анкетыл-Д’юпэрона, пасьля экспэдыцыі Напалеона ў Эгіпет Эўропа атрымала больш навуковае ўяўленьне пра Ўсход, яе існаваньне на Ўсходзе стала больш уладным, больш спарадкаваным, чым калі-небудзь раней. Але для Эўропы істотна было тое, што значна пашырыліся, зрабіліся куды як больш вытанчанымі і выкшталцонымі спосабы і прыёмы ўспрыманьня Ўсходу.

Прыкладна на мяжы ХІХ ст. канчаткова вызначыўся ўзрост усходніх моваў, высьветлілася, што яны старэйшыя за гэбрайскую, якая вядзе свой радавод ад Бога. І зрабілі гэтае адкрыцьцё эўрапейцы, давялі яго да іншых навукоўцаў, зьбераглі яго ў нетрах новай навукі — індаэўрапейскага мовазнаўства. Нарадзілася новая дысцыпліна, якая дасьледуе Ўсход лінгвістычны, а разам з гэтым, як паказвае ў “Парадку рэчаў” Фуко, узьнік і цэлы шэраг зьвязаных зь ёю навуковых зацікаўленьняў. Падобным чынам Уільям Бэкфард, Байран, Гётэ, Гюго сваім мастацтвам пераўладкоўвалі Ўсход, праз свае вобразы, рытмы, матывы перадавалі яго фарбы, сьвятло, людзей. “Сапраўдны” Ўсход самае большае падштурхоўваў пісьменьніка да яго ўяўленьняў, але вельмі рэдка кіраваў ім.

Арыенталізм быў больш чуйны да культуры, якая яго спрарадзіла, чым да свайго ўяўнага прадмета, таксама створанага Захадам. Такім чынам, гісторыя арыенталізму характарызуецца як сваёй ўнутранай пасьлядоўнасьцю, гэтак і выразна праяўленымі дачыненьнямі з культурай, ув атачэньні якой ён існуе. Адпаведна, у сваім досьледзе я імкнуся паказаць абрысы й унутраную структуру арыенталізму, яго першапраходцаў, “патрыярхаў”, кананічныя тэксты, дагматы, тыповых прадстаўнікоў, прыхільнікаў, адмыслоўцаў ды новых “стаўпоў”. Я таксама хачу патлумачыць, як арыенталізм запазычваў і часта сілкаваўся з “уплывовых” ідэяў, дактрынаў ды накірункаў, што вялі рэй у культуры. Так, дапрыкладу, былі і ёсьць Усход мовазнаўчы, Усход фрайдысцкі, Усход дарвінісцкі, Усход расісцкі і да т.п.

Але чаго ніколі не існавала, дык гэта чыстага, ці бязумоўнага Ўсходу, як ніколі не існавала нематар’яльнай формы арыенталізму, што далёка ня так “нявінна”, як “ідэя” Усходу. Гэтае асновапалеглае перакананьне і мэтадалягічныя высновы, што зь яго выцякаюць, і адрозьніваюць мяне ад навукоўцаў, якія вывучаюць гісторыю ідэяў. Адасобленая гісторыя ідэяў мае тэндэнцыю зусім не зважаць на тое, чаму магчымыя асаблівая важкасьць, уладнасьць і найперш рэчаісная дзейснасьць цьверджаньняў, якія робіць арыенталісцкі дыскурс. Бяз гэтай важкасьці, бяз гэтай дзейснасьці ў рэчаісным арыенталізм быў-бы проста яшчэ адной ідэяй. Але насамрэч ён быў і ёсьць нечым значна большым. 

Таму я стаўлю перад сабой задачу прааналізаваць ня толькі навуковыя досьледы, але і літаратурныя творы, палітычныя трактаты, журналісцкія артыкулы, падарожныя кнігі, рэлігіязнаўчыя ды мовазнаўчыя працы. Іншымі словамі, я абраў сабе зьмяшаную, “шырокагістарычную” й “антрапалягічную” пэрспэктыву, паколькі, на маю думку, ва ўсіх тэкстах абазнанасьць аўтараў і падрабязнасьць апісаньня, вядома-ж, зьмяняюцца ад аднаго жанру да другога, ад аднаго этапа гісторыі да наступнага.

Але ўв адрозьненьне ад Мішэля Фуко, якому я глыбока абавязаны, я ўсё-ж веру, што паасобныя аўтары могуць пакінуць свой вызначальны сьлед у тым, што іначай было-б толькі ананімным зборам тэкстаў, якія складаюць дыскурсыўнае ўтварэньне накшталт арыенталізму. Я аналізую вялізарную сукупнасьць тэкстаў ув адзінстве ў тым ліку і таму, што ў іх часта трапляюцца спасылкі адно на другое. Зрэшты, арыенталізм — гэта сыстэма цытаваньня асобных твораў і аўтараў. “Пра манэры і звычаі сучасных эгіпцянаў” Эдварда Ўільяма Лэйна чыталі і цытавалі гэткія розныя людзі, як Нэрваль, Флябэр, Рычард Бэртан. Ён аўтарытэт, зьвяртацца да якога быў абавязаны кожны, хто пісаў ці разважаў ня толькі пра Эгіпет — пра ўвесь Ўсход. Прыкладам, Нэрваль даслоўна прыводзіць абзацы з “Сучасных Эгіпцянаў”, каб з дапамогай аўтарытэту Лэйна апісаць вясковыя сцэны ня ў Эгіпце, а ў Сырыі. Аўтарытэт Лэйна, а таксама магчымасьць цытаваць яго — як разборліва, гэтак і без разбору — паўсталі таму, што арыенталізм мог даць ягонаму тэксту тую шырокую ўжывальнасьць, якую набыў ён сам. 

Аднак немагчыма зразумець прычыны гэткай ужывальнасьці Лэйна, не зразумеўшы своеасаблівасьцяў ягонага тэкста. Тое-ж самае датычыцца Рэнана, Сасі, Лямартына, Шлегеля, іншых буйных пісьменьнікаў. На думку Фуко, увогуле паасобны тэкст ці аўтар вельмі мала што значаць. У выпадку з арыенталізмам (і магчыма, нідзе болей) я эмпірычна ўпэўніўся ў тым, што гэта ня так. Адпаведна ў сваім дасьледаваньні я выкарыстоўваю непасрэднае прачытаньне тэкстаў, мэтай якога — выявіць дыялектыку паміж паасобным тэкстам ці аўтарам і тым складаным зборным утварэньнем, у якое ён робіць унёсак сваёй працай.

Хоць дадзеная кніга й ахоплівае шырокае кола аўтараў, гэта далёка ня поўная гісторыя або агульнае апісаньне арыенталізму. Я вельмі добра ўсьведамляю гэты недахоп. Тканка гэткага ёмістага дыскурсу, як арыенталізм, здолела захавацца і функцыянаваць у заходнім грамадзтве дзякуючы сваім незвычайным памерам. Я толькі і зрабіў, што абмаляваў часткі гэтай тканкі ўв асобныя моманты і выказаў меркаваньне, што існуе большая цэласнасьць, цікавая, насычаная дэталямі, поўная захапляльнымі постацямі, тэкстамі, падзеямі. Я суцяшаю сябе верай, што гэтая кніга — толькі адное зьвяно ў ланцугу, і спадзяюся, што ёсьць навукоўцы ды крытыкі, якія дададуць іншыя. 

Яшчэ належыць напісаць агульную працу па імпэрыялізме і культуры. Іншыя дасьледчыкі больш глыбока зоймуцца сувязьзю паміж арыенталізмам і пэдагогікай, або італійскім, галяндзкім, нямецкім, швайцарскім арыенталізмам, або ўзаемаўплывам навукі і мастацкай літаратуры, або сувязямі паміж прынцыпамі адміністратыўнага кіраваньня й інтэлектуальнай сфэрай. Мабыць, найважнейшай задачай будзе дасьледаваць сучасную альтэрнатыву арыенталізму, узьняць пытаньне, як можна дасьледаваць іншыя народы і культуры ў лібэралісцкім рэчышчы, вольным ад памкненьняў удушаць і падпарадкоўваць. Але тады давядзецца пераасэнсаваць сам падыход да веды й улады ў комплексе. У дадзеным досьледзе праца над усімі гэтымі праблемамі засталася абсалютова недавершанай.

І апошяя заўвага пра мэтад, якой я, напэўна, цешу сваю ўласную пыху. У сваім досьледзе я зьвяртаюся да розных чытацкіх колаў. Тым, хто вывучае літаратуру і літаратуразнаўства, арыенталізм дае выдатны прыклад узаемасувязяў паміж грамадзтвам, гісторыяй і тэкстуальнасьцю. Больш за тое, роля Ўсходу ў заходняй культуры ставіць арыенталізм у зьвяз зь ідэалёгіяй, палітыкай, лёгікай улады, а гэта, на маю думку, вельмі істотныя для літаратурнай супольнасьці рэчы. Зьвяртаючыся да тых, хто займаецца Ўсходам, — ад прадстаўнікоў акадэмічнай навукі да палітычных дзеячаў — я імкнуся дасягнуць дзьвюх мэтаў: па-першае, па-новаму раскрыць перад імі іх інтэлектуальны радавод, і па-другое, у спадзяваньні распачаць дыскусыю, крытычна падысьці да пастулятаў, якія часта ўспрымаюцца як нешта неаспрэчнае і на якіх у значнай ступені грунтуецца іхная праца. 

Што да шырокага чытача, то гэтая праца закранае пытаньні, якія заўсёды прыцягваюць увагу, пытаньні, якія датычацца ня толькі ўласьцівых Захаду ўяўленьняў і падыходаў да “іншага”, але і надзвычай важнай ролі, якую адыграла заходняя культура ў “сьвеце нацыяў”, як казаў Віко. І нарэшце, дзеля жыхароў гэтак званага “трэцяга сьвету” гэты досьлед можа стацца крокам наперад у разуменьні ня столькі палітыкі Захаду і месца ня-Захаду ў гэтай палітыцы, колькі моцы заходняга культуровага дыскурсу — моцы, якую залішне часта прымаюць за нешта чыста дэкаратыўнае або “звышструктуровае”. Я спадзяюся абмаляваць вялізарную, пагрозьлівую пабудову культуровага дамінаваньня і — спэцыяльна дзеля народаў былых калёніяў — небясьпеку і звабнасьць перанесьці гэтую пабудову на сябе ці на іншых.

Каб максымальна паспрыяць вытлумачэньню арыенталізму, кніга падзеленая на тры вялікія часткі і дванаццаць меншых параграфаў. Першая частка — “Абсяг арыенталізму” — акрэсьлівае ўсе абрысы самога прадмету дасьледаваньня ў ракурсе як гістарычнага часу і досьведу, гэтак і філязофскай ды палітычнай тэматыкі. У другой частцы — “Арыенталісцкія ўтварэньні ды пераўтварэньні” — робіцца спроба прасачыць станаўленьне сучаснага арыенталізму ў агульнахраналягічнай пасьлядоўнасьці, а таксама апісаць набор прыёмаў, якія шырока выкарыстоўвалі ў сваіх працах слынныя паэты, мастакі, навукоўцы. Трэцяя частка — “Сучасны арыенталізм” — пачынаецца з таго месца, дзе завершылася другая, каля 1870 г. Гэта час вялікай каляніяльнай экспансыі на Ўсход, найвышэйшай праявай якой сталася другая сусьветная вайна. Самы апошні параграф у трэцяй частцы прысьвечаны пераходу ад франка-брытанскай да амэрыканскай гегемоніі. У ім я спрабую абмаляваць сёньняшнія інтэлектуальныя і сацыяльныя рэаліі арыенталізму ў Злучаных Штатах.

1. Асабістае. Грамшы ў “Турэмных нататках” адзначае: “Зыходны пункт дзеля крытычнага развою любой ідэі — усьведамленьне, чым ты насамрэч ёсьць, “спазнаньне самога сябе” як вытворнага гістарычных працэсаў, якія пакінулі на табе безьліч адбіткаў і не пакінулі іх сьпісу”. Ув адзіным ангельскім перакладзе, які магчыма знайсьці, невядома чаму прапушчаная выснова Грамшы, прысутная ў італійскім тэксьце: “І таму напачатку ты абавязкова павінны скласьці гэты сьпіс”. (16)

Правёўшы дзяцінства ў дзьвюх Брытанскіх калёніях, я ўсьведамляў сябе “чалавекам усходнім”. І гэта сталася асабістым фактарам, які шмат у чым спрычыніўся да майго досьледу. Там, у Палестыне й Эгіпце, і потым у Злучаных Штатах я атрымаў цалкам заходнюю адукацыю, але гэтае глыбокае адчуваньне маленства засталося ўва мне. У значнай ступені мая праца ёсьць спробай скласьці сьпіс адбіткаў, што пакінула на мне, выхадцы з Усходу, культура, панаваньне якой было гэткім магутным чыньнікам у жыцьці кожнага “чалавека ўсходняга”. Таму я і засяродзіў сваю ўвагу на ісламскім Усходзе. Ня мне вызначаць, ці стаўся плён маёй працы тым сьпісам адбіткаў, пра які казаў Грамшы. Але мне было вельмі істотна ўсьведамляць, што яго-то я й імкнуся стварыць. Пры гэтым я намагаўся захоўваць крытычнасьць розуму з усёю строгасьцю й абгрунтаванасьцю ў высновах, на якую толькі быў здатны. Я таксама імкнуўся карыстацца тымі прыладамі гістарычных, гуманітарных, культуралягічных досьледаў, шчасьлівым уладальнікам якіх зрабіла мяне адукацыя. Аднак я ніколі, ніколі не забываўся на тое, што культурова і на асабістым узроўні я далучаны да “чалавека ўсходняга”.

Гэты досьлед стаўся магчымым дзякуючы даволі складаным гістарычным умовам, якія я пазначу толькі схематычна. Кожны, хто зь пяцідзясятых гадоў ХХ ст. жыве на Захадзе, вядома, быў сьведкам надзвычай неспакойнага пэрыяду ўв адносінах паміж Захадам і Ўсходам. Немагчыма не заўважыць, што ў гэты час “Усход” — як тое, што традыцыйна мелася на ўвазе пад гэтай назвай, гэтак і Расея — абазначаў усячасную пагрозу, небясьпеку. У вышэйшых навучальных установах шырокае ўвядзеньне курсаў і праграмаў па краіназнаўстве Ўсходу ператварыла яго навуковае дасьледаваньне ў галіну нацыянальнай палітыкі. Натуральная цікавасьць да Ўсходу, абумоўленая як яго значнай стратэгічнай і эканамічнай роляй, гэтак і экзотыкай, сталася часткай грамадзкага жыцьця краіны. Калі ў век электронікі жыхар Захаду атрымаў непасрэдны доступ да любой кропкі сьвету, то наблізіўся да яго таксама й Усход. Ён зараз усё менш удае на міт, а ўсё больш — на мясьціну, дзе скрыжоўваюцца інтарэсы Захаду, асабліва Злучаных Штатаў.

Адной з рысаў электроннага постмадэрнага сьвету сталася ўмацаваньне стэрэатыпаў у стаўленьні да Ўсходу. Кіно, тэлебачаньне, магчымасьці ўсіх СМІ сталі заганяць інфармацыю ва ўсё больш і больш стандартныя формы. Што датычыцца Ўсходу, стандартызацыя і распаўсюджаньне культуровых стэрэатыпаў узмацнілі ўплыў ідэі “таямнічага Ўсходу”, папулярнай у навуковай і ўяўна-вобразнай дэманалёгіі ХІХ ст. І гэта асабліва слушна ў дачыненьні да Блізкага Ўсходу. Нават самае простае ўспрыманьне арабаў і ісламу сталася скрайне палітызаваным пытаньнем. На тое ёсьць тры прычыны. Па-першае, папулярныя антыарабскія й антыісламскія прымхі, уся гісторыя якіх наўпрост адлюстраваная ў гісторыі арыенталізму. Па-другое, змаганьне арабаў і ізраільскага сыянізму, яго ўплыў на амэрыканскіх жыдоў, а таксама на лібэральную культуру і шырокія колы насельніцтва. Па-трэцяе, амаль поўная адсутнасьць той культуровай пазыцыі, зь якой магчыма было-б ці атаясаміць сябе з арабамі й ісламам, ці бесстаронна пра іх разважаць. Калі працягваць, то наўрад ці трэба казаць, што Блізкі Ўсход цяпер вельмі моцна атаясамліваецца зь вялікадзяржаўнай палітыкай, нафтаздабычай і прымітыўным супрацьпастаўленьнем “свабодалюбны, дэмакратычны Ізраіль — ліхія арабы зь іх таталітарызмам і тэрарызмам”. І таму, на жаль, вельмі малы шанец, што, гаворачы пра Блізкі Ўсход, кожны будзе дакладна, ясна ўяўляць, пра што ён гаворыць.

Часткова прымусіў мяне напісаць гэтую кнігу мой уласны досьвед ва ўсіх гэтых праблемах. Жыцьцё араба-палестынца на Захадзе, асабліва ў Амэрыцы, прыводзіць у роспач. Тут пануе амаль адзінадушная згода, што ў палітычным пляне ён ня існуе, а калі і дапушчаецца яго існаваньне, дык або як няпрыемнай недарэчнасьці, або як “чалавека ўсходняга”. Павуціньне расізму, культуровых стэрэатыпаў, імпэрыялізму ў палітыцы, ідэалёгіі расчалавечваньня, у якое трапляе араб ці мусульманін, сапраўды мае выключную трываласьць, і вось гэтае павуціньне кожны палестынец успрымае як свой вырок. А згадай ён, што ніводны дасьледчык Блізкага Ўсходу, то-бок арыенталіст, у ЗША ніколі цалкам не атаясамліваў сябе культурова і палітычна з арабамі, — будзе толькі горш. Вядома, на нейкім узроўні падобнае атаясамленьне праводзілася. Але яно ніколі не набывала “прымальнай” формы, як-то атаясамленьне амэрыканскага лібэралізму з сыянізмам. Да таго-ж занадта часта яго рэзка адкідалі, бо зьвязвалася яно або з сумнеўнымі палітычнымі й эканамічнымі інтарэсамі, напрыклад, з нафтаздабываючымі кампаніямі ці арабістамі Дзяржаўнага дэпартамэнту, або з рэлігіяй.

Зьвяз веды й улады, які стварае “чалавека ўсходняга” і ў пэўным сэньсе нішчыць яго як асобу, — гэта для мяне ня чыста акадэмічная, але відавочна значная інтэлектуальная зьява. У дасьледаваньні й апісаньні гэткай зямной матэрыі, як узьнікненьне, разьвіцьцё й умацаваньне арыенталізму, я сыходзіў з уласнай занепакоенасьці агульначалавечымі і палітычнымі праблемамі. Літаратуры і культуры надта часта прыпісваецца палітычная, нават гістарычная цнатлівасьць. Я-ж заўсёды прытрымліваўся іншай думкі, і, вывучаючы арыенталізм, я пераканаўся, — як, спадзяюся, пераканаюцца і мае калегі-літаратуразнаўцы — што спасьцігаць і дасьледаваць грамадзтва і літаратурную культуру можна толькі разам. 

Акрамя таго, паводле лёгікі, якую наўрад ці магчыма абмінуць, я заўважыў, што пішу гісторыю дзіўнага патаемнага ўнёску ў заходні антысэмітызм. Гістарычна, культурова і палітычна праўда ў тым, што антысэмітызм і разгледжаная мною ісламская галіна арыенталізму вельмі адно да другога падобныя. Толькі згадайце пра гэтае арабу-палестынцу — і сапраўды спасьцігнеце “іронію лёсу”. Але я таксама хацеў дапамагчы лепей зразумець мэханізмы культуровага панаваньня. Калі ў выніку зьявіцца новае стаўленьне да Ўсходу, калі ў рэшце рэшт будзе зьнішчаны падзел на Захад і Ўсход, тады мы крыху прасунемся ў тым, што Райманд Уільямс называў “адвучэньнем” ад “прыроджана ўладарнага вобразу дзеяньняў”. (17)

ЗАЦЕМЫ

1. Thierry Desjardins, Le Martyre du Liban (Парыж: Plon, 1976)
2. K.M. Panikar. Asia and Western Dominance (Лёндан: George Allen & Unwin, 1959)
3. Denys Hay, Europe: The Emergence of an Idea, 2-е выд. (Эдынбэр: Edingburg University Press, 1968)
4. Steven Marcus, The Other Victorians: A Study of Sexuality and Pornography in Mid-Nineteenth Century England (Ню-Ёрк: Bantam Books, 1967)
5. Гл. Edward Said, Criticism Between Culture and System (Кэмбрыдж, Масачусэтс, Harvard University Press, рыхтуецца да друку)
6. Перадусім Noam Chomsky, American Power and the New Mandarins: Historical and Political Essays (Ню-Ёрк, Pantheon Books, 1969) і Four Reasons of State (Ню-Ёрк, Pantheon Books, 1973)
7. Walter Benjamin, Charles Baudelaire: A Lyric Poet in the Era of High Capitalism, пераклад Гары Зон (Лёндан: New Left Books, 1973)
8. Harry Bracken, “Essence, Accident and Race” // Hermathena 116 (зіма 1973 г.)
9. У інтэрвію, апублікаваным у Diacritics 6, № 3 (восень 1976 г.)
10. Raymond Williams, The Long Revolution (Лёндан: Chatto & Windus, 1961)
11. Гл. Edward Said, Beginnings: Intention and Method (Ню-Ёрк: Basic Books, 1975)
12. Lous Althusser, For Marx, пераклад Бэн Брустэр (Ню-Ёрк: Pantheon Books, 1969)
13. Raymond Schwab. La Renaissance orientale (Парыж: Payot, 1950), Johann Fьck. Die Arabischen Studien in Europa bis in den Anfang des 20. Jahrhunderts (Ляйпцыг: Otto Harrassowitz,1955), Dorothee Metlitzki. The Matter of Araby in Medieval England (Ню-Хэйвэн, Канэктыкут: Yale University Press, 1977)
14. E.S. Shaffer. “Kubla Khan” and The Fall of Jerusalem: The Mythological School in Biblical Criticism and Secular Literature, 1770-1880 (Кэмбрыдж: Cambridge University Press, 1975)
15. George Eliot, Middlemarch: A Study of Provincial Life (1872; рэпрынтнае выд., Бостан: Houghton Mifflin Co., 1956)
16. Antonio Gramsci, The Prison Notebooks: Selections, пераклад і рэд. Квінтын Хоар і Джэфры Ноўэл Сьміт (Ню-Ёрк: International Publishers, 1971). Поўны тэкст — Gramsci, Quaderni del Carcere, выд. Валентына Джэратана (Турын: Einaudi Editore, 1975)
17. Raymond Williams, Culture and Society, 1780-1950 (Лёндан: Chatto & Windus, 1958)

Пераклад V.K. 

Паводле © Edward W. Said, Orientalism, Ню-Ёрк, Vintage Books, 1994