Іван Новік. Беларуская савецкая філасофія 1930-ых: агульнасавецкі кантэкст і лакальныя адказы

Мэта дадзенага тэкста – узважаная і не селектыўная рэканструкцыя беларускай савецкай філасофіі 1930-ых.

Ва ўласна савецкія часы гэтае дзесяцігоддзе атрымала пэўную ўвагу з боку даследчыкаў айчыннай інтэлектуальнай гісторыі [Беляева 1972; Адуло 1974; Лимаренко 1984; Буслов 1958; Адуло 1984], чаго нельга сказаць пра часы найноўшыя, пост-савецкія. Адсюль і патрэба ў падкрэсленай намі не селектыўнасці і ўзважанасці. Галоўную загану інтэрпрэтацый савецкага часу можна ўбачыць ужо ў назвах артыкулаў і кніг прысвечаным гісторыі беларускай савецкай філасофіі: большасць з іх пачынаецца словамі “Развіццё марксісцка-ленінскай …”. 

Мадэль развіцця – кумулятыўнага назапашвання, паступовага росту і ўдакладнення асноваў аніяк не пасуе да 1930-ых. Амаль усё зробленае ў беларускай савецкай філасофіі ў 1920-ыя было гвалтоўна перапынена і перакрэслена новым дзесяцігоддзем, не знайшоўшы ані свайго працягу, ані падагульнення. Прычыны такога разрыву традыцыі мусяць быць ускрытыя і прааналізаваныя. Адна з галоўных, на наш погляд, узыходзіць да падзей у “метраполіі”.

Інтэрвенцыя ў спрэчку між дэборынцамі і механіцыстамі трэцяй, палітычнай, сілы прывяла да паразы абодвух антаганістычных бакоў і істотнага пераструктуравання савецкай філасофскай веды.

Падзеі паўтараюцца па тым жа сцэнарыі на ўзроўні нацыянальных рэспублік. Тут таксама знаходзяць ўласных механіцыстаў і “меншавіцтвуючых ідэалістаў”. Менавіта гэтая сітуацыя прычынілася да заняпаду ўсіх агульных, тэарэтычных пабудоваў у беларускім савецкім марксізме. Разам з тым была знойдзена і новая форма бытавання беларускай савецкай філасофіі – цяпер яна зводзілася да легітымацыі існага палітычнага і сацыяльнага ладу, пахвалы мудрасці партыйнага кіраўніцтва, а таксама “выкрыцця” розных, пераважна ўяўных, ворагаў савецкай улады і агульнага бэшчання ўсёй заходняй культуры. 

Мы прапануем уласную класіфікацыю падобных выказванняў беларускай савецкай філасофіі, пабудаваную на перфарматыўна-прагматычным крытэрыі.

***

Трэцяе дзесяцігоддзе XX ст. беларуская савецкая філасофія пачынае з нечуванага набытку – 19 траўня 1931 г. упершыню ў гісторыі айчыннай думкі заснаваны інстытуцыйны асяродак філасофскага мыслення: Інстытут філасофіі пры Акадэміі навук. Што кідаецца ў вочы адносна факта заснавання Інстытута, гэта – сама яго назва. Упершыню ў савецкай беларускай культуры дзяржаўная ўстанова была названа “філасофскай”. Ані “дыялектычны матэрыялізм”, ані “марксізм-ленінізм” і падобныя ім канструкцыі ў назве не фігуруюць. Філасофія, пасля дзесяцігоддзя ваганняў, калі яе касавалі, прадракалі яе канец (гл. найбольш характэрны з гэтага пункта гледжання артыкул [Минин 1922]), замянялі на сацыялогію, атрымала рэабілітацыю і поўную легітымацыю. 

Нечаканая пашана праяўленая марксісцкімі коламі і ўладай да філасофіі звязана са зменай яе канатацый у 1930-ыя.

У свой час беларускі марксізм пачуваўся ў навуковым асяродку “парвеню, які ўскараскаўся на вышыню універсітэцкай кафедры” [Вольфсон 1924: 6]. Але часы, калі ён мусіў даводзіць свае права прамаўляць ад імя філасофіі, напачатку другога дзесяцігоддзя існавання Савецкай Беларусі сышлі ў нябыт. Гэтак жа мінулі і часы, калі магчыма было мірнае суіснаванне ў межах навучальных устаноў і на старонках навуковых часопісаў марксісцкай артадоксіі і іншых тыпаў філасофскага мыслення (насуперак меркаванням даследнікаў савецкага перыяду, мы перакананы: ані Я. Барычэўскага, ані Ул. Іваноўскага, якія выкладалі свае погляды ў 1920-ыя ў сценах беларускіх ВНУ і на старонках рэспубліканскіх часопісаў, нельга залічыць у спісы марксістаў: апроч арнаментальных адсылак да пралетарыяту і іншай даніны часу, нічога ўласна марксісцкага ў іх творах таго часу знайсці нельга (гл.: [Боричевский 1923; Ивановский 1922; Ивановский 1923]). Сумневаў у тым, што “дыялектычны матэрыялізм” уяўляе з сябе адзіна слушную і адзіна магчымую філасофію ва ўмовах Савецкай Беларусі ні ў каго болей не застаецца.

Савецкая філасофія, філасофія ў БССР і марксісцкая артадоксія дарэшты супадаюць у поўнай сінаніміі: ад імя філасофіі можна выказвацца выключна і толькі адэптам Маркса і Леніна.

Але гэта разводдзе марксісцкай артадоксіі, яе “разліў” на ўвесь абшар магчымых філасофскіх выказванняў, супадае з яе нечуваным памяленнем. Са старонак беларускай філасофскай прадукцыі знікаюць ледзьве не ўсе агульнатэарэтычныя разважанні. Спробы распрацоўкі дыялектычнага матэрыялізму, марксісцкай сацыялогіі і тэорыі пазнання, – тое, што вызначала дваццатыя беларускага марксізму, усе падобныя агульнаканцэптуальныя выправы знікаюць. На іх месца прыходзяць “выкрыццё” розных, пераважна ўяўных, ворагаў савецкай улады, агульнае бэшчанне ўсёй заходняй культуры, антырэлігійныя брашуры і д.п.

Адначасова са зменай тэматычных фокусаў і паралельна з ёй адбываецца і радыкальнае паніжэнне рытарычнай і аргументатыўнай культуры, змяняецца само філасофскае маўленне.

Такія кардынальныя змены ў беларускай савецкай філасофіі мелі, бясспрэчна, свае прычыны, карэнне якіх сягала ў агульнасавецкі філасофскі кантэкст. У 1929–1933 гг. у межах “марксізму-ленінізму” адбываецца шэраг падзей, якія назаўжды зменяць твар савецкай філасофіі. Размова ідзецца пра разгром школы Дэборына – найбольш заўважнага і актыўнага тэарэтыка савецкай філасофіі 1920-ых.

Дэборын А.М.

Першай ластаўкай змены сітуацыі стала прамова Сталіна 27 снежня 1929 году “Да пытанняў аграрнай палітыкі ў СССР” [Сталин 1951: 141–172]. Прагучала тэза: ў той час як палітыка савецкай дзяржавы адзначаецца нябачанымі поспехамі, тэарэтычная праца ад гэтых поспехаў адстае. Савецкая навуковая думка, маўляў, не паспявае за сучаснасцю першай камуністычнай дзяржавы [тамсама: 141–142]. Болей таго, “адсталыя” тэорыі толькі “засмечваюць галовы нашым практыкам” [тамсама: 142].

Такім чынам, была акрэслена лінія разрыву паміж дыскурсам улады і любымі тэарэтыкамі марксізму. Якія б сведчанні і запэўніванні ў сваёй лаяльнасці апошнія не прадстаўлялі, усё яны былі пад падазрэннем, як апрыёры адстаўшыя ад савецкіх рэалій.

У хуткім часе словы Сталіна былі скарыстаны як парадыгма для разгрому двух школ, у чыей лаяльнасці да марксізму, здавалася б, не было падстаў сумнявацца. І. Рубін і В. Пераверзеў – выбітны эканаміст і літаратуразнаўца – трапілі пад шквальны агонь крытыкі. Далей іх імёны будуць згадваць толькі для пазначэння ерэтычнай думкі: “рубіншчына” і “пераверзеўшчына”.

Пэўны час, дэборынцы лічылі, што новыя павевы савецкай навукі іх не тычацца. 1930 г. яны пачыналі фактычнымі пераможцамі ў пачатай пяць гадоў таму зацятай спрэчцы з так званымі “механіцыстамі” (гл.: [Bakhurst 1991: 25–58; Яхот 1991: 55–66]). Трыумфатары не бачылі падстаў лічыць сябе “адсталымі” ад савецкай надзённасці. Наадварот – акурат зараз, па іх думцы, прыйшоў час для актуальнай тэарэтычнай працы. Але ў дыялог двух бакоў: пераможцаў дэборынцаў і пераможаных механіцыстаў дадаўся трэці голас – нікім спачатку незаўважаны. 

Сярод выпуснікоў Інстытута чырвонай прафесуры прагучалі нараканні, што “метад крытыкі і самакрытыкі” не выкарыстоўваецца ў філасофскім абшары: выкладчыкі Інстытута занадта фанабэрыстыя і не жадаюць слухаць моладзь. Партыйнае бюро Інстытута, якое ачолілі М. Міцін і П. Юдын – таксама амаль леташнія выпускнікі, дадало сюды абвінавачванні ў тым самым адставанні ад практыкі савецкага будаўніцтва. Па іх словах, пасля прамовы Сталіна патрабаваўся “круты паварот” на філасофскім фронце.

Міцін М.Б.

Што з пазіцыяй Міціна і Юдына і ачоленай імі незадаволенай філасофскай моладзі прыйдзецца лічыцца, стала навочна падчас прамовы на II пленуме Цантральнага савета саюзу ваяўнічых бязбожнікаў Е. Яраслаўскага – прызнанага партыйнага бонзы і старшыні Саюза. Пленум мусіў падсумаваць спрэчку механіцыстаў з дэборынцамі і засведчыць перамогу апошніх. Але падчас сваёй прамовы Яраслаўскі адзначыў: у механіцыстаў могуць быць станоўчыя ідэі, і намякнуў – Дэборын з прыхільнікамі таксама могуць памыляцца. Як парадыгму для крытыкі ён скарыстаў згаданую расправу з І. Рубінам: калі ў палітэканоміі не была своечасова заўважана “памылка” Рубіна, – запытваў Яраслаўскі, – то чаму таго ж не можа быць і ў філасофіі [Ярославский 1930]?

Пасля пленума Міцін і Юдзін выступілі з артыкулам “Аб задачах барацьбы на два фронты”, дзе не толькі перахапілі ініцыятыву крытыкі механіцызму (паралельна звінаваціўшы Дэборна і яго прыхільнікаў у тым, што іх разбор быў не дастатковы), але і перайшлі ў наступ на саміх дэборынцаў. Апошнім закідвалася: 1. не выкрыццё ў час “трацкізму”, 2. занядбанне актуальных пытанняў сацыялістычнага будаўніцтва [Митин 1931a].

Дыскусіі ў савецкім марксізме пераводзіліся на новыя рэйкі: ніводны з закідаў, пазычаных з палітычнай кан’юнктуры, не меў прамых адносінаў да уласна філасофскай праблематыкі, але менавіта таму не мог быць праігнараваны.

Было склікана паседжанне Інстытута філасофіі і Таварыства ваяўнічых матэрыялістаў-дыялектыкаў, дзе Дэборын паспрабаваў перахапіць ініцыятыву. Перамога над механіцыстамі, казаў ён, дае, нарэшце, магчымасць прыступіць да сапраўднай распрацоўкі тэорыі матэрыялістычнай дыялектыкі. Акурат гэтая распрацоўка, спасылаючыся на цытаты з Леніна, – пераконваў Дэборын, – і будзе “новым этапам”, “паваротам” у філасофіі [Деборин 1930a]. Дэборын, такім чынам, паспрабаваў перахапіць “абнаўленчую” рыторыку сваіх новых апанентаў, апрапрыяваўшы ўсе гэтыя “павароты”, “новыя этапы”, рэферэнцыяльныя да словаў Сталіна. Крытыку ж з боку Міціна, Юдзіна і іх прыхільнікаў ён, не без падставы, характарызуе як “дыскрэдытацыю філасофскага кіраўніцтва”, як праяву “прагі ўлады”” [тамжа: 20].

7 чэрвеня 1930 г. “Праўда” друкуе сумнавядомы “артыкул трох”, за подпісам Міціна, Юдзіна і Ральцэвіча “Аб новых задачах марксісцка-ленінскай філасофіі” [Митин 1931b]. “Праўда” не толькі надрукавала артыкул, але і дадала да яго станоўчую прыпіску, адзначыўшы сваю салідарнасць з пазіцыяй аўтараў. Ізноў паўтараліся тыя ж абвінавачванні: дэборынцы 1) не выкрылі ў свой час трацкістаў, 2) адсталі ад практыкі савецкага будаўніцтва, 3) недастаткова крытыкавалі ідэалістычныя тэорыі. У якасці ж тых самых “новых задач” артыкул высоўваў: 1) “барацьбу на два фронты”, пад якімі меліся наўвеце механіцызм і “фармальна-ідэалістычныя скажэнні” (у якіх вінавацілі Дэборына), 2) распрацоўку Ленінскай спадчыны і перагляд стаўлення да Пляханава (недастатковасць першай і занадта дадатныя ацэнкі другога, ізноў жа, былі запісаны на рахунак правінаў дэборынцаў), 3) правядзенне ідэі партыйнасці філасофіі. Артыкул, як у сваёй крытычнай частцы, так і “пазітыўнай” праграме насіў дэкларатыўны характар, і быў амаль пазбаўлены якой-небудзь паслядоўнай аргументацыі.

Адказ на “артыкул трох” – “артыкул дзесяцёх”, пад якім падпісаліся ўсе буйныя прадстаўнікі дэборынскай школы, неўзабаве з’явіўся ў “Пад сцягам марксізму” [Деборин 1930b]. Яшчэ раз падкрэслівалася – далейшая распрацоўка тэорыі матэрыялістычнай дыялектыкі ёсць надзённай і актуальнай задачай, менавіта праз яе філасофія можа суадносіцца з сацыялістычным будаўніцтвам, у іншым жа выпадку савецкаму марксізму пагражае распусціцца ў палітычнай рыторыцы. Болей таго, не справа філасофаў схіляцца перад партыйным кіраўніцтвам, наадварот “партыя пралетарыяту можа паспяхова кіраваць <…> толькі ў тым выпадку, калі яна кіруецца перадавой рэвалюцыйнай тэорыяй” [тамсама: 139]. Калі матэрыялістычная дыялектыка мусіць быць высновай з усёй сукупнасці чалавечай веды, разважаюць аўтары, то перад ёй стаіць задача гэтую сукупнасць дапраўды засвоіць і творча перапрацаваць. Замест бягучых партыйных звадаў, артыкул пазначае у якасці пільных задач савецкай філасофіі “грандыёзныя сінтэтычныя задачы” – “праблемы часу і прасторы ў тэорыі адноснасці, праблемы эфіра, хвалі і часціны ў фізіцы, праблемы спадчыннасці і зменлівасці ў біялогіі” [тамсама: 142]. Артыкул не шкадуе з’едлівых слоў для тэксту “трох”. Апошні названы “абуральнай няпраўдай памножанай на жудасную блытаніну і грубыя палітычныя памылкі” [тамсама: 145]. Аўтары празорча дадаюць – калі пайсці па дарозе прапанаванай артыкулам трох, савецкай філасофіі пагражае звыраднець ў “легкадумную гульню ў цытаты” [тамсама: 143].

На артыкул адказаў Ральцэвіч. Змястоўна ў яго не было што сказаць, затое ён звінаваціў “дзесяцёх” у “спробе супрацьпаставіць філасофскай лініі “Праўды” філасофскую лінію “Пад сцягам марксізму”” [Ральцевич 1930: 93]. У “Праўды” (чытай партыі і ўлады) такім чынам з’явілася свая адметная філасофія, і не Міціну, Юдзіну і Ральцэвічу пярэчылі дэборынцы, а менавіта гэтай адметнай “праўдаўскай” філасофіі, адзіна праўдзівай ужо без двукоссяў.

Кропка ў “дыскусіі” была пастаўлена падчас паседжання ў Камуністычнай акадэміі ў кастрычніку. Паседжанне пачаў У. Мілюцін. Ужо сама яго асоба – эканаміста, а не філосафа – паказала: Дэборын (які, здавалася б, мусіў мець першае слова на паседжанні) пазбаўлены крэдыту даверу. Мілюцін паўтарыў усе прагучаўшыя ў бок Дэборына абвінавачванні, зрабіўшы асаблівы акцэнт на “змазванні” адрозненняў паміж Ленінам і Пляханавым; недаацэнцы ролі Леніна, і штучным ўзвялічванні Пляханава [Разногласия 1931: 3-14].

Дэборын, які яшчэ не гатовы быў прызнаць паразу, выступіў з водпаведдзю: “Вось т. Мілюцін сёння гаварыў: фармалізм, фармалізм, фармалізм <…> Але, прабачце мяне, т. Мілюцін, ваша разуменне фармалізму ёсць адмаўленне ўсякай тэарэтычнай думкі, усякага тэарэтычнага аналізу”, “я кажу, што т. Міцін не ведае, што такое фармалізм, бо пад фармалізмам ён разумее любы лагічны аналіз” [тамсама: 22]. Дэборын прароцкі дадае: “Ведайце, калі мы пойдзем па гэтым шляху, нам пагражае ў вышэйшай ступені сур’ёзная небяспека. <…> вось крытыка, якая зводзіцца да вылоўлівання асобных слоўцаў, асобных месцаў цалкам без усялякага сэнсу, без сувязі з усёй канцэпцыяй аўтара” [тамсама: 22], “Цяпер нельга будзе напісаць ніводнага тэарэтычнага артыкула, – усё гэта будзе называцца фармалізмам. Гэта жахлівая небяспека, з якой трэба змагацца” [тамсама: 33].

Не будзе лішнім, дзеля адметнасці “аргументацыі”, асобна спыніцца і на выступе Міціна. Ён кажа: “Дапусцім, што ў нашых выступах ёсць цэлы шэраг памылак. Але той факт, што гэтыя крытычныя артыкулы і менавіта гэтыя артыкулы змяшчаюцца на старонках партыйнага друку сведчыць аб тым, што, відавочна, у філасофскім тэарэтычным абшары нешта не да ладу” [тамсама: 39]. Такім чынам, ніводны канцэптуальны аргумент не можа пераважыць простай ухвалы з боку партыйнай прэсы.

Калі партыйная прэса не ўхваляе, то справа філосафа не абараняцца, а самому вышукаць і абгрунтаваць памылкі, у якіх яго звінавацілі. Гэта ўжо не проста парушэнне аўтаноміі філасофскага поля, а наўпростая капітуляцыя, беспасярэдняе падпарадкаванне філасофіі ўладзе.

Галоўную ролю ў тым паседжанні павінны былі адыграць ужо згаданы вышэй Яраслаўскі і М. А. Скрыпнік – яшчэ адзін партыйны аўтарытэт, Нарком асветы УССР. Яны прынеслі артыкул Дэборына 1908 года, дзе ён, на той час актыўны меншавік, крытыкаваў Леніна [тамсама: 96]. Гэта было “апошняй кропляй”. Воля да супраціву Дэборына была зламана. Яго заключнае слова было ўжо пакаяннем ва ўсіх прыпісаных яму памылках і “грахах” [тамсама: 256]. Але сапраўднае заключнае слова засталося за Сталіным.

9 снежня Сталін сустракаецца з чальцамі парт’ячэйкі Інстытута чырвонай прафесуры. Менавіта падчас гэтай гутаркі Сталін даў імя новаму “ворагу” – “меншавіцтвуючы ідэалізм”. Даўгі час дакладныя словы, сказаныя тады Сталіным, заставаліся невядомымі. Толькі напачатку 1990-ых сярод папер Міціна была знойдзена стэнаграма сустрэчы [Квасов 1992]. Уласныя словы Сталіна нагэтулькі не падобныя да малявана пазней вобразу “вышэйшай прыступкі ў хадзе філасофскай дыскусіі” [Итоги 1930: 17], што іх варта тут часткова працытаваць: “фармалізм выступае пад лявацкім прыкрыццём, падае свой матэрыял пад “левым” соўсам. Моладзь ласа на ўсялякую левізну. А гэтыя гаспадары – повары добрыя”, “дыялектыка для дэборынцаў нібы гатовая скрыня, а Гегель з’яўляецца для іх іконай”. У падагульненне савецкі “правадыр” наказваў сваім слухачам: “Разварушыць, перакапаць увесь гной [навоз], які назапасіўся ў філасофіі і прыродазнаўстве” [Квасов 1992: 193–195]. 

Варта адзначыць, што Сталін быў невысокай думкі аб тэарэтычным узроўні і здольнасцях Міціна і яго паплечнікаў – ён наўпрост пытае іх: “ці ёсць у вас сілы, ці дасцё рады? <…> калі ў вас маюцца сілы, – трэба біць. Калі ж у людзей сілы не стае – яны рыхтуюцца” [24, с. 192]. Сталін не таіў – тэарэтычная перавага на баку Дэборына, але падняцце тэарэтычнага ўзроўня савецкай філасофіі яго і не рупіла. Усё што патрабавалася ад Міціна і інш. – гэта беспярэчная лаяльнасць. 

Калі Міцін яго запытаў: ці слушна ён азначыў дэборынцаў і іх “памылку” як фармалізм, Сталін і спарадзіў фармулёўку “меншавіцтвуючы ідэалізм” на хвальбы ў геніяльнасці якой савецкія філосафы не будуць сквапіцца ў бліжэшыя дзесяцігоддзі. Для Сталіна “фармалізм” занадта “мяккі, прафесарскі” тэрмін, які трэба “ўзмацніць”. І менавіта такім узмацненнем стаўся “меншавіствуючы ідэалізм” – “забойчая ў сваёй тэндынцыйнасці і бессэнсоўная па сваёй сутнасці кваліфікацыя”, “палітыка-філасофска-ідэалагічны гібрыд” [Коршунов 2003: 90].

1931 год для савецкай філасофіі пачаўся з пастановы “Аб часопісе “Пад сцягам марксізму”” [О журнале: 1930]. Яна выракала: праца часопіса, і ўсёй дэборынскай групы, якая за ім стаяла, была адарванай ад сацыялістычнага будаўніцтва, сыходзіла з памылковай устаноўкі, звязанай з неразуменнем “ленінскага этапа”, адрывала філасофію ад палітыкі.

Наступны артыкул “Найважнейшы гістарычны дакумент”, напісаны новай рэдакцыяй, ачоленай Міціным і Юдзіным, не шкадаваў ганебных эпітэтаў як у бок зрынутых дэборынцаў, так і іх колішніх апанентаў, механіцыстаў. Механіцысты, паводле артыкула, утваралі “тэарэтычную базу правага ўхілу, <…> вузкалобага дзяляцтва, паўзучага эмпірызму, самацеку у працы”, дэборынцы ж былі “тэарэтычнай базай трацкісцкай “эміграцыі”” [Важнейший исторический 1930: 3]. Былыя спрэчкі і надзённая дыскусія пераносіліся на палітычную глебу. Крытыка пачыналася і фактычна сканчалася з “выкрыцця палітычнага сэнсу”. Апроч палітычных грахоў, былой рэдакцыі часопіса закідвалася адсутнасць “крытыцы ўсялякіх “модных” буржуазных напрамкаў” і недастатковасць “прапаганды атэізму, распрацоўкі пытанняў антырэлігійнага руху, аналізу гнюснай контррэвалюцыйнай ролі, якую адыграе сучасная царква” [тамсама: 6]. Пры тым, што падобная крытыка выдавалася за галоўную задачу савецкай філасофіі, апошняя дэ-факта зводзілася да “выкрывальніцкай” функцыі. Што ж тычыцца сапраўды дадатнай ролі філасофіі – спараджэння і прырашчэння веды, то яна цалкам перакрывалася ідэалагемай “ленінскага этапа”. Ленін сказаў усё неабходнае і нічога звыш не трэба. Спробы сказаць нешта марксісцкае ў абмін Леніна трэба разглядаць як рэвізіянізм: “няма і не можа быць ў цяперашні час <…> марксізму без і па-за ленінізмам, бо ленінізм і ёсць марксізм сучаснай эпохі” [тамсама: 9].

Рэзалюцыя бюро парт’ячэйкі Інстытута чырвонай прафесуры таксама дадавала свой голас да бэшчання дэборынцаў [Итоги 1930]. Калі ў артыкуле “Найважнейшы гістарычны дакумент” уяўны адыход дэборынцаў ад “генеральнай лініі партыі” кляймілі як палітычную памылку, што прадугледжвала выснову: ад сёння тэарэтычныя рознагалоссі будуць чытацца ў палітычных тэрмінах, то рэзалюцыя гэтую ідэю падала экспліцытна: “самае нязначнае адхіленне ад слушных, марксісцка-ленінскіх пазіцый, нават у самых абстрактных пытаннях тэорыі, набывае зараз важнае палітычнае значэнне і выяўляе пэўную класаваю абумоўленасць, скіраваную <…> супраць дыктатуры пралетарыяту” [тамсама: 15]. Лаяльнасці да марксісцкай ідэалогіі і выкарыстання адпаведнай тэрміналогіі і канцэптуальнага інструментарыя цяпер было замала: “вораг” на “новым этапе” сацыялістычнага будаўніцтва “затуляецца матэрыялістычнай фразеалогіяй” і “прыбіраецца ў марксісцка-ленінскую вопратку” [тамсама: 15]. 

Далейшыя лёсы прадстаўнікоў дэборынскай школы былі прадвызначаны і незайздросныя – большасць была рэпрэсавана, астатнія змушаны маўчаць. Самому Дэборыну было наканавана стаць “вясельным маршалкам” сталінскай навукі: ён нязменна прысутнічаў на істотных паседжаннях, значыўся ў рэдакцыйных радах, але нічога новага ад яго ніхто ўжо не чакаў, і яго меркаванне нікім не бралася пад увагу.

Бэшчанне дэборынцаў не толькі не ўтаймавалася па фактычнай расправе над імі, але ж і нарастае з гадамі, узбіваецца на ўсё болей агрэсіўны тон, запісвае на іх рахунак усё новыя правіны і злачынствы. Да прыкладу, ва ўсё тым жа “Пад сцягам марксізму” у 1936 годзе выходзіць артыкул “Воля савецкага народу” [Воля 1936], у ім дэборынцы ўжо напрамую названы “контррэвалюцыянерамі і здраднікамі”, “арганізатарамі забойства Кірава”, “свалатой”.

У падсумаванне зазначым – дэборынцы не былі “нявіннымі ягняткамі”, ахвяраванымі малоху-Сталіну: падчас спрэчкі з механіцыстамі яны самі не раз пераступалі межы навуковага этасу, дазвалялі сабе грубыя выразы, прамыя палітычныя абвінавачванні, карысталіся яны і адміністрацыйным рэсурсам (у імя справядлівасці, адцемім, што тое ж дазвалялі сабе і іх апаненты). Але ўсё гэта яшчэ магло быць спісана на рахунак эксцэсаў “юнацкага максімалізму” маладой марксісцкай навукі і напружання спрэчкі. У дыскусіі ішлося не толькі, а можа і столькі, пра акадэмічную кар’еру, колькі пра пошук праўды, адзінымі носьбітамі якой пачуваліся абодва бакі. Пра вынішчэнне апанентаў – як у прамым, фізічным, так і ў маральным сэнсе ніхто не думаў. Ядро дыскусіі, нягледзячы на ўсе рытарычныя і палемічныя аберацыі, мела навочна філасофскі характар. 

Цалкам іншая “эпоха” савецкай філасофіі пачынаецца з прыходам Міціна і яго паплечнікаў. Ад самага пачатку групоўка паказала сваё цалкам нігілістычнае стаўленне да навуковай этыкі. Выдраныя з кантэксту фразы, сумнеўныя інтэрпрэтацыі і аналогіі, запалохванне і абразы крытыкаваных – любыя магчымыя сродкі былі выкарастаны для дыскрэдытацыі суперніка. Ад самага пачатку і мэтанакіравана палеміка разгортвалася ў пазафіласофскай плашчыні: апаненты (асабліва група Міціна) апелявалі да палітыкі, партыйнай адміністрацыі, нават сумысля падкрэслівалі такі характар дыскусіі, як “круты паварот” да партыйнасці.

Барацьба была не між Дэборынам і Міціным і іх прыхільнікамі, але паміж расхінутым гарызонтам тэарэтычнага пошуку (няхай і выключна ў межах марксіскай парадыгмы і марксісцкай тэрміналогіі) і стуленасцю бягучых партыйных патрэбаў, паміж прырашчэннем новай веды і “ўсё сказана” ленінскага этапа.

Мы так падрабязна спыніліся на разглядзе агульнасавецкіх, “метрапольных” падзей дзеля некалькіх прычын:

1. Падзеі “на філасофскім фронце” 1929-33 году непасрэдна адбіліся на стане савецкай філасофіі як такой, у тым ліку і яе беларускай філіі. Змянілася сама структура марксісцкай веды. Любое, не звязанае наўпрост з апошнімі партыйнымі пастановамі і перадавіцамі партыйнага друку тэарэтызаванне, трапіла пад падазрэнне. Абстрактнасць, універсальнасць і спекуляцыйнасць сталі сінонімамі палітычнай здрады. 
2. Мінуў час, быў асуджаны “культ асобы” Сталіна, сышоў у нябыт і сам СССР, а з ім і дыктат “марксізму-ленінізму”, як адзіна слушнай ідэалогіі, але мы дагутэль спрабуем асэнсаваць 1930-ыя праз лякалы азначэнняў “меншавіцтвуючы ідэалізм”, “ленінскі этап” і адпаведных ідэй. У нашым разглядзе мы намагаліся паказаць – увесь гэты тэрміналагічны і ідэйны багаж той эпохі не мае нічога супольнага з канцэптуальным зместам. Гэтыя паняцці спарадзіла палітычная кан’юнктура часу і калатэча за адміністрацыйныя пасады, а ніяк не іманентнае развіццё марксісцкай тэорыі. Але, будучы замацаванай ў савецкай філасофіі, гэтая тэрміналогія і сёння уплывае на яе асэнсаванне. Дэборынцаў, да прыкладу, да сёння вінавацяць у схаластычнасці, празмерным захапленні логікай Гегеля і д.п. (гл., напрыклад: [Рудкоўскі 2016: 58–75]).
3. Трагічныя падзеі ў Камуністычнай акадэміі былі паўтораны па тым жа сцэнарыі ў нацыянальных рэспубліках. Тут знайшлі ўласных механіцыстаў і меншавіцтвуючых ідэалістаў, з усімі вынікаючымі адсюль адміністратыўнымі захадамі. Пал падзей быў нават горшы, бо на калізію філасофіі і палітыкі накладаўся канфлікт камуністычнай і нацыянальнай ідэалогій, які разгараўся з найбольшай сілай акурат у гэты час.

Катастрафічнасць і хуткасць падзей на нацыянальна-рэспубліканскай перыферыі добра адлюстроўваюць тры артыкулы, дасланыя ў часопіс “Пад сцягам марксізму” з Украіны на працягу ўсяго чатырох год. Артыкул Ул. Юрынца

Ул. Юрынец

“Філасофскі фронт у Украіне” 1930 года [Юринец 1930], напісаны ў духу пераможнай рэляцыі: марксісцкая філасофія ва Украіне, з поспехам адолеўшы шэраг абставін і акалічнасцяў, нарэшце гатовая да заваёвы новых тэарэтычных гарызонтаў. 

Зусім іншая танальнасць у рэзалюцыі парт’ячэйкі Украінскага інстытута марксізму-ленінізму 1931 года [О положении 1931]. Утропы за цэнтральнымі інстытуцыямі і часопісамі рэзалюцыя спяшаецца скрытыкаваць меншавіцтвуючы ідэалізм і механіцізм, іх уяўныя палітычныя памылкі. Сітуацыя ўкраінскага марксізму сцвярджаецца як прынцыпова тоесная: “філасофская дыскусія, якая адбылася ва Украінскім інстытуце марксізму-ленінізму ў студзені 1931 г., паказала, што філасофская праца ва Украіне і філасофскае кіраўніцтва ішлі ў асноўным тымі ж самі шляхамі” [тамсама: 243], тоеснасць у “памылках” нават разглядаецца як пазітыўная рыса, бо яна “канчаткова разбіла легенду аб выключнасці шляху філасофскай працы ў Украіне” [тамсама: 243]. 

Паход, абвешчаны супраць меншавіцтвуючага ідэалізму, быў, такім чынам, не толькі інструментам адсоўвання старой марксісцкай гвардыі з пазіцый асноўных дыскурсіўных вытворцаў, але і прыладай радыкальнай гамагенізацыі філасофскага ландшафту Саюза.

Абодва асноўныя свяцілы ўкраінскай савецкай філасофіі таго часу – Юрынец і Сямкоўскі

С. Ю. Сямкоўскі

‒ названы “прадстаўнікамі па сутнасці 2 розных ухілаў ад дыялектычнага матэрыялізму” [тамсама: 244]. Паўтараюцца ўсе тыя ж закіды, што прагучалі ў бок Дэборына – адставанне ад актуалій сацыялістычнага будаўніцтва, “цалкам адсутнічала атэістычная прапаганда” [тамсама: 243], няправільная ацэнка Леніна. Апроч таго, дадаецца і лакальная “памылка” – адсутнасць “філасофска-метадалагічнага асвятлення праблем нацыянальна-культурнага будаўніцтва” [тамсама: 244]. 

Нарэшце, надрукаваны ў “Пад сцягам марксізму” за 1934 год артыкул “На філасофскім фронце Украіны” [На философском фронте 1934] разгортваецца ўжо цалкам у іншым “жанры” і моўнай культуры. Палову тэксту, які павінен быў асвяціць стан філасофіі Украіны, адведзена пад апісанне працэсу хлебанарыхтоўкі і шматлікіх “шкоднікаў”, якія яму замінаюць. Не менш увагі артыкул надае і бэшчанню гэтых шкоднікаў: “контррэвалюцыйных, нацыяналістычных, пятлюраўскіх элементаў”, “агентуры фашысцкай буржуазіі Германіі і Польшчы” [тамсама: 46-47]. Юрынец названы ўжо не проста меншавіцтвуючым ідэалістам, але ж “нацыяналістам”, частка іншых філосафаў – фашыстамі. Нягледзячы на тое, што большасць крытыкаваных ужо пазбаўлена сваіх пасад, артыкул працягвае нагнятаць атмасферу, заклікае даць адпор “тэорыйкам пра тое, што барацьба за чысціню Маркса-ленінскай тэорыі ўжо завершана, што задачу гэтай барацьбы трэба лічыць знятай, што пачынаецца эра “станоўчай” працы для Навукова-даследчага інстытута” [тамсама: 51].

Апісаныя падзеі на агульнасавецкім “філасофскім фронце” мелі непасрэдныя наступствы і для беларускай філасофіі на працягу ўсіх 1931-34 гг., а болей апасродкаваныя ўздзеянні разгрому школы Дэборына адчуваліся праз усё дзесяцігоддзе.

У 1931 г. адбыўся адмысловы сход Таварыства ваяўнічых матэрыялістаў-дыялектыкаў, па выніках якога была прынята рэзалюцыя “Аб становішчы на філасофскім фронце БССР” [Рэзолюцыя аб становішчы 1931]. Рэзалюцыя ўторыла за цэнтральнымі савецкімі часопісамі пра “неабходнасць самай жорсткай барацьбы з рознымі ўхіламі ад генеральнай лініі”, слала завочныя праклёны “ідэолагам, якія імкнуцца рэвізаваць марксізм-ленінізм, прыкрываючыся марксісцкай фразеалогіяй” [тамсама: 77]. Меў сход і прамыя канцэптуальныя і адміністратыўныя наступствы для беларускай філасофіі. Кіраўніцтва Таварыства (яго тады узначальваў Р. Выдра) абвінавачвалася ў тым, што “заняла апартуністычна-чакальную пазіцыю” [тамсама: 78]. Як і выпадку з Дэборыным, “дыскусія” выкарыстоўвалася дзеля супрацьпастаўлення “старых”, аўтарытэтных марксісцкіх тэарэтыкаў і пазіцыі партыі.

Рэзалюцыя патрабавала змяніць структуру і тэматычнае ядро філасофскай працы ў Рэспубліцы: яе трэба было скіраваць на “набліжэнне да актуальных задач сацыялістычнага будаўніцтва”, “выкрыццё контррэвалюцыйнай сутнасці беларускага нацдэмакратызму”, актыўны ўдзел “у антырэлігійнай працы” [тамсама: 78–79]. Выстаўлялася патрабаванне змяніць кіраўніцтва Таварыства, “змацніўшы яго маладымі філасофскімі кадрамі” [тамсама: 80].  

Былі сярод новых партыйных задач для беларускіх філосафаў і адметныя лакальныя: ідэалагема барацьбы на два фронты ў варунках БССР інтэрпрэтавалася як барацьба з “вялікадзяржаўным шавінізмам, як галоўнай небяспекай” і “беларускім нацдэмакратызмам і шавінізмам іншых колераў” [тамсама: 80]. Уласна гэты спраецыяваны навонкі філасофскай супольнасці “вораг” у выглядзе “нацдэмакратызму” і “вялікадзяржаўнага шавінізму”, хутчэй усяго, і выратаваў беларускіх філосафаў ад пагрому, аналагічнага ўчыненаму дэборынцам і ўкраінскім марксістам. 

Пры жаданні ў працах беларускіх філосафаў 1920-ых гадоў можна было, без асаблівых цяжкасцяў, знайсці ўсе падставы для абвінавачвання ў тых жа самых “правінах”. У прыватнасці, адносна “праблемы Пляханаў – Ленін”, будучы дырэктар Інстытута філасофіі С. Вальфсон,

С. Вальфсон

 у 1926 годзе пісаў, што абодва тэарэтыкі нагадваюць яму аб “сіямскіх блізняцох міжнароднага сацыялізму – аб Марксе і Энгельсе”, што “Плеханаў – пачынальнік расійскага сацыялізму, заснавальнік марксісцкай партыі, айцец ідэй гегемоніі пралетарыяту ў нашай рэвалюцыі” [Вальфсон 1926: 166].

У “Савецкай краіне” быў надрукаваны артыкул “Аб мінулым этапе і бліжэйшых задачах філасофскага фронту БССР” [Саевіч 1931]. Апроч дзяжурных інвектыў аб “адставанні” філасофіі Беларусі [тамсама: 40], што “навуковая работа ў галіне філасофіі, асабліва да канца 1930 г., канцэнтравалася вакол такіх праблем, якія не былі звязаныя з тымі задачамі, што высоўваліся ходам сацыялістычнага будаўніцтва і ажыццяўлення генеральнай лініі партыі” [тамсама:40], аб ігнараванні “маладых філасофскіх кадраў” [тамсама: 42], артыкул дадаваў сюды і канкрэтную праграму публічнага самаасуджэння філасофіі. Праца беларускіх філосафаў ад гэтага часу мусіла парадкавацца планам: ім дазвалялася працаваць толькі над наступным спісам праблем: “асноўныя праблемы рэканструкцыйнага перыяду”, “ленінскі этап”, “аб класах і класавай барацьбе ў рэканструкцыйны перыяд у БССР”, “аб вытворчых сілах і вытворчых адносінах ў рэканструкцыйны перыяд у БССР”, “вывучэнне праблемы “Ленін-Пляханаў”” [тамсама: 42]. 

“Выкананне гэтага плану” – пагражаў артыкул, – “трэба лічыць генеральным экзаменам здольнасці філасофскіх кадраў БССР па ажыццяўленню высунутых перад імі партыйных задач” [тамсама: 42]. “Не простымі завярэннямі <…> не агалашэннем агульных дэкларацыяў”, але “рэальнай прадукцыяй <…> рэальнымі справамі, а не толькі словамі, неабходна кожнаму філосафу паказаць, як ён зразумеў партыйнасць у філасофіі, як ён разумее барацьбу за ленінскі этап у філасофіі” [тамсама: 41]. Гэты “іспыт” мусіў адбывацца максімальна публічна. Патрабавалася “уцягнуць шырокія масы рабочых” у філасофскую працу, “наблізіць марксісцка-ленінскую філасофскую думку непасрэдна да масы рабочых на прадпрыемствах” [тамсама: 42]. Ставілася ў абавязак: “ад усіх філосафаў, жадаючых змагацца за марксісцка-ленінскую філасофію, неабходна патрабаваць, каб яны ў парадку самакрытыкі рашуча выкрылі і выправілі ўсе маючыся памылкі” [тамсама: 45]. Нарэшце, “былі створаны брыгады, якія займаюцца вывучэннем усіх асноўных філасофскіх твораў БССР (Вальфсона, Быхоўскага, Выдры інш.)” [36, с. 45].

Такі кантэкст працы супрацоўнікаў Інстытуту філасофіі не мог не накладаць адбітак на іх дзейнасць. Сведчаннем таму – архіўныя дадзеныя. Сярод папер Інстытуту захаваўся падрабязны пратакол аднаго з паседжанняў за 1932 год. П. Галанза прачытаў даклад “Дыялектычны матэрыялізм і філасофія права Гегеля”. Апаніравалі Туравец і Ільюшын. З выступу Тураўца: “У сваім дакладзе т. Галанза не адказаў на асноўнае пытанне. <…> Змазваецца розніца паміж тым, што сапраўдна актуальна, напрыклад, вывучэнне сучаснасці і неабходнасць вывучэння мінулага праз сучаснасць <…>. Асноўны недахоп дакладу – абстрактнасць <…>. Наглядаецца следаванне за Гегелям, але пераапрацоўкі яго няма, няма крытыкі Гегеля. Наглядаецца адрыў тэарэтычных размоў ад сапраўднага часу класавай барацьбы. Даклад па асноўных устаноўках пабудаваны па лініі меньшавіцтвуючага ідэалізму”. З прамовы Ільюшына: “Даклад Галанза паказаў, што патрэбен кантроль. Наглядаецца адрыў ад практыкі, імкненне замкнуцца ў галіне чыстай тэорыі <…>. Матэрыялістычнай прапрацоўкі Гегеля і сувязі з сучаснасцю не маецца. Згаджуся з думкай т. Тураўца, што даклад пабудаваны па лініі меньшавіцтвуючага ідэалізму” [Архіў НАН Беларусі, фонд 12, справа 6].

Усе гэтыя “адрыў ад практыкі”, “абстрактнасць”, “змазваецца розніца” “замкнуцца ў галіне чыстай тэорыі” – нібы непасрэдныя цытаты з пастановы аб “Пад сцягам марксізму” і артыкулаў Міціна. Выказваючы свае думкі, беларускія філосафы чулі ў адказ словы газетных перадавіц, якія зрываліся з вуснаў іх калег. 

Менавіта гэтае бясконцае рэха дэборынскай справы, якое паўтаралася на кожнай нарадзе і паседжанні і было тым ідэальным дыскурсіўным сітам, якое не прапускала навонкі Інстытута ніякіх тэарэтычных прац, апроч крытыкі і “выкрывальніцтва” чарговых ворагаў. 

Выдра ў тым жа 1932 годзе, па даручэнню Інстытута, прачытаў даклад на тэму “Гегелеўская спадчына і ленінскі этап у філасофіі”. Заданне было прызнан нявыкананым, бо “не было дадзена асвятленне ленінскага этапа і даклад наогул быў пабудаваны з ухілам у меншавіцтвуючы ідэалізм” [Архіў НАН Беларусі, фонд 12, справа 6, аркуш 2]. У 1933 годзе планавая праца Краўчука па тэме “Сучасная філасофія фашысцкай Польшчы” была прызнана сарванай [Архіў НАН Беларусі, фонд 12, справа 926]. Р. Выдра ў 1932 атрымаў вымову ад Прэзідыума АН за невыкананне планавай працы за 1933–1934 гг. “Аб асноўных метадалагічных пытаннях Акцябра на Беларусі”. Праца, паводле ацэнак калег Выдры па Інстытуце “аказалася па сутнасці, бракам” [тамсама].

Наколькі разбуральным і катастрафічным для беларускай савецкай філасофіі было рэха падзей вакол дэборынцаў, можна пераканацца, супаставіўшы 1930-ыя з мінулым дзесяцігоддзем.

Нясмела – паводле рэальных дасягненняў, але не пафасу і інтанацыі – беларуская савецкая філасофія 1920-ых намацвала новыя кропкі прыросту: марксісцкая сацыялогія [Каценбоген 1925], новая этнаграфія [Каценбоген 1923a; Каценбоген 1923b; Кацэнбоген 1923], тэорыя інтэлігенцыі [Вольфсон 1926], ці перачытаная паводле “матэрыялістычных” канонаў гісторыя філасофіі – ва ўсіх гэтых тэмах беларускія паслядоўнікі Маркса шукалі для сябе поле дзейнасці. Нічога і блізу падобнага мы не знойдзем у 1930-ыя. З усіх канцэптуальных росшукаў праз водападзел дзесяцігоддзяў “праскочыла” толькі праца Вальфсона па сацыялогіі сям’і [Вольфсон 1929]: у 1937 годзе ён выдае яшчэ адну кнігу, прысвечаную той жа тэматыцы, прыбраўшы, праўда, “сацыялогію” з назвы: “Сям’я і шлюб у іх гістарычным развіцці”, у тым жа годзе выходзіць і пераклад гэтай кнігі на беларускую мову [Вольфсон 1937, Вальфсон 1937]. Але кніга з’яўляецца плёнам не развіцця папярэдне зробленага, але яго “вівісекцыі” – з кнігі прыбіраюцца ўсе неадпаведныя духу трыццатых прыродазнаўчыя развагі, уся канкрэтная сацыялогія дынамікі шлюбных і сексуальных адносінаў у СССР, а прадказанне аб хуткім знікнення сям’і, як сацыяльнага інстытута падмяняецца хваласпевамі сталінскай мудрасці і шчасцю савецкай жанчыны.

Магчыма нішто так не адлюстроўвае траекторыю пераходу ад 1920 да 1930-ых, як лёс “Дыялектычнага матэрыялізму” таго ж Вальфсона: першы савецкі падручнік па дыялектычнаму матэрыялізму, прайшоў праз сем перавыданняў, у кожным з якіх абрастаў новымі раздзеламі, павялічваўся ў памерах, каб у 1931 годзе пераўтвараецца ў “Асновы дыялектычнага матэрыялізма: У адрыўках з тв.: К.Маркса, Ф.Энгельса, У.І.Леніна, Г.В.Плеханава і інш.” [Вальфсон 1931]. Назва кажа сама за сябе – гэта проста зборнік цытат, дзе ад самога Вальфсона засталося толькі імя на вокладцы.

З падручнікаў і вучэбных курсаў цалкам знікае праблематычнасць марксісцкай філасофіі – яна выглядае як нешта цалкам звершанае і дадзенае. Ведаць уласна дадатную частку вучэння, як быццам, і не абавязкова. Галоўная веда, якая патрабуецца, гэта шматлікія шляхі і спосабы “скажэння” адзіна правільнага погляду. Адкрываем зборнік “Праграмы па дыялектычным і гістарычным матэрыялізме” за 1932 год, распрацаваны “брыгадай Інстытута філасофіі” і бачым, што амаль тры чвэрці (калі не болей) праграмы складаецца з дбайнай інвентарызацыі памылак і постацяў, іх рэпрэзентуючых: “рэвізіянізм, яго сутнасць, яго сацыяльныя карэнні, яго тэарэтычныя крыніцы”, “перарастанне рэвізіянізму ў сацыял-патрыятызм і далей у сацыял-фашызм”, “памылка Дэборына”, “памылка Пляханава” і д.п. [Праграмы 1932: 3–5].

Яшчэ адной ілюстрацыяй пакручастых траекторый беларускай савецкай філасофіі 1920–1930-ых з’яўляецца постаць Б. Быхоўскага.

Б. Быхоўскі

У 1920-ыя ён напісаў некалькі гісторыка-філасофскіх брашур і артыкулаў прысвечаных Спінозе і Дзідро [Быховский 1927a; Быховский 1927b; Быховский 1928] і брашуру прысвечаную творчасці Фрэйда [Быховский 1926]. Працы сведчаць – перад намі даследнік абазнаны ў філасофскай тэрміналогіі, тэарэтычна падкаваны, з павагай да арыгінальных тэкстаў, здатны супрацьстаяць аўтарытэтам у імя захавання аўтэнтычнай думкі даследаванага мысляра (аспрэчвае, прычым досыць з’едліва, Дэборынскія меркаванні пра Спінозу). Паступова спее думка пра кнігу “Матэрыялізм і псіхафізічная праблематыка” [Быховский 1926: 15], збіраюцца матэрыялы да падручніка па дыялектычнаму матэрыялізму.

У 1930 Быхоўскі з’язджае ў Маскву. У гэты ж год выходзіць з друку ўжо згаданы падручнік [Быховский 1930], які нават паспеў атрымаць досыць станоўчы водгук у часопісе “Пад сцягам марксізму” [Вандек 1930]. Тут грымнуў гром пастановы аб “Пад сцягам марксізму”. Быхоўскі цалкам мяняе сваю філасофскую пазіцыю. У 1931 ва ўсё ў тым жа “Пад сцягам марксізму” выходзіць яго артыкул “Ленін і некаторыя пытанні гісторыі філасофіі” [Быховский 1931a], дзе мы бачым ужо зусім іншага гісторыка філасофіі. 

Праз Леніна, праз тузін яго гісторыка-філасофскіх заўваг і нататкі на палях нам прапануецца прачытаць усю гісторыю філасофіі. Болей таго: “каб Ленін не пакінуў ніводнага радку па гісторыі філасофіі” – кажа “новы” Быхоўскі, – “ён тым не менш зрабіў б для яе вельмі шмат, так шмат, што той хто пагарджае значэннем Леніна быў бы рэтраградным гісторыкам філасофіі” [Быховский 1931a: 45]. 

Між тым, у Мінску, да якога пакуль яшчэ не дакацілася хваля, узнятая разгромам дэборынцаў, перакладаюць і друкуюць па-беларуску той самы падручнік “Нарыс філасофіі дыялектычнага матэрыялізму” [Быхоўскі 1930]. Быхоўскі змушаны пісаць у рэдакцыю “Пад сцягам марксізму” ліст – ён спяшаецца запэўніць: кніга надрукаваная без яго ведама і дазволу, выклікала ў яго “здзіўленне і абурэнне”. “Новы” Быхоўскі “рашуча асуджае гэта выданне” і, нават, падрабязна разбірае памылкі “старога” Быхоўскага: той, “не знаходзіцца на ўзроўні ленінскага этапу ў развіцці марксісцкай філасофіі”, “не вядзе барацьбы на два фронты” і д.п. [Быховский 1931b: 262].

Можа найлепей пра сапраўдны стан Інстытута ў 1931–1934 сведчаць матэрыялы яго акадэмічнай праверкі за 1935 год. У яе высновах сказана: “у 1933–1934 г. Інстытут вышаў з перыяда бездзейнасці і перабудовы, звязаных перш за ўсё з тым, што рад навуковых работнікаў у той ці іншай ступені былі ацягчаны памылкамі меншэвіствуючага ідэалізму і механіцізму” [Архіў НАН Беларусі, фонд 12, справа 926, аркуш 3]. Адным жа з “асноўным дасягненнем за час існавання Інстытута трэба лічыць <…> ачыстку Інстытута ад лодыраў і ідэалагічна-чужых людзей” [Архіў НАН Беларусі, фонд 12, справа 926, аркуш 2].

З чаго ж тады складалася філасофская прадукцыя Рэспублікі таго часу? Які быў дадатны даробак Інстытута? Яго можна падзяліць на 3 асноўныя перфарматыўна-прагматычныя блокі:

a. “партыйныя” выказванні ці выказванні сваёй лаяльнасці да “тут і цяпер”;

b. крытыка “мінулага”: антырэлігійная прапаганда і выкрыццё “нацдэмаў”;

c. крытыка тамтэйшага: апісанні заходняй, фашысцкай культуры.

а. Партыйнасць. Прэзентызм і лакальнасць.

Тая “партыйнасць”, якой Міцін і Юдзін не знайшлі ў напісанным Дэборыным, да якой заклікаў вуснамі таго ж Міціна Сталін, зусім не тоесная былой марксісцкай “класавасці”. Гэта не трывалы погляд пралетарыя ці рэвалюцыянера. Акурат наадварот: “Нельга быць партыйным і прынцыповым <…> адначасова. Партыйнасць – гэта modus operandi, а не пазіцыя або прынцыпы, гэта здольнасць і гатоўнасць да змены па зададзеным звонку імпульсу. Каб быць партыйнай, пазіцыя павінна быць гнуткай” [Добренко 2014: 28].

Патрабаванне партыйнасці азначала: прымаць дадзенае, бягучае за абсалютна станоўчае. Тое што адбываецца тут і зараз па воле партыі патрабуе сваёй тэадыцэі: будзе гэта калгаснае будаўніцтва, ці стаханаўскі рух.

Патрабуецца ўскрыць слушнасць і хараство наяўнага. Наяўнае, пры гэтым, успрымаецца як ланцуг перамог і ўчынкаў. Гэта своеасаблівы сацрэалізм, спраецыяваны на філасофскую плашчыню. Да 1930 года марксісцкая думка цалкам жыла будучыняй і надыходзячым. Зараз яна мусіла вярнуцца да сучаснасці.

“Выканан завет Леніна, выканана клятва Сталіна!” – піша Выдра ў артыкуле 1935 года [Выдра 1935: 43]. Адтуль жа: “буйна расце і квітнее культура народаў СССР” [тамсама]. Хіба гэта філасофскія выказванні? Хіба гэта нават марксісцкія выказванні? Але гэта партыйныя выказванні. І менавіта такой партыйнасці патрабавалі ад дэборынцаў ў 1930–1931 годзе.

Марксісцкая думка пачыналася ў Савецкай Беларусі як лунанне над бяскрайнімі абсягамі чалавечай гісторыі: выклад амаль любога пытання пачынаўся ад першабытнага строю і сягаў абрысаў шуканай камуністычнай шчаснасці. Прасторай дастасавання гэтай думкі была, прынамсі, уся паверхня зямнога шару, як найменш. У 1930-ыя гэтая думка, стаўшыся партыйнай, знаходзіць сябе цалкам стуленай сучаснасцю, як часам пазначаным партыйнымі установамі і задачамі, часам здзяйсненняў, “гераічнай працы, мужнасці і радасці” [Вальфсон 1937: 3].

Апроч таго, адбываецца, “адкрыццё” Беларусі і беларускасці для савецкай філасофіі – “мясцовае” трапляе ў эпіцэнтр яе разваг: “значная частка навуковай тэматыкі Інстытута пабудавана на мясцовым канкрэтным матэрыяле” [Хроніка 1935: 181]. Але гэтая Беларусь вельмі адметная. Па-першае, беларуская савецкая філасофія 1930-ых выяўляецца своеасаблівай “бухгалтэрыяй” Беларусі: кнігі і артыкулы поўняцца бясконцымі табліцамі і шэрагамі лічбаў узросту прамысловасці, колькасці фабрык і саўгасаў, пасяўных плошчаў і г.д. Па-другое, камуністычны праект нечакана для сябе самога застывае ў межах СССР і часова забываецца на свае сусветныя амбіцыі, а Беларусь паўстае як “магутны індустрыяльна-калгасны фарпост СССР на захадзе, на мяжы капіталістычнага свету” [Выдра 1935: 55].

Тэксты беларускіх філосафаў, для якіх вызначальным з’яўляецца гэты прагматычны полюс (партыйнасць, прэзентызм і лакальнасць), складаюць найболей дзіўную, нечытэльную для сучаснасці жанравую групу. Гэта, да прыкладу, такія брашуры як “Класавая барацьба” І. Тураўца [Туравец 1933] – выдадзеная пад грыфам Інстытута філасофіі брашура, прысвечаная бягучым задачам калгасаў, з заклікамі “па бальшавіцку правесці убоку і здачу прадукцыі дзяржаве”. Гэта і цытаваны вышэй артыкул Выдры “Перамога ленінскай нацыянальнай палітыкі”, запоўнены захапленнямі з нагоды VII з’езду Саветаў. Ці брашура Даўгаполава “Аб правядзенні антывялікоднай кампаніі”, з заклікамі “праводзіць засеў бязбожных гектараў на карысць падводнай лодкі”, “узмацніць падпіску на бязбожную перыёдыку” [Даўгаполаў 1932: 5].

b. Крытыка “мінулага”: антырэлігійная прапаганда і выкрыццё “нацдэмаў”.

Сучаснасць выступае ў савецкай філасофіі сталінскага “ізводу” як нешта цалкам пазітыўнае. Але сама сучаснасць лакальная – яна праяўляецца як сукупнасць учынкаў, дасягненняў і перамог. Гэтая лакальная сучаснасць змушана суседзіць з мінулым, з “перажыткамі”.

Сённяшні дзень для марксісцкага філасофскага мыслення 1930-ых ‒ гэта не чыстая сучаснасць, але супрацьстаянне і дужанне сучаснасці і мінулага. Мінулае не мінае само – яно мусіць быць пераадолена і пераможана ў імя канчатковага прыходу шчаснай сучаснасці. Мінулае мае свае праявы – у культуры, побыце, псіхалогіі. Мае яно і сваіх носьбітаў і агентаў. Паміж полюсамі партыі і яе рашэнняў, як чыстай сучаснасці, і “ворагаў народу”, як агентаў чыстага мінулага, працягнуўся цэлы градыент пераходу ад сучаснасці да мінулага: пралетарый болей прагрэсіўны, чым селянін, мужчына болей сучасны за жанчыну (гл. [Wood 2000]), моладзь за старэйшае пакаленне, калгаснік з’яўляецца носьбітам сучаснасці пасярод цемрашальства вясковага люду, горад супрацьстаіць вёсцы. Нават мовы могуць падзелены на “перадавыя” і “адсталыя” (марызм, ці так званая “яфетычная тэорыя”).

Найболей рэакцыйнымі агентамі беларускай культуры, г. зн. носьбітамі актыўнага мінулага, ворагамі сучаснасці, былі абвешчаны рэлігія і нацыяналізм. Такім чынам утвараецца другі перфарматыўна-прагматычны блок беларускай савецкай філасофіі: “антырэлігійная прапаганда”, даследаванне і крытыка рэлігіі і выкрыццё “нацдэмакратызму” і “вялікадзяржаўнага шавінізму”.

Што датычыць “антырэлігійнай прапаганды” і даследаванняў феномена рэлігіі, ад імя Інстытута было некалькі брашур адпаведнай тэматыцы. Пераважна яны насілі відавочна ідэалагічны характар. Найбольшым аб’ектывізмам адрозніваецца брашура “Сучасная рэлігійнасць” [Вальфсон 1930]. Яна грунтавалася на сацыялагічным даследаванні рэлігійных настрояў, праведзеным у 1929–30 гг. Быў выкарыстаны метад анкетавання – было надрукавана 11000 анкет, якія распаўсюджваліся праз пошту і з дапамогай мясцовых краязнаўчых устаноў. З агульнай колькасці разасланых анкет назад было вернута 3629, якія і склалі эмпірычную базу даследавання [Вальфсон 1930: 13].

Другім ворагам для савецкай Беларусі былі абвешчаны “нацдэмакраты” – культурныя, навуковыя і палітычныя дзеячы, асуджаныя і рэпрэсаваныя партыйным кіраўніцтвам. Найбольш адыёзнай і вядомай з прац Інстытута ў гэтым рэчышчы стала ““Навука” на службе нацдэмаўскай контррэвалюцыі”. Праца з’яўляецца спробаю апраўдання і легітымацыі хвалі рэпрэсіяў, што абрынулася на дзеячаў беларускага адраджэння пачынаючы з канца 1920-х і дасягнула свайго піку ў 1930-ыя гг. Асноўным наратыўным інструментам кнігі выступае супрацьпастаўленне мінулага і сучаснасці Беларусі: “сярмяжна-ляпцюжная Беларусь, Беларусь крытых саломаю хатак і мястэчак “чарты” ператвараецца ў індастрыяльна-аграрную рэспубліку” [Навука 1931: 4]. Беларусь сучаснасці ‒ гэта Беларусь лічбаў: гадавога бюджэтаў, валавай прадукцыі, памяншэння адсотку непісьменных, колькасці школ, ВНУ, настаўнікаў [тамсама: 4–5]. Гэта Беларусь “нацыянальная па форме і сацыялістычная па змесце”. Нацыянальны змест, пры гэтым, разумеецца паводле формулы Сталіна: “трэба даць нацыянальным культурам развіцца і разгарнуцца, выявіўшы ўсе свае патэнцыі, каб стварыць умовы для зліцця іх у адну агульную культуру з адной агульным мовай” [Сталин 1951: 369]. Тое што замінае гэтаму зліццю – “штучныя бар’еры”, адстойванне самастойнасці, нацыянальнай выключнасці ‒ мусіць быць выключана з сучаснасці. Нацдэмы ж праз сваю пашану да традыцыі, цікаўнасць да беларускай гісторыі з’яўляюцца агентамі “праклятага гістарычнага мінулага працоўных мас Беларусі” [Навука 1931: 33].

с. Крытыка тамтэйшага: апісанне заходняй, “фашысцкай” культуры.

У 30-ыя гг. савецкая дзяржава і легітымуючая яе камуністычная ідэалогія канчаткова застываюць у сваіх канкрэтных межах, якія ў папярэднім дзесяцігоддзі разглядаліся як часовы перапынак на шляху да сусветнай рэвалюцыі.

Нечакана апынуўшаяся трывалай, дзяржаўная мяжа спараджае і адпаведную дыхатамію ў ментальнасці – “тут і там”. “Свету, дзе перамог сацыялізм, супрацьстаіць свет, дзе загнівае і канае капіталізм”, “як ніколі выразна супрацьстаяць адзін аднаму два светы, на якія раскалоўся зямны шар у кастрычніку 1917 года” [Вольфсон 1937: 4].

Калі раней, у 1920-ыя “Захад” крытыкаваўся ў асобе канкрэтных прадстаўнікоў навукі, палітыкі, то зараз ён усё болей зліваецца ў манатоннае ўвасабленне варожасці. Асноўным аб’ектам крытыкі стаецца “фашызм”, які разглядаецца як агульная і інтэгральная характарыстыка ўсіх праяў заходняй культуры – фашызм пануе не толькі ў Нямеччыне і Італіі, але і ў Англіі, і Польшчы.

З гэтых пазіцый напісаны кнігі “Ідэалогія загніваючага капіталізму” [Вольфсон 1934] і “Супраць расавых тэорый” [Вольфсон 1935] Вальфсона і супольная кніга таго ж Вальфсона і Ільюшына “Аб пралетарскім інтэрнацыяналізме ў нацыянальна-каланіяльным пытанні” [Вальфсон 1935].

ЛІТАРАТУРА.

1. Bakhurst (1991), D. Consciousness and revolution in Soviet philosophy: from the Bolsheviks to Evald Ilyenkov / D. Bakhurst. – Cambridge; New York: Cambridge University Press, 1991. – 292 p.
2. Wood (2000), E. A. The Baba and the Comrade: gender and politics in revolutionary Russia / E. A. Wood. – Bloomington: Indiana University. 2000. – 318 p.
3. Адуло (1974), Т. И. Марксистско-ленинская философия в Белоруссии во второй половине 30-х годов: автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата философских наук: специальность 09.00.03 История философии / Т.И. Адуло. – Минск. 1974. 24 с.
4. Адуло (1984), Т.И. Развитие марксистско-ленинской философии в БССР (20-70-е годы) / Адуло Т.И., Бовш В.И., Дорошевич Э.К. и др. – Минск : Наука и техника, 1984. – 334 с.
5. Беляева (1972), Л. Ф. Марксистская философия в Белоруссии (1930—1934 г.г.): автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата философских наук: специальность 09.622 История философии /Л. Ф. Беляева. – Минск. 1972. – 18 с.
6. Боричевский (1923), Е. И. О природе эстетического суждения / Е. И. Боричевский. – Минск : Белтрестпечать, 1923. – 12 с.
7. Буслов (1931), К.П. Развитие марксисткой философской науки в БССР за 40 лет /К.П. Буслов// Вопросы философии, №1, 1958. – С. 148-152
8. Быховский (1926), Б. Метапсихология Фрейда / Б. Быховский. – Минск. 1926. – 40 с.
9. Быховский (1927a), Б. Психофизические проблемы в учении Спинозы / Б. Быховский // Труды БДУ. 1927. № 14–15.
10. Быховский (1927b), Б. Дидро о Спинозе / Б. Быховский // Труды БДУ. 1927. № 16. – С. 123 – 136.
11. Быховский (1928), Б. Был ли Спиноза материалистом / Б. Быховский. Минск. – 1928. – 35 с.
12. Быховский (1930), Б. Очерк философии диалектического материализма / Б. Быховский. – Ленинград, Москва: Гос. изд-во, 6-я типо-лит. Транспечати в Мск. 1930. – 244 с.
13. Быховский (1931a), Б. Ленин и некоторые вопросы истории философии / Б. Быховский // Под знаменем марксизма. 1931. No 1. – С. 45-61.
14. Быховский (1931b), Б. В редакцию журнала / Б. Быховский // Под знаменем марксизма. 1931, №9-10. – С. 262.
15. Быхоўскі (1930), Б. Нарыс філасофіі дыялектычнага матэрыялізму / Б. Быхоўскі. – Минск: Бел. дзярж. выд-ва, 1930. – 335 с.
16. Важнейший исторический (1930) документ // Под знаменам Марксизма. 1930. №10-12. – С. 3-14.
17. Вальфсон (1926), С.Я. Ленін і Плеханаў / С.Я. Вальфсон // Полымя. 1926. № 3. – С. 142–167.
18. Вальфсон (1930), С. Сучасная рэлігійнасць: Паводле матэрыялаў даслед. ў БССР / С.Я. Вальфсон. – Менск: Выд. Бел. акад. навук. 1930. – 118 с.
19. Вальфсон (1931), С. Я. Асновы дыялектычнага матэрыялізма: У адрыўках з тв.: К.Маркса, Ф.Энгельса, У.І.Леніна, Г.В.Плеханава і інш / С.Я. Вальфсон. – Мінск: Белдзяржвыд. 1931. – 534 с.
20. Вальфсон (1935), С. Я. Аб пралетарскім інтэрнацыяналізме ў нацыянальна-каланіяльным пытанні / С.Я. Вальфсон, І. М. Ільюшын. – Мінск: Выдавецтва Беларускай акадэміі навук. 1935. – 149 с.
21. Вальфсон (1937), С. Я. Сям’я і шлюб у іх гістарычным развіцці / С.Я. Вальфсон. – Мінск: Выд-ва Акад. навук БССР, 1937. – 268 с.
22. Вандек (1930), В. Быховский. Очерк философии диалектического материализм / В. Вандек, Г. Исаков // Под знаменем марксизма. 1930. № 9. – С. 208-212
23. Вольфсон (1924), С. Я. Диалектический материализм: курс лекций, читанных на факультете общественных наук Белорусского государственного университета Изд. 4-е / С.Я. Вольфсон. – Минск: Белтрестпечать.1924.
24. Вольфсон (1926), С. Я. Интеллигенция как социально-экономическая категория / С.Я. Вольфсон. – Москва, Ленинград: Гос. изд-во, тип. им. Н. Бухарина. 1926. – 64 с.
25. Вольфсон (1929), С. Я. Социология брака и семьи / С.Я. Вольфсон. – Минск: Изд. БГУ. 1929. – 472 с.
26. Вольфсон (1934), С. Я. Ідэалогія загніваючага капіталізму / С.Я. Вольфсон. – Мінск: Выд. Бел. акад. Навук. 1934. – 231 с.
27. Вольфсон (1935), С. Я. Культура и идеология загнивающего капитализма / С.Я. Вольфсон. – Москва: Ленинград: Государственное социально-экономическое издательство. 1935. – 219 с.
28. Вольфсон (1937), С. Я. Семья и брак в их историческом развитии / С.Я. Вольфсон. Москва: Соцэкгиз. – 1937. – 244 с.
29. Воля (1936), советского народа. Под знаменем марксизма. – 1936. №8. – С. 1–12.
30. Выдра (1935), Р. Перамога ленінскай нацыянальнай палітыкі / Р. Выдра // Бальшавік Беларусі. 1935. № 1-2. – С. 43-45.
31. Даўгаполаў (1932), Х. Л. Аб правядзенні антывялікоднай кампаніі / Х. Л. Даўгаполаў. – Мінск: Дзяржвыд Беларусі. Партмассектар. 1932. 30 с.
32. Деборин (1930a), А. Итоги и задачи на философском фронте / А. Деборин // Под знаменем марксизма. 1930. № 6. – С. 1-32.
33. Деборин (1930b), А. О борьбе на два фронта в философии / А. Деборин, И. Луппол, Я. Стэн и др. // Под знаменем марксизма. 1930. № 5. – С. 139-149.
34. Добренко (2014), Е. А. Метасталинизм: диалектика партийности и партийность диалектики / Е. А. Добренко // Вестн. Том. гос. ун-та. Философия. Социология. Политология. 2014. №3 (27). – С. 26-64.
35. Ивановский (1922), В. Н. Логика истории как онтология единичного / В. Н. Ивановский // Труды Белорусского университета. 1922. № 1. – С. 14–25; № 2–3. С. 35–49.
36. Ивановский (1923), В. Н. Методологическое введение в науку и философию / В. Н. Ивановский. – Минск: Белтрестпечать, 1923. – 239 с.
37. Итоги (1930) философских дискуссий // Под знаменем марксизма. 1930. № 10–12. – С. 15-24
38. Каценбоген (1923a), С. З. Первобытный человек. Опыт социологического анализа этнографического романа Рене Марана “Батуала” / С. З. Каценбоген. – Минск: Белтрестпечать. 1923. – 50 с.
39. Каценбоген (1923b), С. З. Сложная форма брака у племени Арусси-Галласов в Абиссинии / С. З. Каценбоген// Працы Беларус. дзярж. ун-ту. 1923. No 4/5. – С. 305–307.
40. Каценбоген (1925), С. З. Марксистская социология: курс лекций, читанных в 1924―25 академическом году на Педагогическом факультете БГУ профессором С. З. Каценбогеным: в 2 ч. / С. З. Каценбоген – Минск. издание профкома рабпрос БГУ. 1925.
41. Кацэнбоген (1923), С. З. Нарысы па гiсторыi першабытнай культуры Беларусi / С. З. Каценбоген // Полымя. 1924. No 1. – С. 156–162.
42. Квасов (1992), Г. Г. Документальный источник об оценке И. В. Сталиным группы академика А. М. Деборина (текст и комментарий) / Г. Г. Квасов // Отечественная философия: опыт, проблемы, ориентиры исследования. Москва. 1992. Вып. 10. – С. 188-197
43. Коршунов (2003), Н. Б. Так называемый «меньшевиствующий идеализм» в аспекте философских дискуссий начала 30-х годов в СССР: диссертация … кандидата философских наук / Н. Б. Коршунов. – Москва, 2003. – 248 с.
44. Лимаренко (1984), А. П. Развитие исторического материализма в Советской Белоруссии в 20―30-е годы: (проблемы социологической теории): автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата философских наук: специальность 09.00.03 История. – Минск / А. П. Лимаренко. 1984. – 19 с.
45. Минин (1922), С. К. Философию за борт! / С. К. Минин // Под знаменем марксизма. 1922. № 5-6. – С. 122–127
46. Митин (1931a), М. О задачах борьбы на два фронта / М. Митин, С. Пичугин, Ф. Путинцев и др.// За поворот на философском фронте. Сборник статей. – Москва: Московский рабочий. 1931. – С. 24–31.
47. Митин (1931b), М. О новых задачах марксистско-ленинской философии / М. Митин, В. Ральцевич, П. Юдин // За поворот на философском фронте. Сборник статей. – Москва: Московский рабочий. 1931. – С. 14–23.
48. На философском фронте (1934) Украины // Под знаменам Марксизма. 1934. № 1. – С. 46-64
49. “Навука” (1931) на службе нацдэмаўскай контррэвалюцыі. – Менск. 1931. – 328 с.
50. О журнале (1930) “Под Знаменем Марксизма”. Постановление ЦК ВКП(б) от 25 января 1931 года // Под знаменам Марксизма. 1930. №10-12. – С. 1-2.
51. О положении (1931) и задачах на философском фронте. (К философской дискуссии на Украине) // Под знаменем марксизма. 1931. №1-2. – С. 240-247.
52. Праграмы (1932) па дыялектычным і гістарычным матэрыялізме: Па дыялект. матэрыялізме для ВНУ і ВТНУ, па ўводзінах у гіст. матэрыялізм для тэхнікумаў, па дыялектыцы прыроды для ВНУ і ВТНУ: Праект, Нар. камісарыят асветы БССР. – Мінск. Дзяржвыд Беларусі, Вучпедсектар, 1932. – 57 с.
53. Разногласия (1931) на философском фронте. – Москва, Ленинград: Государственное социально-экономическое издательство. 1931. – 283 с.
54. Ральцевич (1930), В. Философский “подарок” XVI съезду партии / В. Ральцевич // Большевик. 1930. № 14. – С. 83.
55. Рудкоўскі (2016), Пётра. Беларуская гуманістыка пасля постмадэрну: дыягназ і перспектывы / Пётра Рудкоўскі // ARCHE. 2016. № 4 (149). – С. 4-135.
56. Рэзолюцыя аб становішчы (1931) на філёзофскім фронце БССР. Бальшавік Беларусі. 1931. №7. – С. 77-81.
57. Саевіч (1931). Аб мінулым этапе і бліжэйшых задачах філязофскага фронту БССР / Саевіч, Мельцер// Савецкая краіна. 1931. №10. – С.40-45.
58. Сталин (1951) И.В. Сочинения / И.В. Сталин. – в 13 т. – Москва: Госполитиздат. 1946-1951. – Т. 12. – 398 с.
59. Туравец (1933), І. І. Класавая барацьба на сучасным этапе і задачы арганізацыйна-гаспадарчага ўмацавання калгасаў / І. І. Туравец. – Менск: Выдавецтва Беларускай акадэміі навук. 1933. – 61 с.
60. Хроніка (1935) // Запіскі Беларускай акадэміі навук №4. 1935. – С. 181.
61. Юринец (1930), В. Философский фронт на Украине / В. Юринец // Под знаменем марксизма. 1930. № 5. – С. 129-138.
62. Ярославский (1930), Е. Заключительное слово на 2-м пленуме ЦС СВБ / Е. Ярославский // Антирелигиозник, 1930, №4. – С. 17.
63. Яхот (1991), И. Подавление философии в СССР (20-30-е годы) / И. Яхот // Вопросы философии. 1991. №9. – С.44-68.