4–2000
» да Зьместу «

Скарына
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

Алег Гардзіенка
Гісторык, які перайграў гісторыю

Раней урыўкі з успамінаў і дзёньнікаў Міколы Ўлашчыка, ці не найбуйнейшага беларускага акадэмічнага гісторыка ў ХХ стагодзьдзі, урыўкамі зьмяшчаліся ў пэрыядычным друку. Найбольш значным з апублікаванага зьяўляецца ягоная „Хроніка“ — разнастайныя ўспаміны пра асноўныя этапы жыцьця да 1955 г.: дзіцячыя гады, сталінскія лягеры, жыцьцё між арыштамі. „Краязнаўства“ адчыняе новую старонку — Мікола Ўлашчык піша ў ім пра свае студэнцкія гады. Няма ў „Краязнаўстве“ той звыклай акадэмічнасьці, якая мусіць быць неад’емнай часткай Прафэсара Гісторыі, са старонак кнігі на нас пазірае жартаўлівы і праніклівы 20-гадовы студэнт Мікола.

У прадмове да кнігі гісторык Віталь Скалабан распавядае, што ў самым пачатку 70-х Мікола Ўлашчык сам прынёс у Акадэмічную бібліятэку рукапіс „Краязнаўства (Нататкі пра бадзяньні ў 1924—1929 гг.)“: 12 вучнёўскіх сшыткаў, перавязаных чорнай ніткай у адным блёку. Рукапіс пісаны тарашкевіцай, хоць Віталь Скалабан датуе рукапіс прамежкам часу паміж 1937 г. і чэрвенем 1941 г. (адзін з трох сшыткаў, зробленых у Ленінградзе, мае дату выпуску — студзень 1937 г., а слова „даваенны“ Ўлашчык ужывае ў дачыненьні да першай сусьветнай вайны). Гэта быў час, калі карыстаньне клясычным беларускім правапісам прыроўнівалася да вялікага злачынства.

У 1935 г. Мікола Ўлашчык пасьля адбыцьця лягернага тэрміну выйшаў на волю і пачаў сваю вымушаную вандроўку па ўсім Савецкім Саюзе (каб унікнуць паўторнага арышту і немінучага ў гэтым выпадку расстрэлу, патэнцыйныя “ворагі народу” мусілі ўвесь час мяняць месца жыхарства — на такую стратэгію выжываньня зьвяртае ўвагу таксама Сымон Кандыбовіч у сваёй працы „Разгром нацыянальнага руху ў Беларусі“, што нядаўна была выдадзеная ў бібліятэцы часопіса „Беларускі гістарычны агляд“). У 1939 г. Улашчык вырашае настала спыніцца ў Ленінградзе, уладкоўваецца на працу школьным настаўнікам. Напэўна, тады ён і сьпяшаецца занатаваць свае ўспаміны ў звычайных школьных сшытках, у тым, што было пад рукой. Улашчык піша не з пазыцыі трыццацігадовага чалавека, у якога за плячыма — сталінская турма, а стылем 20-х, жыцьцярадасным і дынамічным.

1.

Савецкая (ці, каму больш падабаецца, Усходняя) Беларусь сярэдзіны 20-х гадоў. Канула ў Лету страшэнная эпоха ваеннага камунізму, набірае абароты НЭП. Яшчэ далёка да безьлічы палітычных судовых працэсаў, якія ахопяць Беларусь у 30-х. Нават суды над антысавецкімі партызанамі ці працэс Юркі Лістапада 1925 г. былі хутчэй выняткам, чым правілам.

Змучаны франтамі, акупацыямі і рэквізыцыямі селянін савецкай Беларусі паціху ўстае на ногі, замест старой пахіленай хаты будуе новую, прастарнейшую. Празь некалькі год гаспадарку калектывізуюць, жывёлу абагуляць, вялікую хату забяруць пад калгасную адміністрацыю, сялянскую сям’ю — не, не расстраляюць, а толькі вышлюць на Поўнач, выпраўляцца. Савецкая Беларусь 1921—1928 гадоў — гэта апошні момант сытага жыцьця перад перакрышам, Апошняя Аркадыя, залатая пара сялянскай, вясковай, зрэбнай Беларусі, залаты век нацыянал-камуністаў, легенда беларускага сацыялізму. Вымушаны антракт, зацішша перад крывавым патопам. Гэтага антракту, у тактычных мэтах дазволенага Масквою (Сталін вырашыў абаперціся на партарганізацыі нацыянальных ускраінаў у барацьбе за ўладу са сваімі канкурэнтамі ў цэнтры), хапіла, каб „беларускі рух рос у геамэтрычнай прагрэсіі. Беларусы, нацыянальна сьведамыя людзі, перасталі быць навіною, дзівам“. Усё ж заваёвы нацыянал-камуністаў былі невялікія і нетрывалыя: „…У газетах і розных выданнях увесь час пісалася пра пераход устаноў і дзяржаўнага апарату на беларускую мову. Гэта лічылася як паказнік рэвалюцыйнасці… Як памятаецца, на апошнім месцы стаяў Віцебск... Можна сказаць, што ў 1926 г. і далей гаварыць па-беларуску сярод моладзі сталася модаю... Усё гэта аднак не набыло сапраўднага масавага руху, і калі курс змяніўся і гаварыць па-беларуску стала небяспечна, большасць зраклася сваёй мовы“. Так падрахоўвае вынікі беларусізацыі Ўлашчык.

У 1924—26 гадох адбыліся два ўзбуйненьні БССР. Улашчык пацьвярджае складанасьць моманту: „У нас ускрозь казалі, што магілёўцы далучаліся, як кажуць, раўнадушна, але віцябляне ўпіраліся з усяе сілы“.

На той час прыпадае і пачатак шырокай краязнаўчай работы. Сёньня мы жывем стэрэатыпам, што ў моцным руху беларусізацыі БДУ быў галоўнай сілай беларушчыны, і спасылаемся на тагачасны БДУ ў сваіх патрабаваньнях беларусізацыі. Улашчык быў адносна БДУ куды менш аптымістычны: “Ун[івэрсытэ]т ... аддаваў надта мала ўвагі і гэтай рэспубліцы, і народу. Прафэсары зьехаліся з усіх канцоў Расіі. Іх праца была зусім не ўвязана тэматычна зь Беларусьсю“.

Нягледзячы на дэклярацыі пра беларусізацыю, беларусаў ува ўнівэрсытэце было ў 20-х толькі каля адной трэці. У 1926/27 навучальным годзе толькі 31% прадметаў у БДУ выкладаліся на беларускай мове. Сьмешна, але пад час беларусізацыі існавала толькі адна ВНУ, калі яе можна назваць ВНУ, дзе выкладаньне вялося выключна па-беларуску — Магілёўская вышэйшая савецкая партыйная школа. Цікава, што ў 20-х „раўнадушная“ на сёньня Магілёўшчына была авангардам беларусізацыі, у параўнаньні зь Віцебшчынай, Полаччынай і нават Меншчынай.

Унівэрсытэт, пра які марыў Улашчык-нацыяналіст, расчароўваў на кожным кроку. „Хто гутарыў па-беларуску, той быў прыяцель, хто па-руску — той чужы, — прызнаецца Ўлашчык. — І прыяцеляў былі рэдкія адзінкі, а маса — чужыя“.

Расчараваўшыся ўва ўнівэрсытэцкім навучаньні, Мікола Ўлашчык, як і ягоныя аднадумцы, шукаюць выйсьце для сваёй энэргіі ў краязнаўстве. Так паўстае краязнаўчае таварыства ў БДУ. На першы ўстаноўчы зьезд гуртку зьявілася аж каля 10 чалавек. Ініцыятыву на сябе ўзяў Нічыпар Чарнушэвіч, які прапанаваў сябе за старшыню. На наступны дзень Мікола Ўлашчык напісаў зацемку ў „Савецкую Беларусь“ пра стварэньне новай арганізацыі.

Увесну 1925 г. адбыліся першыя дасьледчыя экспэдыцыі: раскопкі курганоў вакол Менску і краязнаўчая вандроўка да Койданава і койданаўскага замку. Пабачанае ў замку выклікала жах: „Здалёк ён выглядае прыгожа: на ўзгорку, увесь у зеляні. Сьцены, вежы, у сярэдзіне — сабор строгай архітэктуры. Праз браму заходзім у замак і перапаўняемся так злосьцю. Замак жудасна забруджаны. Месца, куды павінны зьяжджацца адусюль экскурсіі, уяўляе сабой нейкі катух, кучу гразі. У самай большай вежы стаяць сьвіньні. Гной з гэтага хлява цячэ па замкавай гары“.

У 1926 г. была наладжаная экскурсія ў Ленінград, з мэтаю азнаямленьня з тамтэйшай краязнаўчай працай. Па дарозе ў цягніку разгарэлася спрэчка пра існаваньне беларускага этнасу. Апанэнт, паводле словаў аўтара, даказваў у вагоне, што самастойнай беларускай мовы не існуе. Улашчык, які, з уласных словаў, перачытаў горы кніг па беларускай гісторыі і культуры і быў добра падкаваны ў гэтым напрамку, высьмеяў дарэвалюцыйныя заходнерускія тэорыі, узятыя на ўзбраеньне студэнтам-беларусафобам. З уласьцівым Улашчыку гумарам ён піша: „Загнаўшы ў трубу першага, я пачаў задзіраць, выклікаць на спрэчкі іншых і ўсіх палажыў на абедзьве лапаткі… Я быў цалкам здаволен. Праціўнікі не адважваліся вылазіць“.

Паездка ў Ленінград не прынесла плёну, бо досьведу Ўлашчык не набраўся: краязнаўчая работа там адсутнічала, і Ўлашчык з выглядам пераможцы і гонарам за краязнаўцаў БДУ вярнуўся дахаты.

Сьціпла ён распавядае пра першы краязнаўчы зьезд, які адбыўся ў лютым 1926 г., паведамляючы пра тое літаральна адным радком, хоць на зьезьдзе прысутнічалі вядомыя людзі. Пры канцы кнігі прыводзіцца сьпіс 146 дэлегатаў зьезду. Сярод іх Максім Гарэцкі, Зьміцер Даўгяла, Мітрафан Доўнар-Запольскі, Зьміцер Жылуновіч, Язэп Дыла, Усевалад Ігнатоўскі, Сьцяпан Некрашэвіч, Уладзімер Пічэта, Андрэй Шашалевіч, Алесь Чарвякоў, Браніслаў Эпімах-Шыпіла, Кандрат Атраховіч (Кандрат Крапіва), Пятрусь Броўка. Абыходзіць увагаю зьезд былі важкія прычыны: успаміны пісаліся ў часы наймагутнейшага размаху рэпрэсій, і большасьць удзельнікаў зьезду была вынішчаная, успамінаць іх было яшчэ больш небясьпечна, чым пісаць тарашкевіцай. Пішучы нататкі як помнік эпохі, Улашчык ня мог гарантаваць, што яны ня будуць аднойчы выкарыстаныя ў якасьці абвінаваўчага дакумэнту.

Ад паходаў у ваколіцах Менску трэ было пераходзіць на новыя рубяжы. Наступны разьдзел „Краязнаўства“ — „Тураўшчына“, апісаньне дасьледчай вандроўкі на Палесьсе. Тураву і тураўскай зямлі дастаецца „на гарэхі“ ад аўтара. Тураўшчына, якая калісьці была калыскай беларускай дзяржаўнасьці, цяпер уяўляла прыкрае відовішча, забіты, бедны, жахліва ўбогі край.

Улашчык падрабязна апісвае побыт, строі, жытло палешукоў, кпіць зь іх неахайнасьці. Магчыма, менавіта Ўлашчык запусьціў ва ўжытак такі анэкдот: „У Радзіловічах мы раз убачылі дзевачку, мурзатасьць якое пераходзіла ўсе нават палескія нормы. „Цётка, — запыталіся мы ў яе мацеры, — ці мыеце вы калі сваю дачку?“ Маці, якая длубалася каля печкі, флегматычна зірнула на сваё патомства і адказала: „От, калі ідзе дождж ды ў канаве ёсьць вада, то яна палошчыцца, а калі вады няма, то ж дзе ж мыцца“. Гледзячы на паніклую, шэрую фігуру мацяры, на яе жабрацкую хату, мы нічога не сказалі“. Палесьсе, адкрывае для сябе Ўлашчык, не падобнае да цэнтру Беларусі ні па ладзе жыцьця, ні па антрапалягічным тыпе: „Каб Палесьсе раней не ўваходзіла ў склад Менскай губерні, то ня быць бы яму ў складзе Беларусі. Жыхар Палесься ніколі не заве сябе ні беларусам, ні ўкраінцам. Ён — паляшук. Гэта яму цьвёрда ведама і зараз, і ў мінулым, калі ў нас яшчэ жылі „тутэйшыя“. Дарэчы, нас, беларусаў, паляшукі завуць яшчэ і дагэтуль літвінамі, а край — Літвою“.

Тураўская экспэдыцыя прынесла славу дасьледчыкам, і падарожжа ў Полацак ужо добра прафінансавала дзяржава. Але другая старажытная сталіца Беларусі таксама не зрабіла ўражаньня на маладога Ўлашчыка. Спадзеючыся пабачыць горад з трывалымі гістарычнымі традыцыямі, ён моцна расчараваўся: “…горад, які [як] ніводзін горад Беларусі насычаны гістарычнымі помнікамі, — ён зусім закінуты… а самі сучасныя палачане ведаюць пра свой горад столькі ж, сколькі ж ведаюць і іншыя жыхары пра свой — т.е. нічога… Усіх нас агулам пасьля абвінавачвалі, што мы длубаліся ў старасьветчыне, што цікавіліся і апісвалі замкі, цэркві. Гэтыя людзі не хацелі ведаць ці, можа, і сапраўды ня ведалі, што ў ХІ—ХІІ стагодзьдзі ў гарадах ня было палацаў культуры і рабочых клюбаў“.

Уражвае тая аб’ектыўнасьць, зь якой Мікола Ўлашчык глядзіць на Беларусь 20-х, што заставалася местачковай, шэрай, паглыбленай у дробязныя праблемы. Гэта было балюча для маладых рамантыкаў. Дастаткова згадаць апісаньне вандроўкі на Лысую Гару, самую высокую кропку Беларусі (Сьвятая Гара заставалася ў Заходняй Беларусі). Лысая Гара аказалася невялічкай плешкай зямлі, ушчэнт забруджанай сьвіньнямі. Але ж захапленьне ад убачанага было: „Навокал, як кінуць вокам, відаць узгоркі, лагчыны, ляскі. Краявід для Беларусі надзвычайна шырокі“. І наступная фраза, звычайная, але з прыхаваным зьместам. „На захадзе, дзе спускалася сонца, была відаць кучка новенькіх (вылучана намі. — А.Г.) домікаў — гэта ўжо Заходняя Беларусь у палякаў“.

З 1927 г. да свайго першага арышту ў 1930 г. Улашчык штолета выбіраўся ў вандроўкі ўва Ўкраіну. Улюбёным горадам быў для яго Кіеў: „Дняпро, каштаны на вуліцах, з самага раньня на вуліцах зьяўляліся маладыя малочніцы, смуглявыя і наогул прывабныя. Прывабнасьць апрача іншага ім прыдавала адзеньне, белыя іх кофтачкі былі ва ўсіх з рознымі ўзорамі, вышытымі ад рукі, зверх гэтых кофтачак былі лёгкія безрукаўкі. У 20-ыя гады Кіеў меў амаль чыста ўкраінскі характар: на вуліцы і наогул скрозь гаварылі па-ўкраінску: нам было завідна“.

2.

Мікола Ўлашчык нарадзіўся 1 лютага 1906 г. на гістарычнай Койданаўшчыне, у вёсачцы Віцкаўшчына, што ў 20 км ад Менску, на колішнім тракце Менск—Варшава. Што да паходжаньня, то дзед па маці Міколы Ўлашчыка быў уніятам, пра гэта М.Улашчык распавёў у лісьце да Адама Мальдзіса „Дзеда пры пераводзе ў праваслаўе доўга білі, але, стаўшы праваслаўным, ён захаваў уніяцкую ікону ці нават некалькі іх“.

Шматдзетная сям’я (было некалькі сыноў) прымушала задумацца над будучыняй дзяцей. Старэйшы Ўлашчык пайшоў на звычайны для адукаванага беларускага селяніна крок. Каб не драбіць гаспадаркі, ён абяцае яе аднаму з сыноў, а астатніх вырашае вучыць, у лік іх патрапіў і Мікола-малодшы. Пасьля сканчэньня рэальнага вучылішча (гэта ўжо за савецкімі часамі) М.Улашчык наведвае заняткі ў вечаровай школе. Але ж усе мары былі пра вышэйшую адукацыю. Да таго ж, Мікалай меў перавагу перад астатнімі абітурыентамі, да паступленьня ў БДУ ў 1924 г. ён з траўня 1924 г. працаваў у Кніжнай Палаце Беларускай дзяржаўнай і ўнівэрсытэцкай бібліятэкі (у траўні 1926 г. бібліятэка была падзеленая на дзьве: уласна дзяржаўную, сёньняшнюю нацыянальную, і ўнівэрсытэцкую). Канечне, гучна сказана — Палата. Як сьцьвярджае супрацоўніца бібліятэкі Людміла Навіцкая, Мікола Ўлашчык быў адзіным супрацоўнікам кніжнай палаты. У 1926 г. у Дзяржаўную Бібліятэку прыйшоў новы супрацоўнік, які год таму вярнуўся з эміграцыі, колішні кіраўнік слуцкіх паўстанцаў Уладзімер Пракулевіч. Відавочна, Пракулевіч і Ўлашчык сутыкаліся ў нетрах бібліятэкі і, безумоўна, гаварылі між сабой, але пра што? На старонках „Хронікі“ Мікола Ўлашчык мімаходзь кідае фразу наконт гутарак са знаёмым хлапцом-балахоўцам, але, на жаль, не паведамляе, дзе адбываліся гэтыя сустрэчы. Тое самае і з Пракулевічам.

Існуе нават фантастычнае меркаваньне, што пад час працы ў Дзяржаўнай бібліятэцы менавіта Мікола Ўлашчык знайшоў купалаўскі аўтограф, водгук на падзелы Беларусі: „Далі шэсьць паветаў, дзякуй і за гэта“ — знайшоў і запомніў, бо пасьля купалаўскія рукапісы ў бібліятэцы былі рэвізаваныя, і значна пазьней, ужо пасьля сталінскіх часоў, зноў запусьціў купалаўскую фразу ўва ўжытак.

Пасьпяхова здаўшы ўсе неабходныя іспыты на сацыяльна-гістарычнае аддзяленьне пэдагагічнага факультэту, Мікола Ўлашчык 8 кастрычніка 1924 г. быў… выкрасьлены са складу тых, што паступілі. Што здарылася?

Разгадка была вельмі простая. Улашчык аказаўся сынам кулака, што было дрэнна, тым больш у даведцы, пададзенай ім у канцылярыю БДУ, пазначалася, што бацька мае 24 дзесяціны зямлі, 3 каровы, 3 кані, 3 авечкі, 2 сьвіньні. Праўленьню БДУ клясавае пачуцьцё падказала, што юнак з такім ганебным радаводам не павінен навучацца ў БДУ, каб не сапсаваць сваім шкодным уплывам кухарчыных і пралетарскіх дзяцей. За Ўлашчыка заступіўся паэт Станіслаў Шушкевіч, бацька будучага першага кіраўніка незалежнай Беларусі, і амаль што на наступны дзень зьявілася насьценгазэта з намаляванымі кулаком Улашчыкам і падкулачнікам Шушкевічам. Вядома, Мікола Ўлашчык у „Краязнаўстве“ ні словам не абгаворваецца пра сутнасьць справы, абмяжоўваючыся сухой фразай пра адлічэньне.

Улашчык ня склаў рук, змагаўся ўсімі спосабамі за тое, каб яго аднавілі. Зьвярнуўся па дапамогу ў Галоўпрафасьвету, якая даслала ў Праўленьне БДУ запіску, дзе прасіла залічыць Мікалая Ўлашчыка ў студэнты. Праўленьне праігнаравала пазыцыю Галоўпрафасьветы. За Ўлашчыка заступіўся Дэканат пэдагагічнага факультэту, але… Праўленьне БДУ пісьмова адказала „Дзеля таго, што гр.Улашчыку адмоўлена ў прыёме як мясцовай, так і цэнтральнай прыёмачнай камісіяй і прымаючы пад увагу паданыя на яго адводы, захады яго адхіліць“.

Невядома, чым бы ўсё гэта скончылася, але ўрэшце добрую службу адыграла Краязнаўчае Таварыства БДУ, ачольванае рэктарам Пічэтам, у якім Улашчык быў сакратаром. Улашчык здолеў аднавіцца ў шэрагах студэнтаў, дайшоўшы да Ігнатоўскага і Пічэты. Але беды на тым ня скончыліся. Яго яшчэ двойчы выключалі з альма-матэр. А замест плаціць стыпэндыю студэнту Ўлашчыку, зь яго пачалі гэтыя грошы ўтрымліваць. Матывацыя была тая самая: паходжаньне зь сям’і кулака.

Праляцела навучаньне ў БДУ, увесну здадзеныя выпускныя іспыты. У траўні, за месяц да ўрачыстага выпускнога вечара, у прафкам пэдагагічнага факультэту паступіў ліст, які мае сэнс працытаваць цалкам, каб захаваць калярыт той эпохі:

Невядома, чаму, нягледзячы на гэты данос, Улашчыка не зачапілі і ён атрымаў дыплём. Ці то данос быў ня першы і быў звычайнай зьявай для БДУ, ці то ўлады ўжо „трымалі“ Міколу Ўлашчыка для больш адказнае справы.

3.

У 1930 годзе быў дадзены ход справе „Саюзу Вызваленьня Беларусі“. У грандыёзным, хоць кепска зрэжысэраваным спэктаклі было занята шмат актораў. Не абмінулі ўвагай і Ўлашчыка. Прычым яму знайшлася адна з „прэстыжных“ і „найлепшых“ роляў.

Трэба сказаць, што Ўлашчык інтуіцыйна прадчуваў арышт, дый як было не прадчуваць, калі навокал пачалі браць сяброў, выкладчыкаў, калег па навучаньні і краязнаўчай рабоце. Арыштам спрыяла татальная сыстэма данасіцельства. Як успамінаў Улашчык, вуліцы Менску стракацелі аб’яўкамі кшталту „ў такі дзень чыстку будзе праходзіць такі-то, давайце на яго кампраметуючыя матэрыялы“.

Мікола Ўлашчык яшчэ й таму ня мог не адчуваць небясьпекі, бо ён заўсёды ўважліва сачыў за падзеямі ўва Ўкраіне. Там „змаганьне“ з ворагамі народу пачалося шчэ раней, чым у Беларусі.

Наўрад ці Мікола Ўлашчык меў калі ілюзіі наконт савецкай улады ці справядлівасьці савецкіх карных органаў — у адрозьненьне ад многіх нацыянал-камуністаў ці маладых беларускіх адраджэнцаў пралетарскага паходжаньня. Каб уратавацца ад Малоха рэпрэсій, Улашчык выпісваецца зь Менску і перабіраецца ў Маскву, дзе жыве ў свайго сябра Фэлікса Купцэвіча, чалавека незвычайнага лёсу і, безумоўна, адданага патрыёта Беларусі.

Вось асноўныя этапы жыцьця Купцэвіча: камісар на чыгунцы, барацьбіт з працоўным дэзэрцірствам, сакратар Крычаўскага райкаму партыі, потым намесьнік галоўнага рэдактара „Зьвязды“. Ад сучасьнікаў ён атрымаў мянушку другі беларускі Бялінскі (першым беларускім Бялінскім лічыўся Адам Бабарэка). Раптам кар’ера абарвалася. Пад час навучаньня ў маскоўскім Інстытуце чырвонай прафэсуры яго распазнаюць расейскія выкладчыкі і выключаюць за нацыяналістычны ўхіл у бок беларускага нацыянал-дэмакратызму. За выключэньнем з Інстытуту прыйшло выключэньне з партыі. Яму, на шчасьце, удалося ўладкавацца фрэзэроўшчыкам на адным з маскоўскіх заводаў, потым эканамістам у дзяржаўным выдавецтве Расіі. Але гэта не ўратавала. Купцэвіч тройчы арыштоўваўся карнымі органамі, а ў сакавіку 1938 г. быў расстраляны.

Магчыма, Улашчык сапраўды меў нейкае шостае пачуцьце небясьпекі. У любым разе, ён проста адчайна і пры гэтым вельмі ўзважана змагаецца за выжываньне ў адрозьненьне ад многіх сваіх сучасьнікаў, што пакорліва чакалі арышту і зьнішчэньня.

Адчуўшы, што над Купцэвічам таксама згушчаюцца хмары, Улашчык пакідае Маскву, перабіраецца ў Ленінград да свайго брата Канстанціна. За гэты час сьледзтва набірае шмат кампрамату супраць яго: менавіта яму пачынаюць інкрымінаваць кіраўніцтва маладзёвым крылом СВБ. Чэкісты абвяшчаюць яго ўва ўсесаюзны вышук. Канстанціна выклікаюць у сьледчыя органы. Канстанцін на допыце адказвае, што нічога ня ведае.

Канстанцін Улашчык працаваў галоўным інжынэрам на заводзе. Удзень яго пакідалі ў спакоі, але працягвалі выклікаць у ДПУ ўначы — штоночы. У двубоі чэкістаў і інжынэра кулацкага паходжаньня не вытрымлівае Мікола Ўлашчык, які добраахвотна ідзе да чэкістаў з павіннай. Яго арыштоўваюць 12 чэрвеня 1930 году і перавозяць у Менск, у страшную „амэрыканку“. У „двухмесным нумары“ (выслоўе Ўлашчыка) ён спачатку тры месяцы сядзіць разам з Іванам Цьвікевічам, потым яго пераводзяць у адну камэру з Вацлавам Ластоўскім.

Улашчыку, якому інкрымінавалася кіраўніцтва маладзёвым крылом СВБ, галоўнае было не зламацца, не прадаць сяброў, нават праходзячы праз усе колы Дантавага пекла. Ён выстаяў.

Апроч Улашчыка, на завадатараў „маладых нацдэмаў“ сваталі Алеся Аніхоўскага, тады інструктара Белкаапцэнтру, і карэктара „Зьвязды“ Пятра Зенюка. НКВД беспамылкова залічвала карэктараў, перахоўвальнікаў беларускага слова, да галоўных ворагаў, здольных падтачыць падваліны расейскага панаваньня.

Краязнаўчая праца, якая на пачатку 20-х здавалася натуральнай праявай цікавасьці да роднага краю і мела выразны навуковы профіль, у 1930 годзе была прызнаная шкоднай і канечне антысавецкай. Вось якія галоўныя абвінавачаньні былі кінутыя краязнаўцам:

пастаноўка нацыянал-дэмакратычнай прапаганды ў навучальных установах і друку,

ператварэньне краязнаўчай сеткі ў арганізацыйныя цэнтры нацыянал-дэмакратычнага руху,

захоп у свае рукі выдавецкай справы і часткі пэрыядычнага друку,

апрацоўка нацыянальна-дэмакратычна настроенай праслойкі камуністаў і прасоўваньне ў кампартыю членаў нацыянал-дэмакратычнай арганізацыі.

10 красавіка 1931 г. суд вынес вырак. Згодна з артыкуламі 58-10 (антысавецкая прапаганда і агітацыя, што ўтрымлівае заклік да зрынаньня, падрыву ці аслабленьня савецкай улады) і 58-11 (усялякага роду арганізаваная дзейнасьць, накіраваная на падрыхтоўку ці зьдзяйсьненьне злачынстваў) ч.1 Крымінальнага Кодэксу Мікола Ўлашчык быў сасланы ў Налінск, што ў Вяцкай вобласьці. Там ён апынуўся разам з навукоўцам Міколам Азбукіным і будучым вядомым эміграцыйным дзеячом Яўхімам Кіпелем. Кіпель у сваіх мэмуарах „Эпізоды“, выдадзеных у 1998 г. у Нью-Ёрку выдавецтвам газэты „Беларус“, так характарызуе Налінск: „Жыцьцё ў Налінску было спакойнае: мы рэгістраваліся, дзе было патрэбна. Стараліся не зьвяртаць на сябе ніякай увагі… Мне было лягчэй, бо я ўладзіўся спачатку ў хімічную лябараторыю, Азбукін працаваў на складзе, а Мікола Ўлашчык доўгі час хадзіў бяз працы“. Далей цікавая заўвага: „Аднойчы Ўлашчык выклаў мне свае пляны на будучыню. У ягоных плянах я яго падтрымаў і дапамог, чым мог. Хутка мы зь ім рассталіся. Ён перажыў ліхалецьце і выпрабаваньні. Здаецца, працуе ў Маскве. Няхай дэталі нашых гутарак і ягоных асабістых плянаў так і застануцца паміж намі“. Успаміны Яўхіма Кіпеля пісаліся ў 1964—1969 гадах. Што ўтойвае ад нас Кіпель? Чаму ён не схацеў пра штосьці сказаць? Адзіная крыніца, дзе можна спраўдзіць Кіпелевы словы, гэта нумар „Беларускага Гістарычнага Агляду“ за травень 1996 году, цалкам прысьвечаны Міколу Ўлашчыку, дзе сярод „успамінаў сяброў і калег” зьмешчаная зацемка Вітаўта Яўхімава, сына Кіпеля (с.126—127). Сп. Вітаўт прыгадвае: „Бацька часта пра Улашчыка згадваў, верыў, што жыве, бо хоць і дапамагаў бацька яму з уцёкамі з высылкі (казаў, што планавалі яны, каб Улашчык уцёк на Захад), думаў, што на Захад Улашчык не трапіў, а пісаць нешта — баяўся „лапаў НКВД”. Словы пра ўцёкі на Захад — гэта больш фантазія ці праўда? На жаль, спраўдзіць немагчыма. Што ж, Улашчык, чалавек цьвярозага розуму, мог прыцэньвацца й да ўцёкаў. Калі б на гэта былі шанцы.

Зноўку зьвернемся да зацемкі Вітаўта Кіпеля — яшчэ аднаго штрышка. Гэта асабістыя ўражаньні малалетняга Вітаўта пра Міколу Ўлашчыка. „Часта ці адзін, ці другі дзядзька Мікола браў мяне за руку, бывала нават садзіў на карак, шпацыраваў уздоўж крутога берагу Воі ды вучыў беларускія песні. Дзядзька Улашчык вучыў мяне тады „Мы выйдзем шчыльнымі радамі”. Мікола Ўлашчык у высылцы, пад наглядам энкавэдыстаў, навучае малое хлапчанё нацыяналістычнага гімну, за дэклямацыю якога можна было атрымаць другі тэрмін!

У Налінску Мікола Ўлашчык прабыў тры гады, а потым, як вынікае з афіцыйных папераў, сапраўды… зьдзейсьніў пабег. Ну, ці то пабег, ці то Ўлашчык, як ён сам тлумачыў, проста без дазволу паехаў наведаць сябра Алеся Аніхоўскага, такога ж пасяленца, што жыў на Вятчыне. У любым разе, адпаведныя структуры зрэагавалі імгненна, і Міколу Ўлашчыка арыштоўваюць паўторна. На гэты раз ён быў высланы ў Сібір. Напачатку ў Марыінск, неафіцыйную сталіцу сібірскіх канцлягераў, горад, дзе адзначыліся прысутнасьцю многія беларусы, якіх этапавалі да палярных медзьвядзёў (тутака, у Марыінску праз 7 год памрэ тытан беларускага адраджэньня, першы выдавец і рэдактар „Нашай Нівы“, сэнатар Другой Рэчы Паспалітай Аляксандр Уласаў).

Мікола Ўлашчык выжыў, бо быў малады і, як тая жаба ў гляку, ніколі не здаваўся, стараючыся, у лепшых беларускіх традыцыях, знайсьці мажлівасьць уладкавацца пры любых умовах. 5 лютага 1935 году ягоны тэрмін кары нарэшце скончыўся. Зноў зьвернемся да „Хронікі“: „У мяне нібы нешта абарвалася, але ніякай буйной радасці не перажываў“. Чаму не было радасьці? Мо з-за сасланага бацькі. У нататках „Роздумы на схіле“, напісаных у 1983—1986 гадах і апублікаваных у кнізе „Будам жыць“ Аляксея Каўкі, Мікола Ўлашчык успамінае пра бацьку: „Сфатаграфаваўся ён з братам… Бацька сядзіць, у манішцы з гальштукам, брат за ім стаіць. Дык я пазьней забраў той здымак і ў мастацкае фота занёс: асобна бацькаў партрэт зрабіць. Усе глядзяць: які ж гэта мужык? Панам глядзіцца! А гэты „пан“ праз усе гады сякеры ці гэбліка з рук не выпускаў. За што і раскулачылі, саслалі ў Котлас. Паміраць дамоў адпусьцілі. На могілках нямецкіх у Менску пахаваны. На пліце радня надпіс зрабіла: „Мікалай Фэліцыянавіч Улашчык. 1861—1934“. Зянон Пазьняк кажа, мусіць, гэта адзіны надпіс надмагільны па-беларуску“.

Вярнуцца ў Беларусь для Міколы Ўлашчыка значыла выракчы сябе на беспрацоўе і непазьбежны новы арышт. Улашчык, прайшоўшы школу ГУЛАГу, з усіх мажлівых і немажлівых сілаў імкнецца ўнікнуць другога тэрміну за кратамі. Самы дзейсны спосаб — не затрымлівацца на адным месцы працы больш за год. „Пасля выхаду з лягеру ў 1935 г. я ўзяў за правіла: працаваць на дадзеным месцы не больш за адзін год. Праўда, у гэтым быў вялікі дыскамфорт, прыходзілася кідаць у якойсці ступені абжытае месца, пакідаць вучняў, з якімі былі найлепшыя адносіны, і ехаць немаведама куды, але досвед падказваў, што для гэтага часу гэта быў найлепшы спосаб захаваць вольнасць. Ува ўсялякай установе, вялікай і маленькай, былі стукачы. Натуральна, што калі з’яўляўся новы, невядомы чалавек, яны выяўлялі да яго незвычайны інтарэс, ды і начальства, якое таксама сачыла за ўсімі, мусіць наўпрост загадвала сваім агентам даведацца як мага больш пра навічка. Стукач стараўся, але паколькі пра навічка ці наогул ніхто не ведаў, то збор звестак ішоў марудна; калі з цягам часу матэрыял збіраўся, я браў разлік і з’язджаў, нікому не кажучы куды еду, тым больш, што і сам я пра гэта не ведаў“.

Першым горадам, дзе спыніўся Ўлашчык, быў Ташкент. Узбэцкая сталіца на той час была горадам сасланых, а сярод іх і згубіцца лягчэй. Але знайсьці працу ў Ташкенце было вялікай праблемай — у горад сагналі поўна людзей з вышэйшай адукацыяй. Можна было завэрбавацца ў войска, але, са словаў Улашчыка, баразьніць на жываце выпаленую мясцовасьць яму не хацелася. А тутака яшчэ захацелася заскочыць у Менск, наведаць знаёмых. Але Менск, той Менск, які Ўлашчык так любіў, які яму так хацелася зрабіць падобным да Кіева, сустрэў яго зусім ня ветліва. У горадзе знаёмыя стараліся не пазнаць Улашчыка, перабягалі на іншы бок вуліцы. Наадварот, дабіваліся сустрэчы і сяброўства тыя, хто ніколі сябрам ня быў — такая ўжо ў іх была служба.

Жахнуўшыся, Улашчык хутчэй выяжджае ў Вятку, якую вось толькі год як перайменавалі ў Кіраў. Шукае працы. Спрабуе ўладкавацца ў абласную плянавую камісію, бо „мэтодыка працы яму спадабалася“. (Улашчык распытваў знаёмую дзяўчыну пра характар працы і як людзі працуюць. „А вось так. Прыйдуць рана і пачынаюць курыць у калідоры, пасля чытаюць газеты, пасля прыносяць чай, ну і далей таксама. Вы ж пэўна, умееце піць чай. А курыць не курыце. Гэта ўжо загана, бо нашыя ў асноўным кураць, такі ж нечым заняты“.) О, сацыялістычная праца, што трывае й да сёньня! Улашчыка ўсё ж у камісію не прымаюць, але не таму што ня ўмеў паліць, а бо меў дрэннае мінулае. Пакуль знайшлася праца іншая, у Вятцы-Кіраве сярод высланых беларусаў пачаліся арышты. І Ўлашчык сьпяшаецца зноў пакінуць горад.

Працягваецца Адысэя па савецкім моры: Іванава, Горкі, Ульянаўск, Саратаў, Дзергачы. Ці зьведаў хто зь беларусаў матухну-Расею лепей? І паўсюль пільнае вока Старэйшага Брата. Доўгія гады жыцьця ў вечным страху, калі, устаючы раніцой з ложка, ня ведаеш, чым скончыцца дзень. Іншых гэты страх параліжаваў, Улашчыка цьверазіў і прымушаў канцэнтравацца. І гэтак блукаючы па Расеі, ён нават знайшоў час ажаніцца.

Яшчэ ў 20-х ён празь Сяргея Шутава пазнаёміўся са студэнткай Ленінградзкага інстытуту прафзахворваньняў Натальляй Шамшорынай. Гэтая прывязанасьць перарасла ў каханьне, у 1938 годзе маладыя людзі ажаніліся, праз год Мікола перабіраецца да жонкі ў Ленінград, дзе ўладкоўваецца на працу настаўнікам і дабіваецца мажлівасьці здаваць асьпіранцкія іспыты. Спакойнае жыцьцё парушае нямецка-савецкая вайна.

Напярэдадні яе савецкія органы праводзілі, карыстаючыся сёньняшняй лексыкай, „зачыстку“ гораду. Пад гэтую зачыстку патрапіў і Ўлашчык, яго мабілізавалі ў войска, нягледзячы на тое, што яго на гэты час ужо прызналі белабілетнікам.

Прызванага ў кашары Ўлашчыка 23 чэрвеня 1941 году зноў арыштоўваюць. Дасьледчыкі жыцьця Ўлашчыка так і не вызначыліся, з-за чаго адбыўся арышт, хутчэй за ўсё падставай для яго сталіся „старыя правіны“. Лягічны ўчынак савецкай улады на пачатку вайны: каб жа на фронце колішнія рэцыдывісты-ворагі народу ня здрадзілі, каб жа не перайшлі на бок нацыстаў! 7 ліпеня, на праваслаўнага Йвана, Міколу Ўлашчыка адпраўляюць на этап, і пачынаецца чарговы трагічны пэрыяд жыцьця. 11 дзён у набітых людзьмі, як селядцамі, вагонах, і прыехалі ў горад Златавуст. Тутака ў турме Мікола Ўлашчык прабудзе год і чатыры дні. 22 ліпеня 1942 году суд вышле яго ў Навасібірскую вобласьць на 5 год.

На шчасьце, за вызваленьне Ўлашчыка змагалася ягоная жонка Натальля Шамшорына, навуковы супрацоўнік АН СССР, якая ў той час разам з Акадэміяй Навук знаходзілася ў эвакуацыі ў Казані. Там жа, у Казані, знаходзіўся віцэ-прэзыдэнт АН СССР Лявон Абгаравіч Арбелі, якога і ўмаліла Натальля Шамшорына заступіцца за яе мужа. Арбелі на ўласную рызыку напісаў прашэньне на імя Берыі, дзе хадайнічаў за Міколу Ўлашчыка як за таленавітага гісторыка, вельмі неабходнага савецкай навуцы. Цуд ці ня цуд, а ваенная адсутнасьць працоўных рук на волі — але хадайніцтва дзейнічае, і 28 лістапада Ўлашчыка вызваляюць з турмы, ледзьве жывога, хворага на плеўрыт. У турме ён пабачыў дзіўны сон, пазьней запісаны ўва ўспамінах: „Пачуцьцё такое, што я як бы адзін у космасе. Ні сьцен, ні рэчаў побач, наогул нікога й нічога каля мяне. Нават не адчуваю свайго цела, я як бы штосьці абстрактнае, толькі бачу нябесную сфэру й лінію далягляду. Затым заўважаю над сабою зорку сярэдняй яркасьці. Потым гэтая зорка пачала рухацца па небасхіле павольна, як у плянэтарыі. Я сачу за ёй і пачынаю разумець, што гэта мая зорка, мая плянэта, і калі яна закоціцца за далягляд, я памру. Гэтая акалічнасьць мяне ніколькі не турбуе. Я толькі назіраю за тым, як заканчваецца маё жыцьцё… Затым яна стала на нейкі час нерухомай… І я зразумеў, што застаўся жывым, але да гэтага аднёсься абыякава, як і да сьмерці. Радасьці не было“.

Улашчык выжыў, выйшаў з турмы, неяк дабраўся да свайго брата Івана ў Татарыю. В.Чамярыцкі і В.Станішэўскі, грунтуючыся на ўспамінах Міколы Ўлашчыка, сьцьвярджаюць, што брат жыў у Азнакаеве, Аляксей Каўка, таксама грунтуючыся на ўспамінах Улашчыка, даводзіць, што гэта была Бугульма. Але гэта неістотна. Галоўнае, што Мікола дабраўся да брата, ды ў такім стане, што косьці стукалі, і адлежваўся ў яго, змагаючыся з хваробай, 4 месяцы. Брат Іван у 1935 г. працаваў лесьніком на Лагойшчыне. Добрыя людзі падказалі, папярэдзілі пра блізкі арышт. Ня доўга думаючы, сабраў пажыткі і ўцёк з жонкай і дочкамі ў Татарыю. Але не баяўся прыняць у сябе брата-рэцыдывіста. А Мікола Ўлашчык, ачуняўшы ў брата, толькі ўлетку 1943 году дабраўся да Казані, да жонкі-выратавальніцы.

Зь ягоных уласных словаў, „вайсковыя камісіі, куды выклікалі некалькі разоў, бракавалі, бо абодва лёгкія былі дзіравыя“. Вайна зь немцамі ўнесла пэўныя карэктывы ў жыцьцё Савецкага Саюзу. Цяпер ужо ня трэ было шукаць працы. Праца сама адшуквала яго. Пры канцы 1943 году ён уладкаваўся выкладчыкам гісторыі ў мэдычную школу. Магчыма, так бы ўсё і скончылася, Улашчык і застаўся бы працаваць у Казані, бо ў сталіцы ехаць не хацеў, баяўся новага арышту, слушна разумеючы, што тамака „чысткі“ нашмат шчыльнейшыя. Але — выпадак... Жончына сяброўка (мабыць, не бяз жончынага падбою) пачала падбухторваць Улашчыка да навучаньня ў асьпірантуры, хоць яму было 37 год — не асьпіранцкі век, дый не было самага элемэнтарнага — пашпарту. Іспыты ў асьпірантуру былі здадзеныя яшчэ да вайны, аднак дакумэнтаў, якія пацьвярджалі гэта, таксама не было. Усё ж рызыкнуў, паступіў — о, жанкі, чаго вы ня зробіце з намі!..

У студзені 1944 году Мікола Ўлашчык перабіраецца ў Маскву навучацца ў асьпірантуры АН СССР. Пасьля непрацяглага туляньня па выпадковых начлегах яму далі жытло ў гасьцініцы „Якар“, у якой жылі беларускія навукоўцы. Гэта ўносіла пэўны дыскамфорт, бо сустрэчы з знаёмымі маглі абвярнуцца непрыемнасьцямі. Праўда, на шчасьце, неўзабаве Менск вызвалілі ад немцаў, і беларусы зьехалі на бацькаўшчыну, дыхаць стала лягчэй.

4.

У 1947-м ён абараняе кандыдацкую дысэртацыю на тэму „Падрыхтоўка эканамічных рэформаў у Беларусі і Літве перад 1861 годам“. Чытае лекцыі ў Маскоўскім унівэрсытэце, працуе ў Інстытуце гісторыі АН СССР. Не вытрымлівае: аднойчы ў кабінэце намесьніка дэкана гістфаку МДУ, дзе разам з намесьнікам дэкана знаходзіўся таксама Ўлашчыкаў навуковы кіраўнік, неабачліва выказваецца пра цяжкое калгаснае жыцьцё аднавяскоўцаў.

У сьнежні 1950 году Міколу Ўлашчыка зноў арыштоўваюць. На ягоную просьбу даць з сабой у камэру рукапісы навуковых працаў, каб папрацаваць зь імі, два палкоўнікі-сьледчыя рагаталі пару хвілінаў, а потым, выціраючы сьлёзы замілаваньня, выціснулі: яны табе ніколі не спатрэбяцца. Але ж спатрэбіліся, празь пяць год. Выжыць у высылцы дапамог начальнік тамтэйшага лягеру Міхаіл Галенчык, аднавясковец Улашчыка. Ён прызначыў хворага пасьля ранейшых тэрмінаў Улашчыка загадчыкам рэчавага складу зэкаў. Так Улашчык зноў уратаваўся.

Толькі пасьля 1955 году працы Міколы Ўлашчыка ўжо ніхто не перабіваў.

Іронія лёсу, што аўтарам першай рэцэнзіі на артыкул Улашчыка яшчэ за часоў Другой Рэчы Паспалітай быў беларускі гісторык Мікола Шкялёнак, у будучыні ідэоляг беларускага нацыяналізму пад час ІІ сусьветнай вайны, у 1945 годзе арыштаваны і павешаны бальшавікамі.

Мікола Ўлашчык усё пасьлялягернае жыцьцё пражыў у Маскве. Недахоп Беларусі ён кампэнсаваў вандроўкамі па Бацькаўшчыне пад час адпачынкаў і ліставаньнем зь беларускімі навукоўцамі. Перапісваўся зь ім нават партыйны лідэр Беларусі Мазураў.

Уладзімер Арлоў так успамінае пра апошнія дні жыцьця Міколы Ўлашчыка: „Ён ведаў, што ў яго засталіся дні жыцьця і не хацеў губляць ні хвіліны часу. Яму было цяжка гаварыць, але ў той кароткі мой візыт ён пасьпеў прадыктаваць мне ліст у Браслаў: за некалькі тыдняў да хваробы Мікалай Мікалаевіч знайшоў у Яраслаўлі павятовы браслаўскі архіў, вывезены ў глыбіню Расіі ў гады першай сусьветнай вайны. Улашчык быў гісторыкам да канца“.

5.

Нярэдка мэмуарыстыка беларускіх грамадзкіх дзеячоў падаецца нейкай архіпатрыятычнай. Калі чытаеш успаміны, складваецца такое ўражаньне, што мэмуарысты літаральна кожны дзень прыносілі ахвяру на алтар Бацькаўшчыны. Ніякага асабістага жыцьця, ніякага гумару і іроніі, „смажаных“ факцікаў. Мікола Ўлашчык — вялікі гісторык — насычае ўспаміны безьліччу выпадковасьцяў: тут і заляцаньні да дзяўчатаў, і вясёлае студэнцкае баўленьне часу на вечарынках, і гумарыстычнае апісаньне знаёмых і сустрэтых людзей.

Але пры гэтым якая дзейсная любоў да бацькаўшчыны без патэтыкі, які жвавы розум без разумнічаньня паўстаюць з гэтых успамінаў!

У 1929 годзе Ўлашчык адпраўляецца ў „апошні паход“ па Бацькаўшчыне. Бесклапотная маладосьць сканчалася разам з канцом пэрыяду адноснай свабоды ў грамадзкім жыцьці, у паветры патыхала трагедыяй. Улашчык сканчае свае ўспаміны выпадкам з падарожжа, што адразу набірае сымбалічнага значэньня. Гэта апошняя сустрэча на мяжы Палесься і Случчыны — сустрэча з вужакай: „Я прыціскаю яе да зямлі, рашчапляю палку, уціскаю ў рашчэп галаву вужакі і нясу, выцягнуўшы перад сабою. Вужака паказвае мне язык і кажа сваё „с-с-с“. Хвост яе круціцца ва ўсе бакі. Яна энэргічна цярэбіцца з кійка, што, урэшце, ёй і ўдаецца“. Але гульня сканчаецца сьмерцю няшчаснай: „Я ўшчамляю яе трэці раз, але такая гульня ўрэшце абрыдла, палажыўшы на пень, разьбіваю ёй галаву і іду далей“.

Ці хто яшчэ наважваўся ў Савецкай Беларусі на напісаньне такіх мэмуараў перад вайною?

Гісторыя гуляла з гісторыкам у іншую гульню, ня менш небясьпечную, але ён супрацьставіў ёй жалезную волю да жыцьця. І выжыў тады, калі амаль ніхто не выжываў. Дзякуючы банальным рэчам: настойлівасьці і вытрываласьці ў змаганьні з сыстэмай, але таксама дзякуючы любові і вернасьці родных і блізкіх. Дзякуючы таму, што ніколі не паддаваўся ілюзіям, што меў халодную галаву і гарачае сэрца — гэтыя якасьці, можа як нідзе, адлюстраваліся ў “Краязнаўстве”. Дзякуючы гэтаму гісторык перайграў гісторыю, чалавек — сыстэму.