4–2000
» да Зьместу «

Скарына
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

Кнігі – Рэакцыі – Лісты ў рэдакцыю

Вольф Рубінчык
Яшчэ пра Галакост

Леонид Смиловицкий
„Катастрофа евреев в Белоруссии, 1941—1944 г.“
(The Holocaust in Belorussia, 1941—1944). — Тель-Авив: 2000.

У мінулым нумары „ARCHE-Скарына“ прадставіў кнігу Л.Смілавіцкага „Евреи Беларуси. 1905–1953 г.“, а неўзабаве гэты аўтар выдаў яшчэ адну. Гэтым разам яна бадай што цалкам прысвечаная найбольш трагічнаму перыяду ў жыцці беларускіх яўрэяў. Кніга пра Катастрофу мае 5 раздзелаў: „Асаблівасці Катастрофы ў Беларусі“, „Супраціў палітыцы генацыду“, „Гета Беларусі — прыклады генацыду“, „Замах на памяць“, „Гістарыяграфія Катастрофы“. Яны розныя па аб’ёме і якасці.

У першым прапануецца нарыс дэмаграфічнага становішча беларускага яўрэйства напярэдадні другой сусветнай вайны і пасля яе. Далей падрабязна разгледжана жыццё вязняў гета, у прыватнасці дзяцей — гэтыя старонкі кранаюць больш за ўсё. Аўтар абагульняе і аналізуе часам зусім малавядомыя матэрыялы з разнастайных крыніц — беларускіх, расійскіх, ізраільскіх архіваў, манаграфій, прэсы, інтэрв’ю са сведкамі — і ў выніку прымушае адчуць жудасную атмасферу цкаванняў, у якой, аднак, людзі выжывалі ды спадзяваліся на лепшае. Раздзел дэманструе, што вязні гета часта шукалі паратунку ў арганізаваных уцёках. Узгаданыя спробы паўстанняў: у Нясвіжы, Міры, Клецку і іншыя. Цытуюцца выпадкі ратавання яўрэяў беларускімі партызанамі, мірнымі жыхарамі-Праведнікамі, а таксама (хоць і рэдка) нямецкімі вайскоўцамі.

 
Самыя каштоўныя факты змешчаны ў другім раздзеле. Тут аўтар, карыстаючыся архіўнымі анкетамі яўрэяў-актывістаў супраціву, спрабуе прасачыць унутраную логіку іх дзеянняў. Ён шмат распавядае пра падпольшчыкаў з менскага гета (балазе гэтая тэма ўжо адносна добра вывучаная), яўрэяў-партызанаў, слаўных заснавальнікаў яўрэйскіх сямейных лагераў у Налібоцкай пушчы Шлёмы Зорына і Тув’і Бельскага. Кніга нават магла б, напэўна, мець назву кшталту „Катастрофа і змаганне“. Падступае аўтар і да няпростых тэмаў „Яўрэі і палякі сярод беларускіх партызанаў“, „Антысемітызм у партызанскім руху“.

Што да трэцяга раздзелу, дык фактычна гэта кампіляцыя матэрыялаў Надзвычайнай камісіі па злачынствах нямецка-фашысцкіх захопнікаў, якая працавала ў Беларусі ў 1944–45 гадах, і ўспамінаў сведкаў Катастрофы. Поўнай і падрабязнай гісторыі беларускіх гета тут няма, аднак можна даведацца пра падзеі ў прыкладна 50 гарадах і мястэчках. Заслугай аўтара з’яўляецца ўвядзенне ў навуковае абарачэнне шэрагу новых дакументаў.

 
Чацверты й пяты раздзелы маюць дачыненне збольшага да пасляваеннага перыяду — тут вядзецца пра замоўчванне тэмы Катастрофы ў БССР, пра помнікі генацыду. Змясціў аўтар і нарыс пра свой родны горад, Рэчыцу. У кнізе маюцца разнастайныя дадаткі, якія займаюць прыкладна чвэрць ад агульнага аб’ёму (432 стар.). Часам яны носяць выпадковы характар: так, аўтар перадрукаваў з „АRCHE-Вялікая айчынная вайна“ (у перакладзе з беларускай) зварот да беларускіх паліцыянтаў, дзе яўрэі зусім не згадваюцца. Увогуле, у кнізе шмат другаснага, аб’ектыўна неабавязковага, пры тым, што некаторыя важныя аспекты Катастрофы засталіся ў ценю — тая ж антысеміцкая прапаганда, разгорнутая сярод беларускага насельніцтва. На старонках кнігі раз-пораз прыніжаюцца (дзеля рэкламы?) папярэднія даследаванні, што перш за ўсё выяўляецца ў прадмове супрацоўніка Ерусалімскага універсітэта Д.Раманоўскага: „Кніга Л.Смілавіцкага — гэта першая расійскамоўная навуковая праца па гісторыі Катастрофы яўрэяў Беларусі… Усё дагэтуль напісанае па-беларуску і па-расійску было, уласна кажучы, не гісторыяй, а краязнаўствам“. Каб спраставаць гэта, досыць будзе адной спасылкі: на зборнік „Трагедия евреев Белоруссии в 1941–1944 гг.“ пад рэдакцыяй Р.Чарнаглазавай, супрацоўніцы беларускага Музею вялікай айчыннай вайны, які двойчы выдаваўся ў Менску — у 1995 і 1997 гадах. Да гонару Л.Смілавіцкага, ён прызнае, што гэтая кніга (і яшчэ „Пинские евреи, 1939–1944 гг.“ Я.Разенблата і І.Яленскай, Берасце, 1997), адпавядаюць самым высокім патрабаванням да навуковай працы.

На жаль, распавядаючы пра менскае гета, аўтар мала карыстае з кнігі аднаго з важакоў тамтэйшага падполля Гіршы Смоляра „Мсціўцы гета“, што выходзіла ў Маскве ў 1946 і 1947 г. (адпаведна, на ідыш і на расійскай), з прычыны яе ўяўнай „павярхоўнасці“. Толькі ўзгадваецца й выдатная кніга нядаўна памерлай Ганны Краснапёркі „Пісьмы маёй памяці“ (Менск, 1984). Навуковую вартасць кнігі Смілавіцкага зніжаюць стылёвыя неахайнасці, паўтарэнні, шматлікія памылкі друку. Сям-там аўтар пераказвае факты з іншых крыніц без адмысловай спасылкі на апошнія (напрыклад, на с.72 — эпізоды з кнігі А.Рубенчыка „Правда о Минском гетто“, Тэль-Авіў, 1999). Сустракаюцца кур’ёзы перакладу („падпальшчык“ як „подпольщик“). Аўтар зусім справядліва прыгадвае, што дакладная колькасць яўрэйскіх ахвяраў на Беларусі невядомая, і падае розныя версіі: ад 245 тысячаў да мільёну чалавек. Сам ён лічыць, што загінула больш за 80% беларускіх яўрэяў, або мінімум 700 тысячаў чалавек (і гэта падобна да праўды), але не тлумачыць, як падлічыў. Да таго ж ён крыху супярэчыць сам сабе, калі піша, што да верасня 1941 году здолела з’ехаць у эвакуацыю „толькі 20% яўрэйскага насельніцтва рэспублікі“ (с.68).

У аснову кнігі пакладзены артыкулы Л.Смілавіцкага з ізраільскіх навуковых часопісаў. Можна заўважыць, што кніга зроблена крыху паспешліва — і ўсё ж, нягледзячы на шэраг істотных недахопаў, яна будзе карыснай усім, хто цікавіцца гісторыяй яўрэяў Беларусі, другой сусветнай вайной, партызанкай і яўрэйска-беларускімі стасункамі.

Аўтар кнігі — прафесійны гісторык, PhDr. Нарадзіўся ў Беларусі ў 1955 г., эміграваў у Ізраіль у 1992 г. Працуе ў Інстытуце яўрэйскай дыяспары пры Тэль-Авіўскім універсітэце. Кніга выдадзена коштам некалькіх ізраільскіх фондаў. Замовіць яе можна непасрэдна ў аўтара: L.Smilovitsky, Olsvanger str., 111–37. 96673, Jerusalem, Israel. Тэл. 02-6417146.