5–2000
» да Зьместу «

АДАМ ГЛОБУС
 

Адам Глёбус

Пятро Васючэнка
Пяць філялягемаў
пра Адама Глёбуса

---

1. Капялюш нязвыклага колеру

Герой аповеду Адама Глёбуса „Слон“ штодзень творыць у гарадзкім парку адну й тую ж скульптуру — „Слана“ з рубэроіду, дроту ды іншых матар’ялаў, якіх поўна ў скрынях для сьмецьця. І кожнага разу з панылаю аднастайнасьцю гэты твор зьнішчае галоўны „знаўца“ мастацтва — дворнік па мянушцы Лістапад. Тут накрэсьлена схема ўзаемаадносінаў мастака й асяродзьдзя, што спрацавала б і ў тым выпадку, калі на месцы „слана“ стаўся б „Чорны квадрат“ або „Палаючая жырафа“.

Іншы аповед Глёбуса, „Капялюш пажарнага колеру“, — пра тое, як па пляжы пахаджвае якісьці дзівак у экстравагантным галаўным уборы і эпатуе грамадзкасьць. І гэта — аповед-мадэль: мадэлююцца стасункі паміж мастаком і натоўпам. Гэткія старадаўнія, што аж узыходзяць да Купалавага „Кургану“...

У кожным з аповедаў адчуваецца супраціў асяродзьдзя — ён зусім непазьбежны, калі на ягоным „натуральным тле“ пачынае нязвыкла мільгаць чыёсьці „я“. Гэты канфлікт у мініятуры падаецца як адмысловая гульня, у якую ўцягнутыя аўтар, пэрсанажы й чытачы. Яно зразумела: вобраз мастака схоплены тут у нясьпелай, „дзяцінай“ фазе станаўленьня. А сталеньне адбудзецца, няйначай, тады, як атрад новай, „гульлівай“ інтэлігенцыі аформіцца ў сьпелую генэрацыю „інтэлектуальнае прозы“.

1992

 
2. Глёбус і скаталёгія

Скаталёгіяй нараклі эстэтызацыю жыцьцёвага бруду, смакаваньне брыдкага ў мастацтве. Узоры літаратурнае скаталёгіі ў розныя эпохі стварылі Пэтроні, Рабле, маркіз дэ Сад, Заля, Сартр, Генры Мілер. Блізкія да такіх твораў „Млосьці“ й „Амстэрдам“ Адама Глёбуса.

Часам ахвочыя пагідзіцца чытачкі гэтых твораў прызнаюцца, што ня могуць без ванітаў дачытваць іх да апошняе кропкі. Але ж дачытваюць.

Лічыцца, што насалоду ў брыдкім знаходзяць адно хворыя людзі. Аднак жа бруд у красным пісьменстве найчасьцей зьяўляецца наступствам вонкавае хваробы. Хварэе калялітаратурнае асяродзьдзе зь ягонымі чарнобылямі й постчарнобылямі. Яно спараджае сваіх монстраў, якіх Глёбус спраўна апісвае ў „пачварніках“ ды „басэйніках“. Ён тут выступае, бы „санітар“ гарадзкіх джунгляў, паляўнічы на зданяў. Дарма казаць, што ў гэтых творах даволі бруду.

У хворым асяродзьдзі пачынае пакутаваць літаратура, чуйная да дысгармоніяў жыцьця. Гэта засьведчыў Юры Гумянюк у слынным двухрадкоўі:

Літаратура задыхаецца ў бруднай, тлустай абалонцы жыцьця.

Згадайма, што фізычная хвароба ды яе брудныя праявы ўсьведамляліся йшчэ „нашаніўцамі“ як сымбаль нездароўя нацыі. Пра што паведамляў у допісе з Горак нашаніўскі карэспандэнт, мала яшчэ каму вядомы Максім Гарэцкі?

„Ужо другі месяц у Горках працуе лятучы атрад па вачавых хваробах.

І кожны дзянёк каля земскай бальніцы вялікая таўпа людзей, хворых на вочы, найбольш бедных сялян. Беларусь сьлепа й душой, і целам...“

А гэтае Купалава, споўненае надзвычайным трагізмам і скрухай:

Ніжэй няма куды й апусьціцца. Чыстая скаталёгія.

Пакуль „празаікі“, паводле выказваньня Купалы ў артыкуле „Чаму плача песьня наша?“, яшчэ не ачысьцілі жыцьцё ад мярцьвечыны й бруду, літаратуры даводзіцца гэны бруд эстэтызаваць. А што ёй яшчэ застаецца рабіць?

Калісьці я прапанаваў наступную формулу мастацтва XX стагодзьдзя: гэта кветкі, якія прарасьлі праз асфальт, сьмецьце, бруд і друз, і закрасавалі над імі.

1996

 
3. Мілер, Глёбус ды кампанія

Моц Мілера ў наступным: на самым дне кляакі ягоны герой-рабак шукаў людзкасьці й знаходзіў яе, і пераконваў, што ўсюды жыцьцё, нават у коле дзявятым скаталягічнага пекла. Ягоныя творы споўненыя нейкай шалёнай вітальнасьцяй, прагай жыцьця, што працінае ўсе дзевяць колаў навылёт. А рабак, не зважаючы ні на што, марыць зьмяніцца ўсё ж у чалавека.

У параўнаньні зь Мілерам асобныя ягоныя пасьлядоўнікі (прыкладам, небарака Эдзічка Лімонаў) выглядаюць недаросткамі.

У той жа час прыхільнікаў беларускае скаталёгіі я не магу назваць адэптамі Мілера. Яны цярэбяць шлях празь беларускія рэаліі — фальклёрныя, этнаграфічныя, псыхалягічныя, і, пэўна, дасягнуць адметных вынікаў.

Карэньнямі беларуская скаталёгія палягае ў нацыянальнай аўтэнтыцы. Рыгор Барадулін згадвае ў „Здубавецьці“ паганскага бажка Юра, які распальвае беларусаў у сакральна-непрыстойных прыпеўках ды показках. У прозе Адама Глёбуса грахаводнічаюць дамавікі, лесуны, русалкі. Беларусь — краіна з гісторыяй ды міталёгіяй, што сягаюць у пракаветныя часы, і яе літаратары падступаюць да скаталягічнай тэмы больш грунтоўна. Іронія згладжвае брутальнасьць іхных твораў.

1999

 
4. Закапаны аўтобус

Надзвычай цікава Адам Глёбус тлумачыць паходжаньне назвы „Дамавікамэрона“. Выводзіць яе не ад Бакача.

З адказаў на пытаньні Раісы Мшар для „ЛіМу“:

„— Слова „дом“ мае для мяне безліч прачытанняў: адсюль і „Дамавікамерон“, адсюль і „дамавік“, тут і „дамавіна“...

— Адсюль і закапаны аўтобус? Вы ж пісалі: „Я нават марыў закапаць у лесе аўтобус і ў ім жыць. Хай у лесе, хай пад зямлёю, хай не дом, а аўтобус, але ж асобны і мой“.

— І закапаны аўтобус таксама. Абсалютна нармальна, што чалавек, які нават мае ўласны дом, шукае дом лепшы, ідэальны... Касмічны карабель — гэта ж таксама дом“ (ЛіМ, 1998, 25 верасьня. С.7).

Архетып дому ў нашай літаратуры — не навацыя. Адам Міцкевіч паставіў у цэнтар свайго сусьвету шляхецкі маёнтак, Колас — лесьнікову хату. Мяркую, кожны зь беларускіх літаратараў будуе свой сьвет як дом. Мне асабіста хацелася, каб у маім літаратурным доме было ўсё — абраз на сьцяне, мышы ў падпольлі й кілбасы з кумпякамі ў каморы.

Закапаны аўтобус — спынены рух, затарможаны мадэрн. Колісь Казімер Малевіч замарозіў мастацтва ў сваім „Чырвоным квадраце“.

Гадаванец мастацкае вучэльні, Глёбус пераймаў досьвед кубістых ды супрэматыстых, рэалізоўваў яго сьпярша ў жывапісе, пасьля ў літаратуры. Інтэр’ер, адлюстраваны ў аповедзе „Вова Вова“, — цалкам кубістычны:

„У плане пакой квадратны. Вышыня сцяны супадае з яе даўжынёю. Акно і дзверы зачыненыя. У пакоі цёпла. Пахне шпалерным клеем. Падлога акуратна засланая абгортачнай папераю. На паперы, пасярэдзіне пакоя, стосам ляжаць стужкі шпалераў. Стужкі аднолькавай даўжыні, якая адпавядае вышыні сценаў. Сцены, з якіх знялі старыя шпалеры, падобныя да геаграфічных картаў, а дзіркі ад цвікоў — да абазначэнняў населеных пунктаў. Аконная рама ахоплівае чатыры фрагменты мікрараённага клятчастага краявіду. Аконная рама белая, як столь і дзверы. У адным з чатырох кутоў стаяць драбінкі, каля іх — табурэт. Калі па столі з кутоў пакоя пракрэсліць уяўныя дыяганалі, якраз у кропку перакрыжавання ўбіты крук, на якім вісіць шкляны шараабрысны свяцільнік. Шар не гарыць. У пакоі светла. За акном дзень. На падвоканні ляжаць каўпакі ад дзвюх разетак і выключальніка, зашрубка і шэсць шрубак. Шыбы пацеюць, зацягваюцца мутнасцю. Кубічная прастора адгароджаная ад свету — стандартным акном, пабеленай столлю, дашчанай падлогаю і гладкімі дзвярыма“.

Гэты літаратурна-кубістычны баль ладзіцца дзеля таго, каб на стэрыльна чыстай прасторы шасьцігадовы шпунт мог двойчы вывесьці імя большага брата — Вова Вова. Наватвор, аднак жа, потым схаваецца пад наклеенымі шпалерамі.

У адным з раньніх вершаў Глёбус пацьвердзіў, што „ў квадрата чатыры вуглы“ і здолеў вобразна ўпісаць у гэты квадрат беларускую „Пагоню“:

А вокладку альманаха „Тутэйшыя“ Глёбус згабляваў таксама пад „Пагоню“, адно кубістычную. Кубістычны вершнік атакуе кубістычнага цмока; замест мяча ў руцэ вершніка кубістычная галінка.

Кубістычны вершнік не пакрыўдаваў. На ім заехала ў літаратуру цэлая каманда Глёбуса — Уладзімер Сьцяпан, Уладзімер Сіўчыкаў, Максім Клімковіч, Міраслаў Шайбак. „Глёбусятня“, як мы называлі іх за часамі „Тутэйшых“.

Стыль „глёбусятнікаў“ адрозьніваўся сваёй нефілялягічнасьцю. Адразу бачна было, што піша не філёляг, а мастак, — вэрбальны тэкст замяняўся выявай.

Яны ж навучылі, як на літаратуры зарабляць капейчыну і пры гэтым ня кланяцца дзяржаве.

1998—2000

 
5. Погляд дзіцяці

Згадайце, зь якой бессаромнасьцю нас разглядаюць дзеці. Яны ўважліва й бесцырымонна абмерваюць нас позіркам, зважаюць на кожную загану, кожную хібіну ў нашым абліччы. Дарослыя ад гэтага позірку часам угінаюцца й курчацца. Можна падумаць, што дзеці самыя бездакорныя — але гэта ня так. Бездакорным можна назваць хіба гэты дапытлівы бессаромны позірк.

Глёбус у шэрагу твораў праяўляе гэткую ж дзяціную цікаўнасьць. Самаагаленьне бяз сораму — таксама прыкмета інфантыльнасьці. „Толькі не гавары маёй маме“, — на ўсялякі выпадак просіць „я-герой“ Глёбуса, бо мама, пэўна, некаторыя рэчы не ўхваліла б. „Дамавікамэрон“, трэба думаць, трэба хаваць не адно ад дзетак, але й ад строгай мамы. Але ж дзеці любяць назіраць за дарослымі, у тым ліку й за дарослымі ў спачывальні. Глёбусаў герой-назіральнік паводзіць сябе часам як ліхі чэхаўскі хлопчык, enfant terrible.

У шэрагу аповедаў герой Глёбуса згадвае сваё маленства. Ён то адпачывае ў Артэку, то забівае ката (апошняе на мяжы літаратурнага фолу).

Зь нядаўняга часу назіральны герой Глёбуса ўзяў на сябе місію літаратурнага кантралёра¹ , што выкрывае чужыя грахі й грашкі. Пры гэтым закранаюцца рэальныя асобы зь беларускага культурніцкага бамонду.

Падобны герой бегаў калісь па старонках „Вожыка“. і наколваў на свае іголкі савецкіх грахаводнікаў.

Вобраз маралізатара ў гэтых аповедах сам крыху камічны — як Чорт з „Камэдыі“ Марашэўскага, што навучае Дзёмку, як трэба жыць.

З гэтае нагоды калегі трывожацца за творчы лёс самога Глёбуса: маўляў, цяжка рухацца далей з такой ношкай — наколатай на вілы чалавечай недасканаласьцю. Але ж гэтую ношку лёгка й скінуць...

Нехта ўзьвядзе Глёбуса ў ранг „культавай постаці“ — як раней рабілі пісьменьніка „народным“, нехта абурыцца ім, але першы й другі сьпярша яго прачытаюць.

2000