Іван Новік. Беларуская «ВАКаўская» філасофія 2019: пацыент хутчэй… (другая частка)

Гістматышча.

Гістмат, з аднаго боку, выступаў як працяг дыямату ў канкрэтнай плоскасці: тыя самыя прэтэнзіі на ўсёведу і татальнае тлумачэнне, прыкладзеныя да чалавечай гісторыі і сацыяльнага свету.

Для гістмату ўсё навідавоку – кожны, самы аддалены і цьмяны закутак гісторыі аднолькава асвятліла татальная ісціна. Напагатове адказ на любое каверзнае пытанне гісторыі: як жылі першабытныя людзі, ці самыя першыя прадстаўнікі роду Homo, якой была сапраўдная матывацыя гістарычных асобаў і пра што маўчала «маўклівая большасць», што напісаў Дэмакрыт у сваіх творах, нібыта спаленых Платонам, і, нават, дакладныя дэталі побыту і псіхалогіі людзей будучага – нічога не складае тайны для сапраўды абазнанага ў гістмату.

Гэтак жа сама як і ягоны старэйшы «дыялектычны-» брат, гістарычны матэрыялізм не хацеў прызнаваць аўтаноміі іншых дысцыплін. Нібы ва ўласныя паляўнічыя ўгоддзі ён урываўся ў абсягі антрапалогіі, лінгвістыкі, археалогіі, палеанталогіі, хапаючы першыя-лепшыя канцэпцыі і паняцці і лепячы з іх уласны наратыў.

З іншага боку, спецыфіка прадмету дадавала ў гістматаўскія разважанні некаторыя адметнасці. Па-першае, прэтэнзія на валоданне татальнай ісцінай, апроч вядомага па дыямату, падыходу «чытайце класікаў» – г. зн. усё істотнае ўжо сказана і патрабуе толькі абароны ад «скажэння рэвізіяністамі» – спараджала яшчэ і адметную «раманную» мадальнасць гістарычных наратываў. Калі нам вядомы і відавочны самыя дробныя матывы гістарычнага персанажа, як і дэталі ягонага побыту – то перад намі ўжо хутчэй мастацкае апавяданне, а не гістарыяграфічнае даследаванне, хутчэй Напалеон Талстога, чым Напалеон гісторыкаў. Па-другое, гістмат быў яшчэ і «баявым мастацтвам» савецкай філасофіі. Ягонай задачай было не толькі пераканаўча распавесці пра мінулае, але і зганіць заходнюю сучаснасць, апісаць усе жахі «гніючага капіталізму».

І, так, чытач, – ты ізноў прачытаў чатыры абзацы абсалютнай карыкатуры. Як чалавек, які амаль дзесяцігоддзе займаўся савецкай філасофіяй, бачу ўсю абмежаванасць і аднабаковасць свайго апісання. Ізноў жа: мяне не цікавіць тут рэканструкцыя падрабязнасцяў развіцця савецкага гістмату, а толькі акрэсленне пэўных ягоных інтэнцый і тэндэнцый, у рэчышча якіх і трапляюць выказванні сённяшніх беларускіх філосафаў.

Змяніліся аўтарытэты: месца Маркса занялі розныя поп-гісторыкі і макра-сацыёлагі, з прагай да занадта смелых абагульненняў: Тойнбі, Валерстайн, Гантынгтан, Фукуяма. Змянілася лексіка: грамадска-эканамічныя фармацыі пасунутыя «свет-сістэмай», «цывілізацыяй» (постгістарычнай, тэхнагеннай, індустрыяльнай, інфармацыйнай, наасфернай, Заходняй і Кітайскай), «цывілізацыйный» і «этнасацыяльный» працэсам. Але, паводле акрэсленых вышэй інтэнцый і наратыўных адметнасцяў, выправы беларускіх філосафаў у мінулае і глабальную сучаснасць усё яшчэ ізаморфныя гістмату.

Прывяду некалькі прыкладаў.

Веданне любых, самых аддаленых эпох:

«Таким образом, на этапах неолитического периода древние люди не только овладели природными ресурсами, но и смогли последовательно создавать различные варианты социально-племенной жизни, которые они наряду со сценами охоты, землепашества, сражений за скудные богатства своего народа с чужаками и многое другое сообщали посредством звуковых сигналов, а затем и простых слов, предложений, а также регулярно «записывали» в виде наскальной живописи, творчески оформляя языком фресок колоритное художественно-графическое речевое послание» (Онуприенко b: 22).

• Апроч гэтых, нібы на ўласныя вочы і вушы ўбачаных і пачутых, першабытнага мастацтва і гутарак, у таго ж аўтара знаходзім: упэўненае ў сваёй беспахібнасці апавяданне пра кінеантрапаў, пра пераход ад збірання-палявання да сельскай гаспадаркі, пра з’яўленне мовы і пісьмовасці (гл.: Онуприенко b: 20-21).

«Предчеловек оказался подготовленным к тому, чтобы взять в руки палку или камень» (Калмыков: 170).

«Этнокультурный фундамент белорусского этноса сложился в эпохи античности и раннего средневековья» (Шишковец: 85).

Ніводнай спробы эпістэмічнай мадалізацыі – «як мяркуе гісторык / антраполаг …», «паводле звестак з кнігі …», «згодна з гіпотэзай …» – паўсюль адныя і тыя ж апавядальныя сказы, асертарычная ілакутыўнасць. Ніводнай спасылкі: адкуль пачэрпнутае такое пэўнае і дакладнае бачанне мінулага.

Абсалютная ўпэўненасць у веданні пабуджальных матываў і ўнутранага, ментальнага свету гістарычных асоб ці калектываў – нібы перад намі героі рамана, якіх аўтар вынаходзіць, стварае адначасова з уласным аповедам:

«Это крайне отрицательно воспринимала складывающаяся национальная буржуазия. Она также противостояла идее интернационализма, считая подъем рабочего движения своей основной угрозой»; «Недовольство росло как среди представителей рабочего класса, неудовлетворенного своим социальным и материальным положением, так и среди крестьянства, которое разорялось, а также среди итальянской буржуазии, обеспокоенной на фоне кризисов ростом рабочего движения» (Голубев: 103).

«каждый из союзников по борьбе с королем – верхи и низы – руководствовался собственными интересами, стремился реализовать собственную цель. Буржуазия свергала короля и завоевывала власть для своего господства над низами. Низы же свергали короля для ликвидации чьего бы то ни было господства над собою» (Адуло a: 81).

«В минуты, когда угасала надежда брестского игумена на то, что верховная власть Речи Посполитой сможет положить конец унии, он обращал свои взоры на Восток, призывая московского царя освободить угнетенных единоверцев» (Игнатов a: 99).

Што датычыць розных выкрыццяў падступнага і калектыўна-ананімнага «Захаду», то, па-першае, у мяне яшчэ будзе нагода звярнуцца да іх ніжэй, а, па-другое, іх так шмат, што простым цытаваннем, нават самых характэрных, баюся зусім змарнаваць чытацкі інтарэс. Таму падам толькі адзін, але вельмі вымоўны ўрывак. Тут і адвечнае варожае супрацьстаянне, і дакладнае веданне матываў, і «відавочна» насупраць аніяк не відавочнай тэзы, і «некаторыя аналітыкі», ніводны з якіх не названы, і галоўнае – абсалютная адсутнасць магчымасці любой верыфікацыі цверджанняў аўтаркі:

«На фоне распада в 1991 году Советского Союза происходит мировоззренческий кризис у людей, связанный с выявлением истинной причины противодействия конфликтующих сторон. А именно, ограниченность природных ресурсов Северной Америки, что ставит под угрозу возможность процветания людей, переселившихся на данный континент. Открывается пятая стадия конфликта, когда участники стремятся отыскать и применить максимально разрушительные средства противостояния атаке потенциального противника. Начинается новая гонка вооружений высоко технологического, космического характера, политическая риторика при помощи интернета и СМИ также выступает средством борьбы конфликтующих сторон. Очевидно, что в кульминации нас ожидает открытое столкновение противников конфликта, а именно война. По мнению некоторых аналитиков, такое столкновение уже происходит на территории Сирии» (Познякова: 413).

Ва ўсіх амаль артыкулах, адкуль падабраныя гэтыя цытаты, і ў падобных да іх, апроч гістарычных панарамаў жыцця мінулых эпох і асобаў, ці выкрыцця падступнага Захаду, ёсць і канкрэтныя тэзы, якія больш ці менш абгрунтавана бароняць аўтары, свая больш ці менш паслядоўная логіка. Прыбяром з тэкстаў гэтыя «постгістматаўскія» упрыгожванні – і нічога не згубім, апроч штучнай пампезнасці (як у сталінскім ампіры), затое шмат набудзем у навуковасці тэксту.

ГІПОТЭЗА ІІ (функцыянальная):

Новы мэйнстрым і старыя намады.

Галоўным адкрыццём па прачытанні ВАКаўскіх артыкулаў персанальна для мяне – тыя, хто больш пільна сочыць за агульным станам беларускага філасофствавання, відаць, мелі шанец заўважыць тэндэнцыю і раней – сталася адчуванне новага «мэйнстрыму», які неўпрыкмет сфармаваўся ў беларускай філасофіі. Кажу пра пэўную танальнасць, якая працінае значную частку тэкстаў, пра акрэслены стыль, найболей прадстаўлены ў колькасным вымярэнні і найболей заўважны вонкаваму сузіральніку. Заўважны, не толькі таму, што ў гэтых стылю і танальнасці на «ВАКаўскай адлегласці» патанаюць індывідуальныя адрозненні, але яшчэ і таму, што менавіта яны, як правіла, уласцівы для «функцыянераў» ад беларускай філасофіі.

Значнасці і відочнасці прадстаўнікам гэтага «голасу» надае і тое, што на тле агульнай какафоніі маналогаў беларускіх філосафаў, для іх уласціва пэўная скансалідаванасць. Тут назіраецца і імкненне да іерархіі – якая, што праўда, наўпрост дублюе адміністрацыйную субардынацыю, і жаданне чытаць, цытаваць сваіх калегаў.

Пры гэтым, вылучаны мной «мэйнстрым» не характарызуюць ані канкрэтная ідэалагічная пазіцыя, ані вернасць адзінай філасофскай традыцыі. З канцэптуальнага пункту гледжання ўся так азначаная сукупнасць выказванняў, наадварот выглядае прынцыпова гетэрагеннай – іх аўтары сыходзяць з розных светапоглядных пазіцый і абапіраюцца на розныя філасофскія традыцыі. Тэарэтычна гэта вельмі «рыхлая» пазіцыя.

Але заўважанае мною адзінства і не палягае на ўласна філасофскім, канцэптуальна-эўрыстычным узроўні. Ідзецца пра іншае.

Па-першае, лексіка: «традыцыя і інавацыі», «у кантэксце глабалізацыі», «духоўна-маральная сітуацыя», «выклікі і пагрозы сучаснасці», «стабільнасць», «традыцыйныя каштоўнасці», «асновы цывілізацыі». Галоўныя два словы, якія можна разглядаць у якасці маркёраў прыналежнасці да «мэйнстрыму», гэта «пагроза» і «бяспека».

Па-другое, гэта тэматычнае, ці сюжэтнае адзінства. Своеасаблівы «духоўны алармізм»: сучаснасць гэта час разбурэння і знішчэння – гіне традыцыйная культура, усё святое і свяшчэннае, вымываюцца сапраўдныя каштоўнасці, знікае сам чалавек, ці, прынамсі, усё чалавечае ў ім – настойваюць прадстаўнікі «мэйнстрыму».

Помніце пачатак галоўнага блокбастара міленіуму – «Братэрства пярсцёнка»: «Свет змяніўся. Адчуваю гэта ў вадзе. Адчуваю гэта ў зямлі. Чую гэта ў паветры…»? Акурат ролю такога закадравага змрочна-апакаліптычнага каментара да бягучых падзей і абрала на сябе большасць з ВАКаўскіх філосафаў.

Уласна, што і каго варта баяцца, не зусім зразумела. Асобныя аўтары схільныя вінаваціць ва ўсіх напасцях сучаснасці калектыўны Захад, ці ягоныя кіроўныя эліты, падступнасць фінансавага капіталу і д.п. Увогуле, можна адсачыць вельмі небяспечную тэндэнцыю да персаніфікацыі сваіх і калектыўных страхаў: за тымі зменамі ў грамадстве, якія так палохаюць, стаіць нечая падступная і мэтаскіраваная воля, злавесныя намеры… Але покуль гэта толькі тэндэнцыя, не даміноўная нават. Галоўнае ж, што палохае і страшыць ВАКаўскіх філосафаў, гэта сам бег часу як такі: неабходнасць нешта змяняць, прыстасоўвацца да сучаснасці і яе «выклікаў і пагроз», нявызначанасць і непрадказальнасць будучыні. Своеасаблівым цэнтрам прыцягнення тут выступае постаць гэткага не надта самавітага дамастроеўскага бурчуна.

Вядома, уласныя і калектыўныя страхі можна прыхаваць за дакладамі Рымскага клубу, за футуралагічнымі прагнозамі, дэмаграфічнай статыстыкай, экалагічнай лексікай, агалосіць у тэрміналогіі кліматычных зменаў і эканамічнай няроўнасці. Але «глабальныя праблемы» вымагаюць найперш дэталізацыі і замеру маштабаў, канкрэтыкі дзеяў і параметрызацыі эфектыўнасці рашэння. Для ВАКаўскіх жа філосафаў яны толькі – рацыяналізацыя ўласнага кансерватызму, чарговая нагода для праклёну сучаснасці.

На афінскім судзе супраць Сакрата сведчылі тры абвінаваўцы: Мелет, Лікон і Аніт (Ἄνυτος). Апошні – паважаны грамадзянін, актыўны ўдзельнік палітычнага жыцця і ганаровы ветэран Пелапанескай вайны – быў пакрыўджаны на Сакрата, за тое, што «атруціў мазгі» ягонаму сыну: звабіў з карʼернага шляху бацькі. Ён увогуле з насцярогай ставіўся да ўсіх новых павеваў у Афінскім грамадстве, да «увядзення новых багоў і зрынання старых». Калі ўявіць, што гэты Аніт – паважны і паважаны грамадзянін, аматар заведзенага і сталага парадку, занепакоены ў класічнай парадыгме «айцоў і дзяцей» адукацыяй моладзі – раптам і сам бы вырашыў пачаць пісаць у жанры «аматараў мудрасці», то ягоная філасофія, відаць, не надта адрознівалася б ад нашага мэйнстрыму.

Але ж парадокс: філасофія, якая філасофствуе ў дусе абвінаваўцы самага парадыгмальнага з усіх філосафаў!

Трэцяе і галоўнае: усе выказванні ў жанры мэйнстрыму нітуе адзіная рытарычная інтэнцыя. Менавіта яна, на мой погляд, і прадукуе заўважнае адзінства і гамалагічнасць мэйнстрыму. ВАКаўскі філосаф размаўляе з дзяржаўным чынавецтвам – часам адрасна, з канкрэтнымі асобамі, але найчасцей, відаць, з уяўным і абагульненым «службоўцам». Гэта асіметрычная размова – акурат ад дзяржаўнага чыноўніка залежыць лёс і дабрабыт і канкрэтнага філосафа, і беларускай філасофіі наагул. Прыпушчу нават, што акурат магчымыя чынавецкія рашэнні і з’яўляюцца галоўнай, хоць і прыхаванай, крыніцай нервовасці беларускай філасофіі, адсутнасці яе ўпэўненасці ва ўласным заўтра. Неўсвядомлены пачатак трывожнасці пераносіцца вонкі – на «глабальныя» катаклізмы, якія нібы пільнуюць як чалавецтва ўвогуле, так і беларускае грамадства ў прыватнасці. Асіметрыю сваёй (уяўнай) размовы з чыноўнікам беларускі філосаф спрабуе зраўнаваць у агульным і падзяляным страху перад зменамі, некантраляванасцю «глабальнага» замежжа і ягонымі ўплывамі на Рэспубліку.

Уласна «пагрозы» — іх вынаходніцтва і адчуванне — і спрабуюць прадаць, як свае галоўнае ноўхаў і прадукт, ВАКаўскія філосафы беларускай дзяржаве, быццам у нейкім неабвешчаным тэндары.

Прывяду некаторыя прыклады.

Шматлікія «пагрозы», якія атачылі беларускае грамадства:

«право свободной любви, приведшей в итоге к свободе любви всех со всеми и, наконец, праву браков между однополыми и уравниванием в правах во всех сферах физиологически разных, но однотипно размышляющих гендеров. Следовательно, понадобилось чуть больше полувека для того, чтобы в духовно-нравственные устои цивилизации внедрить вирус ее саморазложения с одной целью – колонизировать весь мир, сделать его податливым в управлении» (Смоляк: 34).

«…неистово насаждаемые на постсоветском культурном пространстве, в том числе и белорусскому народу, как празднование дня Патрика, дня влюбленных (день святого Валентина), хэллоуина <…> Эти «праздники» нам навязываются с той же целью – разрушить основания классической культуры, дав взамен идеал сиюминутных удовольствий, превращающих человека в машину потребления этих удовольствий и зрелищ» (Смоляк: 34-35).

«транснациональные корпорации, проводя агрессивную политику, ориентируя наших граждан на ценности западной цивилизации, в которых этническое самосознание сменяется космополитическим видением миропорядка» (Предко b: 86).

«В процессе информационного деструктивного прессинга, пропаганды антиценностей, целенаправленного воздействия на современного человека потока нелегитимной информации формируется обновленный аксиологический стереотип личности, а традиционные ценности утрачивают свое значение» (Соколова b: 48-49).

«информационное насилие – это результат информационного деструктивного прессинга, активной пропаганды антиценностей, целенаправленное воздействие потока нелегитимной информации, что неизбежно провоцирует неадекватную рефлексию человека» (Соколова b: 50).

• адзначу гэтае дзіўнае тэрміналагічнае вынаходніцтва аўтараў: «неадекватную рефлексию»

«не заўсёды выпадкова, а, часцей мэтанакіравана руйнуюцца сацыяльныя нормы чалавека і сацыяльных груп» (Калянчук: 89).

«идеалы консьюмеризма и массовой культуры целенаправленно насаждаются с целью укрепить статус глобального гегемона» (Радевич: 44).

«Постепенное нивелирование национальных культурных особенностей, ценностей и обычаев, которые составляют основу культурной традиции» (Радевич: 44).

«Примером гендерной неопределенности является участие и победа представителя Австрии в образе девушки с бородой на международном конкурсе» (Радевич: 45).

«приоритет ценностей мультикультурализма над ценностями национальной культуры, акцент на десуверенизацию государств на основе региональных интеграционных объединений, гипертрофированное преувеличение правоохранительной проблематики» (Кривоносова: 79).

«защита прав меньшинств в ущерб мнению и ценностям большинства» (Кривоносова: 80).

Калі ўчытацца ў заблытаны сінтаксіс і прыбраць экзатычную лексіку, за падобным алармізмам не стаіць падчас нічога, апроч самага звычайнага кансерватызму – не трэба новых святаў, увядзення новых гендарных роляў, барадатых жанчын, назад да «этнічнай самасвядомасці»! – разбаўленага абстрактнымі і цьмянымі выкрыццямі маніпулятыўнасці СМІ ці логікі сусветнага капіталу.

Таму і рэцэпты развязання «глабальных праблем» пераважна зводзяцца да мацавання традыцыйных каштоўнасцяў і ролі дзяржавы:

«В современном обществе необходимо избегать кардинальных перемен, связанных с девальвацией традиционных ценностей, возникновением искусственных стереотипов, псевдоморальной дипломатии, антиценностей, тотального реифицирования и гедонизма» (Соколова b:49).

«более активно артикулировать и внедрять в общественное сознание традиционные ценности» (Соколова b: 49)

«обеспечить последовательное и бесперебойное воспроизводство политических ценностей и конвенциональных моделей политического поведения» (Евстафьев a: 62).

«процессы, в том числе и в сфере безопасности, которые в процессе развития гражданского общества инициируют гуманизм, государственную идеологию, актуализируя систему традиционных ценностей, гражданственность и патриотизм» (Соколова a: 70).

Прыклады апеляцыі да беларускага чыноўніка:

«негативные тенденции требуют безотлагательного решения» (Онуприенко b: 23).

«Преодоление кризиса мир-системы капитализма возможно при условии жесткого контроля со стороны государств за деятельностью банковско-торгового капитала, резкого пресечения спекулятивных сделок» (Петрушак c: 74).

«Результаты исследования могут быть использованы при разработке стратегии развития культуры конкретных обществ, выявлении роли идеологии по выработки эффективных идейно-воспитательных и пропагандистских мер, блокирующих идеологические доктрины, которые ведут к хаосу и разрушению стабильности социальных систем» (Смоляк: 31).

«значимость и актуальность белорусской национальной идеи в консолидации общества для сохранения территориальной целостности и независимости Беларуси»; «Такая идея объективно интегрируется с государственной идеей в единое целое, создает основу для эволюции наций и консолидации общества, особенно в кризисные общественно-государственные периоды»; «Мировая историческая практика свидетельствует о том, что национальная идея актуализируется при наличии обстоятельств, создающих угрозы национальной безопасности и независимости страны»; «на необходимость белорусской национальной идеи указал и Президент Республики Беларусь А. Г. Лукашенко» (Шишковец: 84-85).

Між радкоў прачытваецца сцвярджэнне пасіўнасці беларускага, у тым ліку і філасофскага, грамадства і яго адлучанасці ад палітычных працэсаў. Найлепшай ілюстрацыяй тут артыкул «Дзяржаўныя інстытуты Беларусі ў працэсах палітычнага ўдзелу» У. Еўстафьева. Пад тым самым «удзелам» у інстытуце прэзідэнцтва, напрыклад, аўтар разумее наступнае:

«граждане страны могут реализовать свое право политического участия путем обращения к Президенту Республики Беларусь» (Евстафьев a: 62).

«В качестве форм политического участия граждан могут быть рассмотрены встречи Президента Республики Беларусь с населением в ходе своих рабочих поездок по регионам страны» (Евстафьев a: 63).

«Зварот у адміністрацыю» і «сустрэча з прэзідэнтам, падчас яго працоўнай паездкі» – вось і ўсе, па думцы аўтара, альтэрнатывы дасяжныя грамадзяніну, каб «прычасціцца» да інстытуту, які па азначэнню прадугледжвае выбіральнасць асобы!

У патрыярхальнасці і апалітычнасці грамадства, якія сцвярджаюць і прадугледжваюць падобныя выказванні, іншы ВАКаўскі аўтар нават бачыць тыя самыя «традыцыйныя даброты», да якіх нас заклікаюць вярнуцца перад абліччам глабальных напасцяў:

За Президентом Беларуси А. Лукашенко в обыденном сознании закрепился образ «Батьки», отражающий архетипического Отца патриархальной семьи, всевластного и ответственного, строгого, принципиального, но одновременно склонного к милости и справедливости»; «Нужда в политическом отцовстве основывается на нескольких составляющих: этических императивах, подданнической политической культуре, традиционализме, почитании старших, религиозной и исторической традиции» (Чикиндин: 85).

Вертыкальны вектар, які парадкуе ВАКаўскія выказванні ў «мэйнстрым», утварае і адпаведны «ніз» (ніз, вядома, толькі ва ўяўленні ВАКаўскіх аўтараў): студэнтаў і студэнцтва. «Мэйнтрымныя» аўтары гутараць пераважна з чынавецтвам, размова ж ідзе пра выкладанне.

Там, дзе беларускія філосафы не тояць за стракатым жаргонам і збыткоўна складаным сінтаксісам карані свайго алармізму і паслядоўныя ў сваіх рэцэптах развязання «глабальных праблем чалавецтва», прачытваецца: занепакоены яны станам уласнай педагагічнай практыкі, адказам на «згубныя» павевы сучаснасці бачаць выкладанне сваіх дысцыплін, а галоўнай «лабараторыяй», адкуль прынеслі несуцяшальныя выракі сучаснасці выступае ўніверсітэцкая аўдыторыя.

У адносінах да дзяржаўнага апарату сцвярджаюць сваю і беларускага грамадства пасіўнасць, і яе ж пераносяць на студэнтаў. У «ВАКаўскім пераказе» студэнт – гэта толькі ўдзячны і падатлівы матэрыял, з якога дэміург-Выкладчык згодны вылепіць любую патрэбную форму. «Ляпіць» жа прапаноўваецца шанавальніка тых самых традыцыйных каштоўнасцяў, законапаслухмянага грамадзяніна і патрыёта.

Прыклады:

«не­дооценка роли и значения гуманитарной составляю­щей способна привести к поистине устрашающим по­ следствиям, деградации нравственности, чувства долга и ответственности» (Чеблакова: 31).

«Нельзя забывать и о культуротранслирующей функции образования, так как именно образование призвано передавать культурные образцы, накопленные веками белорусским народом, обеспечивая принцип преемственности поколений и сохраняя национальную идентичность» (Иценко: 370).

«сформировать у молодежи невосприимчивость, иммунитет ко всему, что разрушает духовные основы человеческого бытия» (Кривоносова: 80).

«Содержание каждой дисциплины должно включать солидный духовно-нравственный и идеологический потенциал, сочетать теоретический анализ процессов общественной жизни с их ценностными интерпретациями» (Кривоносова: 80).

«Учить молодого человека поддерживать прорастание в нем характера, самосознания, самодисциплины, самоконтроля, а порой и жесткого самотренажа» (Кикель: 176).

«В современном обществе есть учреждения, в которых происходит становление и коррекция разума учащихся. Это – университеты и профильные институты» (Кикель: 171).

• «карэкцыя розуму»… нібы ўніверсітэт паблытаны з псіханеўралагічным дыспансерам.

Прыклад таго, што па меркаванню ВАКаўскіх філосафаў менавіта беларуская дзяржава мусіць вырашаць у які бок «карэктаваць розум» студэнцтва:

«Государство диктует цели институту образования в соответствии со своим видением современного специалиста и своими потребностями в кадрах» (Никитина: 128).

Тая ж аўтарка зазначае: «В таком случае при характеристике качества образования представляется логичным вести речь о трехсторонних оценках». На першае месца, пры гэтым, вылучае «оценку государственных органов», на другое – ацэнкі ВНУ, а патрэбамі саміх студэнтаў толькі замыкае гэты шэраг ( Никитина: 126).

Найбольш непакояць ва ўсіх гэтых выказваннях два моманты.

Па-першае, нідзе не сустрэў меркаванняў, што асноўная задача выкладання філасофіі ці «сацыяльна-гуманітарных» дысцыплін у прышчэпцы крытычнага розуму, інтэлектуальнай аўтаноміі, здольнасці самастойна выбіраць светапоглядныя і ідэалагічныя асновы жыццёвага шляху.

ВАКаўскі філосаф у сваёй педагагічнай іпастасі прэтэндуе на розум і сумленне студэнта з неўтаймаванасцю таго самага традыцыйнага патрыярха. Апроч відавочнай небяспекі такіх амбіцыяў, скажу, што сёння, у час Інтэрнэту і інфармацыйнай адкрытасці – калі ад патрэбнага курсу, чытанага ў Стэнфардзе ці Оксфардзе, нас аддзяляюць адзін-два «клікі» – нічога апроч адкасвання такая «філасофія» не выклікае…

Па-другое, прагматыка зразумелая – калі «гутарым» з чыноўнікамі, то і лейцы педагагічных працэсаў аддамо яму, але ж семантыка бянтэжыць і смяшыць адначасна. У што ператворыцца беларускі ўніверсітэт, і ці пойдзе ў яго беларускі студэнт, калі там яго чакае выкладчык-тыран, прагны перарабіць яго на замову дзяржавы?

Вядома, гэта толькі рытарычныя аберацыі – прынамсі, у тое хацеў бы верыць – праява занепакоенасці ў будучым сваёй дысцыпліны, жаданне прыхарашыць яе ролю і патэнцыі … Але чаму ж у такім напрамку? Чаму коштам прыніжэння самастойнасці студэнта, дый зрэшты – недаацэнкі розуму таго самага чыноўніка? Бо ж апошні наўрад ці дасць веры ў такія здольнасці выкладчыкаў філасофіі.

Яшчэ раз, калі паспрабаваць прамовіць стоенае і карыкатурызаваць напісанае (ведаючы датклівасць калег-філосафаў, не стамлюся падкрэсліваць крывізну люстра маёй інтэрпрэтацыі: выпукляю, шаржую кіроўныя інтэнцыі, працую не з сінгулярным і асабістым, але ж рэгулярным – навошта? бо не згодны з адпаведнымі тэндэнцыямі і менавіта ў іх бачу аблуднасць шляхоў сучаснага беларускага філасофствавання):

а) «Пагрозы і небяспекі», якія так старана малюе беларускі філосаф, ён лічыць чымсьці вонкавым, іншародным для «здаровай» беларускай дзяржавы і этнасу, і іншых рэцэптаў, апроч вяртання да традыцыйных каштоўнасцяў і мацавання дзяржаўнасці ў яго звычайна няма.

б) Рэальная крыніца непакою беларускіх філосафаў – скарачэнне іх педагагічнай практыкі і дэградацыя прафесіі.

в) Ніякай канкрэтыкі ці шляхоў фальсіфікаваць свае прароцтвы ВАКаўская філасофія не прапануе – усю яе занепакоенасць сучаснасцю можна рэдуцыраваць да 1) звычайнага псіхалагічнага кансерватызму (не хачу бачыць барадатых жанчын па тэлевізіі; не хачу чуць пра нейкія іншыя гендары, апроч двух, дый слова мне не падабаецца; не трэба новых святаў – дня Св. Патрыка, Хэлоўіна; і ўвогуле: «раней было лепш!»), 2) бессістэмна пазычаных з розных крыніц (якія, як правіла, яшчэ і не названыя) «глабальных праблем чалавецтва», «экалагічнага крызісу», «эканамічнага крызісу» і д.п.

г) Адзіная рэальная крыніца і адзіная эмпірыя для ўсіх мітрэнгаў беларускага філосафа — практыка ягонага стасавання са студэнтамі. За «глабальнымі пагрозамі і выклікамі інфармацыйнай цывілізацыі» стоена падчас самае звычайнае: «не той сягоння студэнт!».

Пакуль абсягі ўплываў ВАКаўскага мэйнстрыму абмежаваны вокладкамі саміх ВАКаўскіх часопісаў. Пры абсалютнай занядбанасці апошніх чытачом і пры цьмянасці ўсіх гэтых выкрыццяў нейкіх абстрактных ворагаў беларускай стабільнасці ўсе падобныя засцярогі перад «пагрозамі і небяспекамі» можна было б праігнараваць, абвясціць бясшкодным, хоць і бясплённым баўленнем часу. Кожны мае права на сваю долю скептыцызму да новаўвядзенняў і флегматычны настрой. Адзінае, што не зразумела – навошта ўдаваць гэта за філасофію і хаваць за мудрагелістымі лексікай і сінтаксісам.

Але ў небяспечнасці беларускага «дыскурсу бяспекі» мяне пераканалі пару артыкулаў прысланых з «блізкага замежжа»: з Расіі і Украіны. На іх падставе ўбачыў, што «неабвешчаны тэндар», пра які казаў вышэй, могуць і абвесціць. Чыноўнік можа сапраўды замовіць беларускаму філосафу апісанне «пагроз», указаўшы іх канкрэтны напрамак. Фактычна ўвесь назапашаны беларускай філасофіяй алармізм гэта «чэхаўская стрэльба», якая стрэліць, як толькі імёны канкрэтных ворагаў будуць названыя і напрамкі для выкрывальніцкага пафасу будуць зададзеныя.

Відаць, прынамсі часткова, у Расіі і Украіне гэта адбылося …

У нашай усходняй суседцы філосафам «замовілі» веліч Расіі, насуперак еўраатлантычным ворагам. «Рады старацца», — нібы адказалі два дактары і адзін кандыдат філасофскіх навук і напісалі наступнае:

«В современных условиях резкого обострения идеологического и геополитического противостояния цивилизаций возрастает необходимость в теоретическом фундировании концептуальных оснований многополярного мира и защите цивилизационной идентичности России. От способности России дать ответы на глобальные вызовы евро-атлантической цивилизации зависит и надежда на сохранение суверенности других (незападных) цивилизаций <…> России необходимо укреплять евразийский полюс мирового влияния и защищать свой цивилизационный суверенитет вопреки санкциям и угрозам Запада» (Аблеев: 4).

«Именно поэтому фундаментальное мировоззренческое значение сегодня приобретает идея цивилизационного суверенитета России. Страна ни духовно, ни политически, ни экономически не должна раствориться в мутных потоках атлантического мира» (Аблеев: 6).

«Россия всегда, в любом из культурно-исторических видов, в любой политической форме не устраивала, раздражала и возмущала западный мир. Данный факт – горькая истина, еще мало осмысленная академическим сообществом» (Аблеев: 6).

«Складывается впечатление, что российская цивилизация действительно является не только геополитическим, но и экзистенциальным оппонентом западного мира» (Аблеев: 6).

«прозападный либерализм не смог ранее, не может сегодня и вряд ли сможет в обозримом будущем стать конструктивной ценностной основой ответов самобытной российской цивилизации на глобальные вызовы современности» (Аблеев: 7).

«Культурный код западной цивилизации содержит в себе системные ошибки <…> Педофилия, гомосексуализм, сексуальная распущенность и наркомания <…> На исповеди простодушного обывателя все чаще встречается пастор-гомосексуалист, которому надо каяться в грехах <…> Россия не может ориентироваться на подобные девиантные «европейские ценности»» (Аблеев: 7).

«Этот и другие шаги Российской Федерации к отстаиванию своих цивилизационных интересов и геополитической концепции многополярного мира вызвали острую реакцию США и ЕС на грани политического бешенства» (Аблеев: 8).

У Украіне, відаць, ёсць пэўны попыт на анты-іміграцыйную рыторыку. Падам са знаёмага нам аўтара цытаты пра «згвалтаванне еўрапеек» яшчэ некалькі ўрыўкаў:

«проблемы терроризма – это «визитная карточка» арабо- мусульманского мира»» (Пунченко: 98).

«зависть, что другие народы живут лучше, подталкивают огромные массы людей к перемене мест» (Пунченко: 99).

«чтобы противостоять мигрантам, «хозяева» вынуждены строить различные защитные сооружения» (Пунченко 100).

«новое вавилонское столпотворение, порожденное современной уродливой глобализацией» (Пунченко 100).

«современное глобализационное столпотворение означает полный беспорядок, хаос, суету, суматоху, что подрывает фундамент стран, на которые направлены миграционные потоки, их экономику, традиции, культурные ценности» (Пунченко 100).

Нашмат больш асцярожную ў сваіх ацэнкай, але гэтак жа сама анты-эміграцыйную рыторыку знаходзім у артыкуле Н. Блёк (Бльок) – яшчэ адной аўтаркі з Украіны.

Як бачым, рыторыка і рускіх, і ўкраінскіх аўтараў прынцыпова гамагенная беларускаму «дыскурсу бяспекі». Дадзена толькі канкрэтыка: каго баяцца. Тэксты надрукаваныя ў беларускіх часопісах – прынцыповых розначытанняў з беларускай пазіцыяй прынамсі іх рэдактары не ўбачылі. А гэта значыць, што заўтра – калі зменяцца палітычныя варункі і дзяржава звернецца да беларускага філосафа з ідэалагічна-канкрэтнай замовай і ён таксама можа далучыцца да праклёнаў еўра-атлантычнаму свету і «сістэмных памылак у ягоным кодзе», ці выкрывальніцтва тэрарыстаў-гвалтаўнікоў арабаў.

Вядома, ані ўкраінская, ані руская філасофія да такіх ідэалагічна-дэмагагічных эксцэсаў не зводзяцца. Але ж акурат такое звядзенне пагражае ў беларускім выпадку, дзе няма ані рускай, ані ўкраінскай культурнай гетэрагеннасці і інстытуцыянальнай неаднастайнасці, дзе толькі гэты, покуль пакінуты без адказу, запыт да чыноўніка і можна вылучыць у якасці заўважанай, калектыўнай тэндэнцыі ці праекту.

Скажу таксама: першым стрэлам «чэхаўскай стрэльбы» алармізму беларускай філасофіі будзе забітая яна сама. Бо, пры пэўнай паблажлівасці, яе кансерватыўныя інвектывы ў бок сучаснасці яшчэ можна залічыць да ўласна філасофіі, але ж цытаваныя вышэй тэксты адназначна – не. Бо тут, як у тым анекдоце: «у вашым віне крыві не выяўлена!» – «у вашай ідэалогіі філасофіі не выяўлена»…

У «мэйнстрымнай» беларускай філасофіі ўсё пабудавана на іерархічных адносінах, на «вертыкалі ўлады» – сыходнай у адносінах студэнцтва і ўзыходзячай да чынавецтва. Але мэйнстрым – гэта не ВАКаўская філасофія цалкам. Ёсць яшчэ адна частка. Большая (умоўна – недзе 60% тэкстаў) – хочацца сказаць нават: лепшая. Філасофія якая, прынамсі на ўзроўні тэксту, на вертыкалі беларускага ландшафту не зважае і не бярэ іх пад увагу. Беларуская прастора тут увогуле пазбаўлена нейкіх заўважных вехаў і разметкі … пустая. Таму і тэксты ў гэтым «стылю» гучаць «галасамі тых, хто кліча ў пустыні» – незразумела да каго звяртаюцца і з кім вядуць сваю самотную гутарку.

Ці можа не пустыні, а стэпу, бо практыку падобнага філасофствавання параўнаў бы з намадычнай эканомікай. Жыве набегамі – здабычай, бессістэмна захопленай у інтэлектуальных выправах «па той бок» Беларусі і сённяшняга. Вяртаецца з экзатычных краін – пераважна, вядома, Захаду, але часам і Усходу (гл. напр: Гиргель) ці антычнасці (Санько), сярэднявечча (Можейко 1-4) – з «нарабаваным»: канцэпцыямі і канцэптамі, ідэямі, поглядамі. Як у сапраўдных гістарычных намадаў, прынесеную звонку інтэлектуальную «здабычу» няма дзе ўладкаваць ва ўнутранай вытворчасці веды: сашчапіць з мясцовымі рэаліямі, з працаю іншых, інструменталізацаваць адносна беларускіх праблемаў і варункаў. Таму на ўнутраным «рынку» шкляныя перлы прыраўнаваны да сапраўднага золата – і тое, і другое не стоіць фактычна нічога.

Зашмат метафар! – скажа навукова патрабавальны чытач. Але: «намадычную» частку ВАКаўскай філасофіі ўвогуле цяжка канцэптуалізаваць. Яна цалкам стахастычная і паддаецца апісанню на ўзроўні толькі адзінкавых тэкстаў ці аўтараў: гэты філосаф зацікаўлены такой тэмай, другі – гэтай; той прачытаў такіх заходніх аўтараў, другі – такіх; для гэтага ўласцівы такі стыль, паняцці, эўрыстыкі, для гэтага – іншыя… Адзінае, што яднае гэткія тэксты – іх прынцыповая разʼяднанасць. Кожны пачынае свае даследаванне нібы наноў – без калегаў, папярэднікаў, магчымых паслядоўнікаў.