Іван Новік. Беларуская «ВАКаўская» філасофія 2019: пацыент хутчэй… (першая частка)

Першы блін — сабаку (замест уводзінаў).

Перш-наперш гэты тэкст ёсць прызнаннем паразы. Аддам «Кесарава» акадэмічнаму канцылярыту – тым болей, што ён адзін з асноўных «персанажаў» ніжэйпададзенага – галоўная мэта не дасягнутая і прадмет у аб’екце не знойдзены.

Калі напрыканцы мінулага года задумаў напісаць агляд філасофскіх артыкулаў, надрукаваных у так званых «ВАКаўскіх» часопісах, рушыў мной не далёка не бухгалтарскі імпэт да падвядзення рахункаў года, а мэты болей паважныя і амбітныя. Шукаў уразумення сферы ў якой падвязаўся, шырокай перспектывы на поле сваёй працы і тлумачэння мэтаў сваіх калегаў. Адным словам, шуканай была беларуская філасофія як такая, без усялякіх далейшых удакладненняў.

Хутчэй за ўсё вы, таксама як і я, не раз чулі (а можа і выказвалі) дыягназы: «філасофіі ў Беларусі няма» ці «беларуская філасофія – мёртвая». Стаўлюся да падобных меркаванняў з насцярогай. З аднаго боку, цаляюць у разлітае ў паветры апошняга дзесяцігоддзя пачуцце апатыі і працяглага штылю. А з другога: дыягносты, як правіла, выракаюць свае несуцяшальныя «няма» і «мёртвая» на падставе вельмі абмежаванай выбаркі. Ніводны са знаёмых мне грабароў беларускай філасофіі не меў, апроч кола асабістых знаёмстваў і ўласнага досведу, ніякіх падстаў для падобных меркаванняў аб яе агульным стане. Сітуацыя нагадвае вядомую будысцкую прыпавесць, дзе сляпыя спрабуюць зразумець слана паводле невялікага намацанага лапіка. «Можа не слон мёртвы, а гэта вы ўхапіліся за ягоную амярцвелую частку?», «Слана няма, ці ловім яго там, дзе яго і не было?» – хацелася выгукнуць штораз у адказ на чарговы прысуд.

Насуперак шматлікім галашэнням, што «філасофіі ў Беларусі няма» і не прадбачыцца, перакананы ў адваротным. Што не скасоўвае амаль навочны факт: філасофія ў краіне існуе (і развіваецца?) збочнымі шляхамі і выяўляе шэраг сімптомаў зацяжной і цяжкай хваробы (дыягнаставанне якой пакіну іншым).

Сярод гэткіх сімптомаў не толькі слабая інтэграванасць філасофскай веды і філасофскай практыкі ў беларускае грамадства ды адсутнасць цікавасці да яе з боку «паспалітай публікі», але ж і навочная нястача ўнутранай кансалідацыі філасофскай супольнасці і адсутнасць цікавасці да працаў іншых. Кажучы гранічна проста, «мы не чытаем адно аднога». Можна канстатаваць поўную адсутнасць як інстытуту, так і традыцыі рэцэнзавання, крытыкі і публіцыстычнай дыскусіі.

Задача філасофіі не столькі вучыць, колькі лячыць – меркаваў Вітгенштэйн і іншыя не меней пачэсныя мэтры – і гэты тэкст можна разглядаць як пачатак жаданай тэрапіі.

Чаму ж тады параза? Бо цікавіла мяне, як сказаў, беларуская філасофія як такая – без падзелаў на інстытуцыі і цэхі, як інтэгральны феномен. Знайшоў жа чарговы «кавалак слана»: вельмі адмысловы жанр філасофскіх выказванняў уласцівы для ВАКаўскіх часопісаў. Няхай гэтым разам «слана» намацана болей, чым звычайна. Але: насцярожанасць да экстрапаляцыі канкрэтных сітуацый на беларускую філасофію як такую гэтым разам запярэчыла мне самому — складаць поўны анамнез яшчэ зарана. Быў змушаны таму ўставіць у назву, побач з пачаткова меркаванай «беларускай філасофіяй», нягеглы неалагізм «ВАКаўская» і пазначэнне году: 2019.

Уніклівы чытач мог бы скрытыкаваць замысел даць агульную карціну беларускай філасофіі на падставе ВАКаўскіх публікацый ужо на самым пачатку, на моманце задумы. Сапраўды, не цяжка знайсці некалькі «апрыёрных» контраргументаў:

а) беларускія філосафы, у большасці сваёй, асноўную сваю задачу бачаць у выкладанні філасофіі, а не ў друкаванні артыкулаў;

б) найбольш значныя філасофскія падзеі і дыскусіі адбываюцца па-за межамі друкаванага слова: на старонках фейсбуку, падчас тых ці іншых значных імпрэзаў, у кулуарах ці нават у віру «кухонных» спрэчак;

в) часопісы з ВАКаўскага спісу не разглядаюцца беларускімі філосафамі ў якасці прыярытэтнай публічнай прасторы для выказвання сваіх поглядаў і для справаздачы аб выніках сваіх даследаванняў – найбольш цікавыя матэрыялы друкуюцца за межамі краіны ці ў неафіцыйных часопісах.

Але ў гэтых слушных заўвагах можна разглядзець усё тую ж хваробу.

Першае: семантычны кансэнсус апошніх стагоддзяў сцвярджае амаль сінанімічнасць паняццяў філосаф і пісьменнік. Не меней чым апошняга, філосафаў мінулага і сучаснасці ацэньваюць паводле імі напісанага. Філосаф мусіць пісаць і друкавацца. Магчыма, асноўная розніца паміж «аматарам мудрасці» і ўласна мудрацом акурат і крыецца ў тым, што філасафічнасць філосафа, у процілегласць мудрасці мудраца, гэта не столькі ўнутраная псіхалагічная годнасць, колькі поспех абранай камунікатыўнай стратэгіі: філосафамі становяцца толькі паспяхова выказаўшы свае погляды. А асноўны канвенцыйны спосаб філасофскага выказвання для сучаснасці – артыкулы і кнігі.

Другое: да прыкладу ты – мой чытач – як шмат у чым і я сам, не прызнаеш за ВАКаўскімі публікацыямі асаблівай вартасці і не жадаеш марнаваць на іх свой час і інтэлектуальныя рэсурсы. Адназначны прыярытэт для цябе – за замежнымі часопісамі ці неафіцыйнымі, «контр-культурнымі» публічнымі прасторамі выказвання, ці ўвогуле: за «змястоўным» маўчаннем. У напісанні жа ВАКаўскіх артыкулаў бачыш толькі мала разумны і непрыемны рытуал, адміністратыўную даніну, якую варта плаціць, хіба толькі дзеля рэчаў болей прыемных: падвышэння заробку, магчымасці карʼернага росту, атрымання запаведнай «корачкі» кандыдата ці доктара. Але тады ў дэградацыі інстытуту і паступовым, але немінучым вымыванні якога-кольвек уцямнага ягонага сэнсу частка і нашай уласнай віны. Прынамсі, тут працуе механізм зваротнай сувязі.

Чым меней увагі звяртаем на ВАКаўскую творчасць калег і чым меней высілкаў укладаем ва ўласную (бо: «усё адно ніхто гэта чытаць не будзе»), чым болей мы патураем публікацыі ад імя беларускай філасофіі ў яе нібы афіцыйных друкаваных органах нізкаякасных артыкулаў, тым болей падае аўтарытэт ВАКаўскіх выданняў, тым прасцей, з нашай маўклівай згоды, набыць ступені і рэгаліі сумнеўным персанажам, у рукі якіх аддаем права вырашаць – якім будзе «афіцыйны» голас беларускай філасофіі заўтра. Няхай не можам наўпрост паўплываць на рэдакцыйную палітыку таго ці іншага ВАКаўскага часопіса, затое можам гарантаваць, што ўсялякая «фальш» чарговай сумнеўнай публікацыі будзе пачутая, выкрытая і высмеяная.

«Птицы, летающие по возъдуху, ведаюць гнезда своя; рыбы, плавающие по морю и в реках, чуюць виры своя; пчелы и тым подобная бороняць ульев своих»… Калі прыметнік беларуская ў словазлучэнні «беларуская філасофія» для вас значыць нешта большае, чым простая геаграфічная акалічнасць (а для аўтара гэтых радкоў значыць), то хіба можна спакойна сузіраць, як ад яе імя выказваюць, да прыкладу, такое:

«Осознав невозможность военного захвата Европы, арабо-мусульманские лидеры стали искать новые формы осуществления своих идей. Реализации идей переселения арабо-мусульманского мира в Европу способствовало приглашение первой скрипки Евросоюза – А. Меркель. Переселенцы этого мира, прибывшие в Европу, проанализировав идею Х. Бумедьена, осознали, что Европу можно завоевать не только чревом мусульманок, но и чревом европеек. Поэтому поселившись в Европе, они занялись изнасилованием европеек» (Пунченко a: 100)?

– Няхай аўтар інстытуцыйна прыналежыць украінскаму ВНУ, але гэта беларускі часопіс!

Прэстыж прафесіі месціцца не ў чынавецкіх пастановах і не вымяраецца наўпрост таўшчынёй гаманца, найперш – ён ва ўнутранай годнасці і самапавазе, якія ніколі не дазволяць выказвацца ад яе імя рэзанёрству і марнаслоўю. А тым болей – наўпрост парушаць этычныя нормы, як у цытаце вышэй.

У больш дадатнай мадальнасці: калі будзе разуменне, што наступным разам ваша ВАКаўская публікацыя знойдзе аднаго-двух-трох уніклівых і ўдзячных чытачоў, то, прынамсі дзеля іх, можна паспрабаваць пазбягаць акадэмічна-канцылярытных штампаў і агульных месцаў і дадаць крыху «духа жывога» у мёртвыя формы.

Зацемлю: зусім не прэтэндую на ролю самотнага ратавальніка беларускай філасофіі. Маўляў толькі я разумею, што і як трэба пісаць ад яе імя.

Справа зусім не ў маіх філасофскіх і разумовых здольнасцях ці няздольнасцях. А ў тым, што без крытыкі, публічнага агаворвання, без чытача нарэшце, непазбежна змарнее любая філасофская традыцыя.

Жаданне апярэдзіць будучых крытыкаў змусіла мяне таксама дадаць у назву «2019» – пазначэнне году. Бо, як і сам разумею, покуль на руках у мяне толькі «луста» адцятая ад жывой дынамікі. На падставе матэрыялаў аднаго году нельга меркаваць: што зʼяўляецца часовым і наносным, а дзе – праявы доўгатэрміновых трэндаў, немагчыма пабудаваць вывераную экстрапаляцыю далейшага развіцця. Хаця нагэтулькі зацугляць свае інтэрпрэтацыйныя апетыты і не даў рады – у ніжэйпададзеным знойдзеце і шырокія абагульненні, і генеалагічныя тэзы, і экстрапаляцыі ў меркаваную прышласць – але разглядаю ўсе свае падобныя выказванні найперш у мадальнасці гіпотэзаў. Гэтак жа сама прасіў бы ўспрымаць іх і майго чытача. А ўвогуле, на магчымыя і слушныя заўвагі аб часавай абмежаванасці аналізаванага матэрыялу, магу адказаць толькі абяцаннем працягнуць падобныя агляды і ў наступныя гады.

Магчыма, не знойдзеце ў ніжэйпададзеным нейкіх істотных параметраў і рубрык, без якіх задуманая мной характарыстыка «ВАКаўскай» філасофіі выглядае прынцыпова няпоўнай. Магчыма, некаторыя мае высновы выглядаюць прыспешанымі ці нацягнутымі. Далібог: «не чарадзей, я толькі вучуся». Скажу толькі, што ўсё інтэрпрэтацыйныя сцэнарыі, якія знайшоў у аглядах часопісаў іншых краін і сітуацый – канкурэнцыя інстытуцый ці тэматычных стратэгіяў, рэдакцыйная палітыка канкрэтных часопісаў, развіццё і заняпад школ мыслення … – у беларускім выпадку не прыдатныя. На «ВАКаўскай адлегласці» усе памянёныя часопісы, як і іх філасофскі змест зліваюцца ў манатонную какафонію, накшталт шуму з аркестравай ямы напярэдадні выкання сімфоніі.

Ці варта нам чакаць тае сімфоніі ў выкананні беларускіх філосафаў? які будзе яе змест і асноўная інтрыга? ці, наадварот – чуем апошнія гукі марнеючай і намарнай былой мелодыі? – не бяруся меркаваць. Канцэптуальны і тэрміналагічны апарат збіраў ad hoc, каб заспець і начарна акрэсліць сітуацыю ў яе відочнай сінхраніі. «Крытык» сам адкрыты для крытыкі – калі ўбачу ад чытача прапановы для ўдасканалення падобных аглядаў у будучым і выпраўленне маіх уласных хібаў, – буду лічыць сваю задачай выкананай.

Нарэшце, апошняя (but not least, – як кажуць ангельцы) заўвага ў маёй мімавольнай сама-апалогіі: ані паводле свайго псіхалагічнага складу, ані – што істотней – у сваім канцэптуальным поглядзе на беларускую філасофію не шукаю асабістых звадаў і высвятлення пытанняў на персанальным узроўні.

Вось, калі хочаце, чарговы сімптом хворасцяў беларускіх філосафаў: не ўмеюць і не жадаюць разрозніваць асабістае і прафесійнае – кожнага разу ў крытыцы напісанага імі бачаць нападкі на сябе персанальна. На асабістым узроўні калегі, наадварот, могуць разлічваць на маю глыбокую павагу і падтрымку: застацца ў прафесіі, нягледзячы на мізэрныя заробкі і цьмяны грамадскі статус, ісці на зніч Філосафаў мінулага, насуперак сіверу сучаснасці – ужо не малая заслуга. Акурат дзеля прызнання гэтага ўнутранага агню, які ўсё яшчэ грае прысак беларускай філасофіі, і не дазволіў сабе ніякай літасці пры аналізе ВАКаўскіх артыкулаў.

Усе выяўленыя праблемы схільны адносіць найперш да структурных фактараў: слабое фінансаванне, заняпад навуковага этасу, адсутнасць добрых рэдактараў і карэктараў, няправільна пабудаваная праца саміх часопісаў і д.п.

Так склалася, што за 2019 год у тых самых ВАКаўскіх часопісах выйшла і чатыры маіх уласных артыкулы (Новік a, Новік b, Новік c, Новік d). Не стаў іграцца ў фарысейскую «абʼектыўнасць», падаючы побач з іншымі, цытаты з нейкага, нібы мне не знаёмага, «І. Новіка» і ўласныя тэксты (за вылучэннем статыстычных падлікаў) проста прамінуў. Таму, калі незнарок пакрыўдзіў вас асабіста – ёсць шанец «паквітацца». Магу запэўніць: такая «помста» будзе для мне найбольш прыемнай. Любы навуковы разбор уласных тэкстаў, наколькі быў бы не мілажальным, буду вітаць з удзячнасцю.

Перапыню апісанні ўласных даследніцкіх мітрэнгаў дзеля рэчаў больш канвенцыйных ва ўводзінах: пытанняў метадалогіі.

Першае. Філасофія – гэта што? Пытанне далёкае ад паквольных, бо, як убачым, адказы аўтараў ВАКаўскіх артыкулаў на яго прынцыпова розняцца. Адсюль праблема: а што лічыць уласна філасофскімі артыкуламі ва ўсёй ВАКаўскай безлічы? Разлічваць на свой уласны густ і пачуцці? Але пачаўшы з гэткага субʼектывізму цяжка спыніцца і надалей. Чаму б тады не адабраць тузін упадабаных тэкстаў і не разглядаць іх у якасці адлюстравання ўсёй «ВАКаўскай» філасофіі?

У развязанні пытання сыходзіў з рашэнняў рэдакцый: «філасофіяй» лічыў усё, што было залічана ў адпаведную рубрыку і толькі пры яе адсутнасці карыстаўся другімі – таксама вонкавымі – крытэрамі: прафесійнай афіліяцыяй аўтара, прысутнасцю адпаведных лексікі і крыніц у спісе літаратуры.

У спіс аналізаваных тэкстаў пры такім падыходзе трапіла нямала такіх, якія філасофіяй – нават пры самым шырокім і размытым разуменні – лічыць не варта. І гэта не ацэнкавае меркаванне: маўляў, вось Кант ці Вітгенштэйн – гэта філасофія, а тут толькі пустое і смеху вартае рэзанёрства. Кажу пра адсутнасць хоць якіх адметных маркёраў філасофскага пісьма.

Так, сярод залічаных рэдакцыямі да рубрыкі «філасофскія навукі» прысутнічаюць:

1) разважанні на прававыя тэмы (Лазаревич a; Иванчина) і, нават, наўпрост юрыдычныя даследаванні (Ватыль; Хроколов; Кулис; Бородко; Сергеева);

2) Біяграфіі спартовых функцыянераў і эсэістычны нарыс спартовых святаў Старажытнай Грэцыі (Люкевіч a, Люкевіч b, Люкевіч c);

3) нешта кшталту турыстычнага гіда па канфуцыянскіх храмах Кітая (Зайцев a) і сінтаісцкіх — Японіі (Зайцев b);

4) сацыялагічнае даследаванне праваслаўнай канфесіі на Усходзе Беларусі (Старостенко); прэзентацыя вынікаў сацыялагічнага анкетавання адносна ўспрыняцця «дэмакратычнай культуры» сярод беларускіх педагогаў (Мельник); сацыялагічныя апытанні студэнтаў Віцебскага дзяржаўнага ўніверсітэту, чамусьці экстрапаляваныя на погляды «памежнага чалавека» (Давлатова);

5) палітыка-ідэалагічныя разважанні (Евстафьев a, Евстафьев b);

6) справаздача аб поспехах будаўніцтва ў Беларусі лічбавай эканомікі (Бабосов b) з асобнымі спасылкамі на сацыяльную філасофію;

7) паліттэхналагічныя нарысы (Чикиндин);

8) вялікая колькасць педагагічных нарысаў (гл. напр.: Зуева; Гришкевич; Вишневский);

9) досыць кур’ёзны тэкст з крытыкай сучаснага беларускага заканадаўства з пазіцый своеасаблівага «фемінізму навыварат», г.зн. з пункту гледжання дыскрымінацыі мужчын (Столяров).

Сустрэў сярод аналізаваных артыкулаў нямала і тых, якія, калі і адносіць да «філасофіі», то толькі да той, якую «філасофствуюць» на кухні пасля кілішка-другога, г.зн. у самым пабытовым, «прафанным» значэнні слова: абстрактныя разважанні на агульныя тэмы, не падмацаваныя анічым, апроч асабістых уражанняў і перакананняў; ваяўнічая докса, прагная перарабіць свет на ўласны капыл.

Ізноў жа: якія б не былі нашыя чаканні і пажаданні адносна філасофіі, гэтую фактычнасць ігнараваць нельга. «Засмечанасць» адпаведнай рубрыкі беларускіх часопісаў нефіласофскімі артыкуламі таксама трэба разглядаць у якасці сімптаматыкі. Яна ёсць адбіткам: а) адсутнасці ўнутранага кансэнсусу ў аўта-інтэрпрэтацыях беларускай філасофіі і абсалютна зблытаных, бязладных і ўрывачных уяўленняў аб ёй вонкі, у тым ліку – сярод рэдактараў адпаведных часопісаў, б) браку адназначных крытэраў улучэння ў філасофскае поле і нястачы волі ў беларускіх філосафаў да абароны яго аўтаноміі.

Другое, абраная неселектыўная і скразная мадальнасць прычытання вымагала адпаведнай факусіроўкі. Цікавіла мяне найперш характарыстычнае, агульнае і рэгулярнае.

Калі пры чытанні чарговай складанкі беларускіх філасофскіх тэкстаў, ці падчас урочнай філасофскай канферэнцыі вас агортвала глухая нуда, то – гэты тэкст для вас, ці, прынамсі, разлічаны на вас. Скажу шчыра: не раз і сам нудзіўся гэтай самахоць абранай павіннасцю: прачытаць усе ВАКаўскія філасофскія артыкулы за 2019 год і час, праведзены над чарговым з іх, нярэдка падаваўся мне змарнаваным. «Паклаў у сэрцы сваім» своеасаблівую помсту. Бо нуда ёсць карэлятам незразуметай рэгулярнасці, вяртання «таго ж самага», без усведамлення: адкуль паходзіць і чым у ісце сваёй з’яўляецца. Выяўленню тых інварыянтаў, якія парадкуюць беларускае філасофскае маўленне ў «нудныя» таўталагічныя серыі і аддаў найбольш увагі.

Трэцяе, своеасаблівая інтымная і спавядальная танальнасць, з якой пачаў гэтыя ўводзіны не выпадковая. Уласнае «нахабства» аб’ектывацыі спрабаваў ураўнаважыць тым, што ўтропы за Бурдз’ё, можна назваць «аб’ектывізацыяй самога аб’ектыватара». Імкнуўся да транспарэнтнасці ўласных рэканструкцыйных і інтэрпрэтацыйных схемаў: занатоўваў не толькі ўражанні па прачытанню, але і шляхі праз якія да іх прыходзіў, намагаўся пазначыць усе эпістэмічныя мадальнасці ў якіх разглядаю свае высновы і гіпотэзы. Г. зн. гэты тэкст і надалей будзе разгортвацца ў своеасаблівым «дэтэктыўным» ці «аўта-этнаграфічным» жанры: буду дзяліцца з чытачом не толькі канкрэтыкай высноваў, але ж паслядоўнасцю і прагматыкай сваіх сумневаў.

Некаторыя лічбы і агульная характарыстыка

Была вялікая спакуса перакласці патэтыку ўласнай роспачы ад заспетага стану беларускай філасофіі ў сухую мову лічбаў – перастварыць ВАКаўскія артыкулы 2019 году ў сукупнасць табліц, графікаў, статыстыкі. Але, як вядома, «ёсць тры віды маны: мана, нахабная брахня і статыстыка». Супраць падобнай «бухгалтэрыі» можна высунуць адразу некалькі контраргументаў. Пачынаючы ад агульных і пафасных: філасофія – бадай адна з самых «якасных» навук сучаснасці – няўлоўная ў «колькасным» вымярэнні і шматлікімі лічбамі можна проста «забалбатаць» існасць справы. Да больш канкрэтнага і істотнага для мяне: у нас покуль няма нават пачатковай разметкі беларускага філасофскага поля, таму, пры цьмянасці агульных параметраў, даваць іх лічбавую канкрэтыку яшчэ зарана.

Да прыкладу: думаў быў пра тэматычную табліцу – кшталту: за год выйшла «x» гісторыка-філасофскіх і «y» сацыяльна-філасофскіх артыкулаў… Але: што ёсць тэмамі беларускіх філосафаў? Узяць за аснову пералік спецыяльнасцяў таго самага ВАКу? Але ў дадзеным канкрэтным выпадку рацыя за самымі радыкальнымі з наміналістаў: апроч хістання паветра ў рэаліях беларускага філасофствавання мала што адпавядае гэтаму спісу і адпаведным «пашпартам». Калі, як адзначыў вышэй, далёка не ўсе артыкулы з адпаведнай рубрыкі собілі трапіць нават у простыя дысцыплінарныя рамкі самой філасофіі, то што казаць пра падобныя спецыяльнасці?

Адным словам, увесь першапачаткова меркаваны статыстычны блок рашыў скараціць і абцяць да мінімуму.

Але ёсць, усё ж такі, лічбы навочныя, занадта вымоўныя, каб іх прамінуць. З іх і пачнем. З пачатку аптымістычныя:

23 часопісы і 201 артыкул за год — для маштабаў Беларусі бадай нямала. Зашмат — мог бы сказаць хтосьці больш скептычны.

Дадам некалькі зацемаў.

Па-першае, разумею, што завінаваціў чытачу тлумачэнне: «ВАКаўскія» гэта як? Штогод беларускі ВАК – Вышэйшая атэстацыйная камісія: дзяржаўны ворган, адказны за прысуджэнне ступеняў кандыдата і доктара і іншыя пытанні, звязаныя з навуковымі званнямі – падае адпаведны спіс. Толькі артыкул, апублікаваны ў адным з часопісаў з гэтага пераліку, можа лічыцца «ВАКаўскім». Для абароны кандыдацкай, да прыкладу, такіх трэба не меней за тры, доктарскай – не менш пятнаццаці. Гэты «афіцыйны» статус надае адпаведную вагу падобным публікацыям і ў агульных заліках. Калі працуеце ў адной з дзяржаўных навуковых установаў будзьце гатовы да пытання: колькі «ВАКаўскіх» публікацый маеце за год? Для афіцыйнай беларускай філасофіі, якая прыбывае ў стане «святога няведання» адносна імпакт-фактараў і іншых скопусаў, «ВАКаўскі» – вышэйшая і бадай адзіная пазнака навуковай вартасці.

Па-другое, 23 часопісы для філасофіі – лічба намінальная. Частка з іх мае відавочна іншую спецыялізацыю і асаблівым попытам сярод беларускіх філосафаў не карыстаецца. Рэдкая філасофская птушка даляціць да «Адукацыі і выхавання», «Беларускай думкі», «Гісторыі і грамадазнаўства» і д.п. У 2019 ніводнага нават умоўна філасофскага артыкула не надрукавалі «Проблемы управления» і «Научные труды Академии управления при Президенте Республики Беларусь».

У выразным кантрасце да гэтай нішчымніцы – часопісы двух галоўных інстытуцый беларускай афіцыйнай філасофіі: Факультэта філасофіі і сацыяльных навук БДУ і Інстытуту філасофіі АН. «Философия. Психология» і «Философские исследования», адпаведна. Апошні цалкам складаецца з філасофскіх (ізноў жа: прынамсі, паводле запэўніванняў аўтараў і рэдакцыі) артыкулаў, першы «аматары мудрасці» палавіняць з псіхолагамі. Адрозніваецца змест гэтых двух часопісаў і ў «якасным» вымярэнні: пададзеныя ў іх тэксты выклікаюць найменш пытанняў прынамсі з боку пільнавання навуковых рытуалаў, адсутнасці грубых стылістычных і лагічных памылак. Але гэтыя адрозненні не прынцыповыя: хутчэй адзін з полюсаў спектра, чым якасна іншы ўзровень.

І ў гэтым адна з высноваў, да якіх прыйшоў па прачытанні: у Беларусі няма часопісаў з хоць якой-кольвек заўважнай і ўцямнай рэдакцыйнай палітыкай што да філасофіі. Няма вызначаных тэматычных стратэгіяў, як і відавочных рэгіянальных адрозненняў. Нумары «лепяцца з таго, што ёсць». Г. зн. любы беларускі аўтар-філасоф – асабліва пры наяўнасці патрэбных рэгаліяў і імпэту, а тым больш «сувязяў» – можа быць надрукаваны ў любым з азначаных часопісаў пры мінімальным пільнаванні адпаведных патрабаванняў. Тэматыка, метадалагічныя і нават ідэалагічныя засады тэксту пад увагу амаль не бяруцца.

Вядома, ёсць некаторыя «флуктуацыі» на асабістым узроўні рэдактараў, але нідзе яны не ўзведзены ў прынцып. Такога каб, умоўна кажучы, у Весніку берасцейскага ўніверсітэту прымаліся толькі тэксты напісаныя ў фенаменалагічнай традыцыі і вылучна «еўропацэнтрычныя», а ў магілёўскім – толькі адпаведныя «заходнерускай» ідэалогіі і на геапалітычныя тэмы – і блізу няма.

Розніцу паміж «Веснікам Палескага дзяржаўнага ўніверсітэту», пра які асобная размова ніжэй, і тымі ж «Философскими исследованиями» варта тлумачыць не паслядоўнай рэдактарскай палітыкай, але толькі колькасцю і якасцю чалавечых рэсурсаў.

Ізноў жа – раскрыю «сакрэт палішынеля» – «Веснік … універсітэту» найперш друкуе тэксты ўласных супрацоўнікаў. Такім чынам на агульным тле пракідаюцца некаторыя ідэалагічныя кропкі прыцягнення, кшталту схільнасці супрацоўнікаў Віцебскага дзяржаўнага ўніверсітэту апеляваць да будаўніцтва «саюзнай дзяржавы», ці сацыяльныя адметнасці, як вялікая доля працаў магістрантаў і аспірантаў у «Философия. Психология». Але, як сказаў вышэй, на «ВАКаўскай адлегласці» усе гэтыя нюансы і флуктуацыі зліваюцца ў прынцыпова манатонную какафонію.

Яшчэ адна, часткова звязаная з напісаным вышэй, выснова – усе азначаныя часопісы, улучна з «Философия. Психология» і «Философскими исследованиями» – уяўляюць сабой складанкі тэкстаў. Філасофскі часопіс, прынамсі ў маім разуменні, гэта агульная і скразная канцэптуальная стратэгія і тэматычныя нумары, гэта свавольства аўтараў утаймаванае рэдактарскай палітыкай, гэта, нарэшце, першаснае ядро аўтараў, якіх яднае нешта большае за простае прыбыванне ў адных сценах.

Беларускія філосафы пішуць у рэжыме «хто ў боб, хто ў гарох», і акурат такі стыль філасофствавання і люструюць ВАКаўскія часопісы. Спробы спарадкаваць гэтую гэтерагеннасць у дзьвух-трох рубрыках – «гісторыя філасофіі» і «сацыяльная філасофія», як правіла – выглядаюць, на мой погляд, покуль не пераканаўча.

201 артыкул – таксама ўмоўная лічба. Яшчэ раз адзначу: частцы артыкулаў юрыдычнай тэматыкі ў філасофіі рабіць няма што і трапілі яны ў рубрыку толькі праз нядбайнасць рэдактараў. Насупраць яшчэ некалькіх я б паставіў вялікі знак пытання: хоць «справадзіць» іх да іншых спецыяльнасцяў бадай што і не выпадае, але ж і да філасофіі іх аднеслі, відаць, толькі «па рэштаваму прынцыпу».

Адпаведную афіліяцыю некаторых тэкстаў, не маючы мыліц патрэбнай рубрыкі, рэканструяваў на свой страх і рызыку: зыходзячы з прафесійнай прыналежнасці аўтара, лексікі і цытаванай літаратуры. Мог, адпаведна, схібіць: як прамінуць неабходнае, так і дадаць лішняе.

Адным словам: 201 плюс-мінус два тузіны, з перавагай усё ж такі за «мінусам».

З пункту гледжання жанравай прадстаўленасці ўсе ВАКаўскія тэксты характарызуе тая ж манатоннасць. Абсалютная большасць – гэта ўласна артыкулы. Каліва разнастайнасці дадаюць:

а) Тры некралогі (Данилов b; Данилов c; Доброродний a), прысвечаныя В. Сцёпіну.

б) Дзве, надрукаваныя ў «Философия. Психология» у рубрыцы «Хроніка навуковага жыцця», справаздачы з міжнародных канферэнцыяў: «Кантаўскіх чытанняў» і «Навуковай спадчыны К. Маркса» (Румянцева b; Титаренко). Абедзве з іх праходзілі ў Расіі. Праблема гэтай рубрыкі ў тым, што «апетыт прыходзіць падчас ежы», і двух аглядаў канферэнцый, на мой густ, для «хронікі навуковага жыцця» мала. Апроч таго, далягляды рубрыкі абмежаваны асабістымі навуковымі вандроўкамі супрацоўнікаў факультэту. А хацелася б ведаць не толькі, куды за год з’ездзілі беларускія выкладчыкі філасофіі, але і чым вызначыўся 2019 г. як для філасофіі наагул, так і яе беларускай філіі ў прыватнасці.

в) Матэрыялы з круглага стала прысвечанага трыццацігоддзю філасофска-эканамічнага факультэту БДУ (Данилов a), філасофская палова якога і вядома сёння пад імям факультэту філасофіі і сацыяльных навук.

г) Дзве юбілейныя бібліяграфіі з «Философских исследований» (Адуло b; Куиш b).

д) Некаторыя з тэкстаў, якія, прынамсі паводле неахайнасці аргументацыі і агульнай навуковай разняволенасці, хутчэй варта аднесці да эсэ, чым да артыкулаў (гл., да прыкладу: Лепешко a; Лепешко b; Божанов; Козлов).

Сярод гэтай мізэрнай разнастайнасці немым крыкам зеўрае адсутнасць рэцэнзіяў. Хоць якіх: на беларускіх калегаў, на заходнія ці нават рускамоўныя выданні; адзінкавых водгукаў ці скразных аглядаў і д.п. Што ўжо казаць пра паўнавартасную навуковую палеміку, дзе на рэцэнзію аўтар піша адказ, на яго наноў адгукаецца рэцэнзент – і так 3-4 ітэрацыі… Думаю, можна без перабольшання канстатаваць поўны заняпад у беларускай філасофіі самога інстытуту і практыкі рэцэнзавання.

Не менш вымоўна пра ВАКаўскія часопісы сведчыць і брак рубрыкі навуковых перакладаў. Экспаненцыяльны рост новых тэкстаў, шматлікія хібы ў наяўных, далёка не поўна задаволены попыт чытача да новай філасофскай літаратуры пакідаюць шмат працы на ніве нават рускамоўных перакладаў. Што ўжо казаць пра беларускамоўныя! Цэлы «непачаты край» працы, праігнараванай у ВАКаўскіх табелях.

Намарна было б зазіраць у ВАКаўскія часопісы, каб пазнаёміцца з навінамі філасофіі – і канкрэтна беларускай, і наагул – ці, каб прыдбаць ёмісты погляд на яе сённяшні стан. Не заахвочваюць яны таксама да дыялогу між непасрэднымі калегамі, ці – апасродкавана, праз пераклад – з сусветнымі зоркамі.

Адным словам, нават вонкавага погляду дастаткова, каб зразумець: азначаныя часопісы – не прастора для сустрэчы з чытачом, не «Агора» навуковай палемікі, але ж толькі месца самотнага ажыццяўлення ВАКаўскіх рытуалаў.

Не меншую аднастайнасць, «манахромнасць» уяўляць сабой ВАКаўскія артыкулы і з пункту гледжання стылістыкі. Пераважная большасць напісана аднолькавым і сухім акадэмічным канцылярытам і толькі дзе-нідзе асобны аўтар збіваецца на эпічны-паважны тон, другі ж, наадварот, дадае ў сваю прамову нехуцавых і будзённых нотак.

Асобна трэба сказаць аб нізцы артыкулаў Марыны Мажэйкі, надрукаваных у часопісе «Сацыялогія» і прысвечаных аналізу тэмаў інтымнай блізкасці і кахання ў сярэднявечнай паэзіі. На агульным «ВАКаўскім» тле іх вылучае нечакана шырокі стылістычны дыяпазон: паслядоўны і тэрміналагічна насычаны навуковы аналіз тут суседзіць з нязмушанай інтанацыяй і смелым дыялогам з чытачом «на грані фолу»:

«Удивительное дело, но как в сюжетах рыцарских романов, так и в фабулах иных жанров рыцарской литературы постоянно встречаются сцены, когда рыцари льют слезы, бледнеют, рвут на себе одежды и падают без чувств. Что это за нервические припадки? И почему такую истеричность позволяют себе эталонные образцы мужества? Да и истеричность ли это в самом деле? Может, причина рыданий совсем в другом? Давайте попробуем разобраться!» (Можейко a: 80); «Да, странно: эталон воина – и вдруг ведет себя, как кисейная барышня, вплоть до того, что лишается чувств в самый ответственный момент…» (Можейко a: 84); «Продолжение, как вы понимаете, следует…» (Можейко b: 121); «Своего рода разновидность литературного вуайеризма, распространившегося среди аскетов-клириков… Вот уж воистину творчество как сублимация! Впрочем, надо сказать, что применительно к невинному монаху речь может идти скорее о своего рода детском вуайеризме, имеющем познавательные цели (хотя и от гедонистических целей здесь не отмахнуться!). Одним словом, прямо иллюстрация для теории папы Зигмунда» (Можейко c: 73); «Это был очень крепкий коктейль для монаха, привыкшего к млеку Писания, и сила его воздействия содержательно превзошла крепость самого напитка» (Можейко c: 76).

На падобным жа смелым – з пункту гледжання багацця ступеняў свабоды інтанацыйнага ківача, хоць і не настолькі ж літаратурна бездакорна рэалізаваным — стылістычным эксперыменце, угрунтаваны артыкул «Усё наша жыццё гульня» Наталлі Клішэвіч:

«Подспудно мы все играем, в себя или иного в себе, мы постоянно при- меряем различные маски, без игры не обходится ничего в нашей жизни. Это и риск, и азарт, и случай, и то, что больше всего манит – безызвестная непредсказуемость, открытое пространство вариантов. Чего же мы хотим в своей игре? Сбегаем ли от себя или, наоборот, к себе приближаемся? Кончится ли это вечное вопрошание – вопрос также беспределен, как и ответ на него» (Клишевич: 415)

Цікава адзначыць, што як на напісанне гэтага артыкула, так і, відаць, на стылістычныя эксперыменты аўтарку натхніла падзея для «афіцыйнай» беларускай філасофіі экстэрытарыяльная – праслуханы курс «Тэхнікі сімвалічнай інтэрпрэтацыі» (Клишевич: 416), які Павал Баркоўскі чытаў у Лятучым універсітэце.

Ад лічбаў аптымістычных да сумных адсоткаў:

2 артыкула на ангельскай – а менавіта гэтая лічба схавалася за 1 адсоткам – касуюць любыя прэтэнзіі на «міжнародны» статус, ад фанабэрыі якіх зусім не вольная беларуская філасофія. Трэба прызнаць навочнае: покуль рэальныя маштабы яе ўплываў вылучна лакальныя, калі не сказаць грубей – местачковыя.

Тое ж, што ў гэтай лакальнасці зусім не шмат ад уласна беларускасці, сведчыць, на мой погляд, мізэрны адсотак беларускамоўных тэкстаў. І гэта пры тым, што ў выбарку закраліся два хібы. Віноўнік першага з іх – аўтар гэтых радкоў: бо мае чатыры беларускамоўных артыкулы складаюць не малую частку ад агульнай лічбы (11). Другі звязаны з адметным выпадкам артыкула з «Весніку Палескага дзяржаўнага ўніверсітэту», які будзе абмеркаваны ніжэй.

Ведаю, што маё атаясненне беларускасці з беларускамоўнасцю можа выклікаць шмат пярэчанняў з боку калег.

Але ёсць і іншая дыяграма для падмацавання сваіх меркаванняў:

26% гэтага і так няшмат, але сітуацыя пачынае выглядаць наўпрост катастрафічна, калі паглядзець на матывацыю спасылак. Асноўная прычына заглядаць у беларускія часопісы для ВАКаўскіх аўтараў — гэта сама-цытаванне, спасылкі на свае ўласныя тэксты складаюць ці не палову ад 26 адсоткаў. На другім месцы па частотнасці — спасылкі на прамовы А. Лукашэнкі і іншых дзяржаўных службоўцаў, ці беларускія юрыдычныя дакументы. Трэція па папулярнасці крыніца — беларускія газеты. Цікаўнасць жа да працы сваіх беларускіх калегаў замыкае гэты спіс…

Яшчэ адзін вымоўны прысуд прэтэнзіям на адпаведнасць сусветнаму ўзроўню і міжнароднасць:

Трэба прызнаць сумны, але навочны факт: покуль беларуская ВАКаўская філасофія выглядае як экстэрытарыяльны філіял філасофіі рускай.

Ні на ўзроўні наяўнасці адпаведнай рубрыкі (рэцэнзіі), ні паводле асабістага жадання, адлюстраванага ў спасылках, ахвоты да дыялогу, кансалідацыі сваіх поглядаў і тэарэтычнай працы сярод ВАКаўскіх філосафаў не назіраецца. Тым болей дзівіць, што некаторыя словы, інтэнцыі і маўленчыя фігуры сустракаюцца сярод тэкстаў на зайздрасць рэгулярна. Кожны піша нібы ў сітуацыі штучнай самоты, але ж пішуць часцяком «тое ж самае». Пачуцце няўлоўнага дэжавю будзе спадарожнічаць, мяркую, любому, хто падобна мне, наважыцца перачытаць усе ВАКаўскія артыкулы за год. Такім чынам, праблема: адкуль гэтая манатоннасць у «какафоніі» ВАКаўскіх тэкстаў, дзе прычыны і вытокі тых рэгулярнасцяў, у якія парадкуецца сказанае беларускімі філосафамі, калі асаблівага імпэту да ўнутранай камунікацыі, нават — простага знаёмства з тэкстамі калегаў, зусім не назіраецца?

Адказам на гэтыя пытанні прысвечаны два наступных раздзела.

ГІПОТЭЗА І (генеалагічная):

Благая спадчыннасць («дыяматышча» і «гістматышча»).

Як гісторык філасофіі, схільны найперш да генеалагічных гіпотэзаў. Тым болей, такая напагатове. Яшчэ зусім нядаўна ў якасці асноўнага сюжэту і інтрыгі развіцця філасофскай сітуацыі ў Беларусі бачылася супрацьстаянне постсавецкага і несавецкага, г. зн. разыгранай наноў і ў новых варунках калізіі між афіцыйнай марксісцкай доксай і філасофскім дысідэнцтвам. Было, прынамсі, адчуванне: тлумачэнне шмат якіх характэрных акалічнасцяў беларускага мыслення знойдзем у інерцыі савецкіх канцэпцый і былых адносін. Частотнасць выкарыстання «постсавецкая» у якасці самаазначэння беларускай філасофіі таксама нібы падказвае гэтую інтэрпрэтацыйную сцежку.

Але, калі пад савецкай філасофіяй мець наўвеце адметны тып марксізму, то час для падобных інтэрпрэтацый мінуў. Прамыя запазычанні з Марксу і рытарычныя запэўненні ў лаяльнасці ягонай спадчыне не граюць ужо аніякай інструментальнай ролі, апроч настальгічнай. Уліваць найноўшае ў «старыя мяхі» савецкага марксізму можна хіба з падсвядомага жадання вярнуцца да сытага акадэмічнага мінулага. Філасофія аўтара «Капіталу» вабіць у асноўным толькі непасрэдных адэптаў.

Ваяўніча-артадаксальны марксізм зацёрты на маргінез. Прагным дэсаветызацыі, як выдалення навочных маркёраў былога, магу адказаць: час ужо зрабіў працу за вас. Бо нават самыя відавочныя артэфакты савецкага марксізму набылі цалкам іншую функцыянальнасць.

Артыкулаў, якія ўтораць канонам савецкага марксізму (Адуло с; Берков; Беркова; Петрушак c), зусім не шмат і выглядаюць яны, як падкрэсленая, наўмысная старасветчына. Гэтую ўпартасць у старым можа нават разглядаць, як чэсную пазіцыю.

Найбольш ж сімптаматычным у гэтым рэчышчы падаўся мне артыкул С. Машчыцька «Праблемы лічбавага грамадства і сацыяльных медыя ў канцэптуальнай перспектыве постмарксізму» (Мащитько). З аднаго боку, аўтар, не горш за старэйшае пакаленне, схільны да дакладна-марксавай фразеалогіі. У прыватнасці, мэтай тэксту заяўлены аналіз «роли социальных медиа как инструментов создания прибавочной стоимости и как средств эксплуатации цифрового труда» (Мащитько 103). Не мала рытарычных пасажаў таксама выклікае дэжавю ў любога знаёмага з савецкім марксізмам. Да прыкладу: «гипертрофированная IT-отрасль является детищем системы позднего капитализма» (Мащитько 104). Але пры гэтым як канцэптуальны апарат, так і фразеалогія марксавай тэорыі «прыбавачнай вартасці» дастасаваныя да абʼекту зусім не традыцыйнага – сацыяльных медыя. Адначасова з гэтым, «артадаксальная» марксісцкая фраза ў тэксце суседзіць з пасажамі зусім далёкімі ад зыходных поглядаў аўтара «Капіталу»:

«Начнем с того, что хотя трансцендентальный субъект мертв, эмпирический субъект пока жив, но каков прогноз?»; «Реальный мир не предоставляет таких комфортных условий. Его упругое физико-семантическое сопротивление значительно замедляет шизоидный процесс даже в условиях имиджевого потребительского рынка» (Мащитько: 105, 106 ).

Адным словам – перад намі наўпросты шлях да Жыжэка. Г. зн.: наданне схаластычнаму, савецкаму апераванню дакладна марксавай фразай флёру трэндавасці і моднасці, праз, так бы мовіць, «постмадэрнізацыю». Пад «постмадэрнізацыяй» разумею тут наданне марксавым паняццям і лексіцы метафарычнага значэння – калі іх пачатковы «пралетарска-рэвалюцыйны» змест вымываецца на карысць агульнай і адцягнутай крытыкі сучаснасці – і злучэнне іх у своеасаблівую філасофскую «трасянку» з семіятычным і фрэйдысцкім слоўнікам.

На мой погляд акурат гэты напрамак – «да Жыжэка» – зʼяўляецца адным з найбольш імаверных і лагічных для далейшага развіцця адгалоссяў савецкага марксізму ў беларускай сітуацыі.

Але адкідаць тлумачэнне сучаснай беларускай філасофіі праз апеляцыю да яе савецкага мінулага можна, калі пад апошнім, як сказаў, разумеем спецыфічны тып марксізму. А савецкая філасофія да марксізму не зводзіцца і ім, нават, на мой погляд, не тлумачыцца.

У беларускай мове ёсць парадыгма словаўтварэння праз суфікс -шча. Такім чынам пазначаецца месца, дзе знаходзілася (знаходзіцца) памянёнае ў корані існае: замчышча – месца, дзе стаяў замак, азярышча – месца, дзе было возера, бабовішча – там, дзе рос боб … Напаўжартам, зыходзячы з гэтай мадэлі словаўтварэння, паспрабую ўвесці такія тэрміны: «дыяматышча» і «гістматышча»: г. зн. функцыянальные адносна філасофскага поля як такога месцы, дзе ў савецкай філасофіі знаходзіліся дыямат і гістмат.

Прапаную на хвілю ўявіць два катлаваны (канатацыя да Платонава тут, вядома, знарочная), пакінутыя па сабе двума мегабудоўлямі савецкай філасофіі, у якія натуральна і нязмушана сцякаюцца грунтовыя воды сённяшняга беларускага філасофствавання.

Гэта, вядома, толькі метафара. Рэальнасць жа такая: дыямат і гістмат былі не толькі сукупнасцю канкрэтных паняццяў і крыніц да цытавання, але, найперш, акрэсленым поглядам на свет і інтэнцыямі да ягонай змены (ці нярэдка, наадварот, адсутнасцю волі да зменаў існага), адметным пафасам і танальнасцю выказвання, рытарычным інструментарыем і дыспазіцыяй адносна філасофскага і навуковага абшару як такога. Акурат гэта частка двух галоўных савецкіх «-матэрыялізмаў» аказалася болей трывалай за ўласна сам матэрыялізм і марксізм і наноў прадукуецца ў новых варунках.

Прынамсі так падказвае мне «вока» інтэлектуальнага гісторыка, спрактыкаванае бачыць «тое ж самае» у новай абалонцы часу. Там дзе няма ані згадкі Маркса ці Леніна і дзе адсутнічае якая-кольвек адметная марксісцкая тэрміналогія, можна, пры жаданні і чуйнасці, пачуць – па законе вітгенштэйнавага family resemblance – тую ж самую патэтыку і намер, якія і вылучалі ў свой час дыямат і гістмат.

Такім чынам, дыяматышча.

Збіраюся намаляваць відавочную карыкатуру – бо асобныя дыяматаўскія даследаванні вылучалі канкрэтыка і нюансіроўка далёкія ад падаваных характарыстык. Але карыкатура – гэта выпінанне характарыстычнага: таго самага буйнога і смешнага носу, да прыкладу, які і дае магчымасць пазнаць крэўнасць (family resemblance).

Менавіта гэтая няўлоўнае, але ж навочнае падабенства-крэўнасць у карыкатурнай характарыстычнасці паміж дыяматам і сённяшнімі беларускамі тэкстамі і будзе мяне цікавіць.

Савецкі дыямат гэта, па-першае, прэтэнзія на веданне татальных законаў. Істотна адрозніваць: татальнае і ўніверсальнае. Сучасная фізіка, напрыклад, шукае адзіную тэорыю поля, «тэорыю ўсяго». Але, нават калі такая і будзе вынайдзена, датычыць яна будзе толькі вышэйшых узроўняў абстракцыі. Увесь свет угрунтаваны на чатырох фундаментальных узаемадзеяннях – прынамсі, паводле нашага сённяшняга яго ведання – але ні законы гэтых чатырох узаемадзеянняў, ані гіпатэтычны і шуканы адзін агульны, нічога не патлумачаць нам у каханні, у паэзіі, у адметнай біялагічнай прычыннасці – у фізікаў нават і прэтэнзіі на тое няма. «Усё», на якое прэтэндуе меркаваная тэорыя, універсальнае, але ж – не татальнае. Інакш з вядомымі «трыма законамі» дыямату. Сцвярджалася: падыходзяць да любога выпадку, да любога ўзроўню дадзенасці існага – аднолькава добра тлумачаць і кіпенне вады ў чайніку, і паслядоўнасць аблысення, і ператварэнне пупышкі ў лісток, і буйныя гістарычныя падзеі, і «невычэрпнасць электронаў», і эвалюцыю сусвету як такога. Да чаго б не наблізіцца з «філасофскім каменем» дыямату ўсё будзе аднолькава эфектыўна ператворана ў татальнае і таўталагічнае «тое самае».

Па-другое, дыямат – гэта своеасаблівы кентаўр «фізікі і лірыкі». Да любога «паэта» ён павяртаецца сваім «фізічным» бокам – застылымі, псеўда-дакладнымі фармулёўкамі, нязвыклай прыродазнаўчай тэрміналогіяй і бясконцым пералікам адкрыццяў сучасных «дакладных навук», якія ізноў і ізноў сведчаць рацыю і перавагу «дыялектычнага метаду». Гіпнатычны эфект падобнай «дакладнасці» і ўсёведы на «лірыкаў» добра засведчыў Чэслаў Мілаш у «Скутым розуме». Да «фізікаў» жа дыямат павернецца сваім «лірычным» бокам: зганіць іх «паўзучы эмпірызм», запатрабуе «на ўсё глядзець дыялектычна». Немагчымасць лічбавага выражэння ўласных «пераходаў колькасці ў якасць» і д.п. выдасць за перавагу – маўляў, тут патрэбна адметнае майстэрства, недасяжнае для простых смертных. Любому гуманітарыю ён націскае на «бальны мазоль» ягоных комплексаў непаўнавартасці перад «тэхнарамі» і прыродазнаўцамі, апошніх жа змушае пакутаваць ад фантомных боляў па счэзлай паэтычнасці душы.

Пяройдзем да сённяшняга.

Найперш: сінергетыка.

Прызнаюся: да сінергетыкі – дакладней: да адметнай філасофскай плыні з ёй звязанай – стаўлюся з вялікай насцярожанасцю.

Па-першае, цяжка даць веры, калі кажуць, што маем справу з радыкальнай рэвалюцыяй ва ўсёй еўрапейскай навуцы як такой – і сцвярджаецца гэта на падставе некалькіх лакальных тэарэтычных падзей на завуголлі сучаснай фізікі… А «тэрмадынаміка нераўнаважных сістэм» – акурат завуголле. Саміх фізікаў куды болей вабяць праблемы мікрасвету і касмалогіі, магчымасць і неабходнасць аб’яднання супярэчлівых моваў тэорыі рэлятыўнасці і квантавай хромадынамікі і д.п. Што тая неверагодная рэвалюцыя ў прыродаведзе, якую ўжо пару дзесяцігоддзяў святкуюць постсавецкія філосафы, большасць фізікаў не абыходзіла, не цяжка пераканацца пагартаўшы профільныя часопісы і паглядзеўшы на індэксы цытавання.

Па-другое, «нелінейная дынаміка», «кропкі біфуркацыі», «хаос», «самаарганізацыя» … – гучыць прыгожа. Ілля Прыгожын добра засвоіў урокі свайго гуманітарнага досведу і здолеў уплесці ў сінгертычную тэрміналогію тыя «гамельнскія» напевы, што звабілі не аднога «лірыка». Але ўсе гэтыя паняцці і тэрміны, як бы прыгожа і панадна для гуманітарыяў не гучалі, па-за канкрэтным фізічным кантэкстам і дакладнай матэматычнай інтэрпрэтацыяй ператвараюцца ў звычайныя метафары. Ніякай асаблівай навуковасці ці чаканага набліжэння да раней непадступнай фізікі такое словаўжыванне не гарантуе – не болей, чым сцверджанні «усё адносна» са спасылкамі на Айнштайна …

Але ж размова не пра сінергетыку як такую, а пра тыя рытарычныя аберацыі, у якія яна атуляецца ў «постдыяматаўскіх» варунках.

Няхай артыкулаў цалкам прысвечаных сінергетыцы у ВАКаўскіх часопісах за 2019 г. выйшла і не шмат (гл.: Ермаков a; Ермаков b; Колесников), затое адпаведны жаргон з’яўляецца бадай што ў кожным другім, з назойлівасцю нейкага нэўроза. Спадзевы іншага аўтара на сілу сінергетыкі даводзіць любыя зручныя яму высновы падобныя да прымхаў алхіміка – ізноў жа: «філасофія» тут набывае тую ж семантыку, што і ў «філасофскім камяні» апошняга: нібы валоданне некалькімі чароўнымі формуламі і заклёнамі дасць моц ператвараць любую субстанцыю ў патрэбную аднастайнасць паводле ўласнай прыхамаці.

Непакоіць таксама, што большасць «навернутых» у сінергетыку ўскладаюць на яе амаль эсхаталагічныя спадзевы — і кожнае пытанне, ад самых драбнюткіх да «глабальных праблем сучаснасці», яна развяжа і экалагічны з міграцыйным крызісы спыніць …

Тлумачэнне гэтым дзівацтвам беларускага сінергетычнага дыскурсу бачу ў адным. Сінергетыка — гэта аўгментацыя ці пратэзаванне дыямату з ягонымі прэтэнзіямі на татальную ісціну.

Некалькі ілюстрацый.

Тая ж самая «дыяматаўская» татальнасць законаў:

«синергетика. Ее познавательные возможности и формулируемые принципы распространяются на электроны, атомы, молекулы, клетки, организмы, многоклеточные организмы, человеческие особи и социальные сообщества» (Бурак: 91).

«мы исходим из принципиальной возможности выявления и изучения фундаментальных закономерностей человеческого бытия, связывающего воедино его прошлое, настоящее и будущее» (ЕРМАКОВ b: 163)

«Одним из наиболее фундаментальных открытий последней четверти прошедшего ХХ в., несомненно, следует признать динамический нелинейный хаос»; «Потрясение от этого переживается научным сообществом до сих пор»; «Вместе с тем детерминированный хаос открывает пути к познанию и пониманию таких фундаментальных тайн мироздания, как природа времени, психики, сознания, субъективных ощущений, индивидуальности и свободы воли» (Колесников: 199).

Тая ж павучальная пастава адносна канкрэтных навук і жаданне перарабляць іх на новы капыл:

«Важнейшими трендами развития криминологии являются синергетический подход <…> синергетический подход (соединяя несоединяемое, можно получить новое верифицируемое знание; каждую систему причинности можно рассматривать как точку бифуркации)» (Иванчина: 36).

• звярніце ўвагу на гэтую «агаворку» аўтаркі: «сінергетычны падыход» у сухой рэшце азначае дазвол «злучаць незлучальнае».

«введение в основания математики так называемых истинных, или темпоральных, чисел, а также динамических, или кипящих, множеств»; «После обретения времени физикой математика продолжает оставаться единственной строгой наукой, в которой отсутствует время <…> Это противоречит специфике вычислений, производимых природой. Природа считает в истинных, или темпоральных, числах, и ни одно вычисление в природе не повторяется дважды» (Колесников: 198, 207).

• адзначу таксама гэтую дзіўную перакананасць у веданні таго, як «лічыць прырода» (нібы жывем усё яшчэ ў дакантаўскую эпоху), ізноў жа – вельмі падобную да дыяматаўскага пераносу «законаў» мыслення на ўвесь сусвет як такі.

Той жа «кентаўр» фізікі і лірыкі:

«Множество Мандельброта обладает тем же набором фундаментальных свойств, что и огонь, вода, земля либо воздух»; «Хаос как часть мироздания, разверзлая бездна»; «Хаос вдыхает жизнь, движение в историческую динамику развивающейся Вселенной. Он представляет собой онтологическую первооснову материи, в том числе материи, обладающей психикой, чувствующей и мыслящей. Хаос придает каждому атому неповторимую индивидуальность, без которой мир был бы совсем иным, а точнее вообще не был бы миром» (Колесников: 201, 210).

Найбольш жа насцярожвае тое, што «усёмагутнасць» і «усёведанне», успадкаваныя новым сінергітычным дыскурсам ад ягонага дыяматаўскага продка, даюць магчымасць некаторым аўтарам прасоўваць і легітымізаваць вельмі сумнеўныя погляды, затуляць іх псеўданавуковай рыторыкай.

Акурат спасылкамі на сінергетыку апраўдвае вышэй цытаваны ўкраінскі аўтар свае ірацыянальныя страхі перад іміграцыяй, фантазіі наконт «араба-мусульманскіх» імігрантаў і іншыя ксенафобскія наратывы:

«зона встречи мигрантов и оседлого населения, которая с позиций синергетического анализа предстает как неравновесная структура, <…> таит в себе заряд динамической иерархичности, конфликтогенности, риска, социального хаоса»; «В этой зоне «хозяева» предстают как открытые самоорганизующие системы, встреча которых с мигрантами нарушает линейный ход их цивилизационного бытия» (Пунченко а: 100).

«Воевать с Китаем этот мир не будет, заранее осознавая свой проигрыш. Придя в Европу, Китай не собирается содержать арабо-мусульманский мир. Но факт остается тем, что демографический фронтир между ними разыгрывается на территории Европы. И этот фронтир, как зона неравновесности, неустойчивости, нелинейного развития, социального хаоса, зона трудно прогнозируемых аттракторов ее движения, станет для Европы «дамокловым мечом»» (Пунченко а: 101).

Гэтак жа сама аўтар артыкула «Сінергетычныя рэсурсы незаходняга свету ў заходнім праекце глабалізацыі» (Шалаев) свае інвектывы ў бок «Захаду» і ягонага «лібералізму, касмапалітызму і дэмакратыі», «рацыяналізму, індывідуалізму, прагматызму і цялеснай культуры» (Шалаев: 79, 80) падмацоўвае і абгрунтоўвае такімі дзіўнымі тэрміналагічнымі канструкцыямі:

«бифуркационный переходный тип человека» (Шалаев: 80); «новые незападные аттракторы культурного и цивилизационного развития» (Шалаев: 81); «глобализированный мира как сложная система и с природной, и с культурно-цивилизационной точки зрения, находящееся в ситуации онтологической (сущностной) нестабильности и потенциальной бифуркационности своего актуального развития” (Шалаев: 82).

Другі прэтэндэнт на дыяматаўскую спадчыну – сукупнасць тэорый і канцэптаў звязаных з вучэннем Вернадскага. Гэта больш распыленая ў сваім тэзаўрусе пазіцыя – вагаюцца яе адэпты нават у саманазве: для адных размова ідзе пра тэорыю «каэвалюцыі», для іншых асноўны падзел на «наасферу» і «біясферу», для трэціх – «касмізм». Але пафас і рытарычныя патэрны – прэтэнзія на веданне татальных законаў і ісціны, вінегрэт з прыродазнаўчага жаргону і філасофскай лексікі – тыя самыя, «дыяматаўскія»:

«Тенденция сохранения неравновесности между доминированием самоорганизации живых объектов в направлении эволюционного их усложнения и их энтропией выражает общий для всего мироздания соответствующий инвариантный принцип коэволюции» (Бурак a: 90).

«Преимущество универсального эволюционизма как направления развивающихся представлений о коэволюции и ее инвариантах во всех известных частях мира в целом заключается в том, что он выступает новым синтезом философского знания об общих принципах и атрибутивных свойствах бытия мира, а также новых достижений научного знания» (Бурак a: 91)

«системность, самоорганизация, саморазвитие, эволюция, историческая преемственность и другие инвариантные характеристики бытия систем Вселенной есть равный по масштабу «вызов» бытию Вселенной, брошенный ею самой себе ее же спонтанным возникновением и развертыванием» (Бурак a: 92).

Абсалютна фантастычную амальгаму з квантавай механікі, тэалогіі, гнасеалогіі, нейралогіі і псіхалогіі з легітымуючымі спасылкамі на ўсю тую ж «глабальную каэвалюцыю» знаходзім у артыкуле «Антропны прынцып у кантэксце глабальнага эвалюцыянізму»:

«Здесь-то как раз тейярдистская феноменология природы сопрягается с антропным космологическим принципом и утверждает, что наряду с обычной, свойственной человеку духовной энергией должна существовать надчеловеческая, а стало быть, и надмировая особая духовная энергия» (Бабосов a: 9).

«появление Homo sapiens было запрограммировано в начальных условиях, а их необычайно точная настройка и сбалансированность дает уверенность в телеологической причине эволюции Вселенной в виде первичной информационной программы. Но если была начальная про- грамма, то должен был быть и безначальный программист» (Бабосов a: 12).

«В этом случае преодолевается классический субъект-объектный дуализм, а внутренние квантовые состояния любого квантового субъекта-объекта можно описать как суперпозицию информационных состояний во внутреннем расслоенном времени и интерпретировать как элементарные ментальные состояния» (Бабосов a: 14).

«Мозг же, представляющий собой сетевую структуру нейронов, является резонансной системой, способной усиливать квантовые сигналы и переводить их в нервные импульсы» (Бабосов a: 14).

«в соответствии с логикой глобальной коэволюции, должны быть еще более глубокие уровни бессознательного, соответствующие более низким уровням организации материи, где хранится коллективный опыт всех субъектов, жизнедеятельность которых ограничена этим уровнем» (Бабосов a: 15).

«Мы придерживаемся, таким образом, гипотезы реинкарнации индивидуальных сознаний (монад), впервые выдвинутой Г.-В. Лейбницем в своем учении о метаморфозисе, и считаем, что такое представление процесса эволюции наиболее последовательно, правдоподобно и вполне удовлетворяет научным критериям верификации и фальсификации» (Бабосов a: 15).

Як міжвольнае прызнанне аўтараў прачытаў я наступныя радкі:

«любая научная гипотеза – это прежде всего миф, который восполняет неполноту знаний правдоподобным объяснением, создающим целостный образ исследуемого объекта, и намечает в общих чертах программу более точных исследований. Научная теория – это более развитая стадия первоначального мифа» (Бабосов a: 19).

Інакш як своеасаблівую новую міфатворчасць успрымаць гэты «алхімічны шлюб» Ляйбніца, квантаў, рэінкарнацыі, спрадвечных праграмістаў, надсусветных духоўных энергій, нейронаў і эвалюцыі ў мяне не атрымліваецца…

Яшчэ адной прыкметай «дыяматаўскіх» каранёў папулярнасці канцэптаў Вернадскага сярод сучасных беларускіх філосафаў сталі для мяне некаторыя характэрныя рытарычныя абертоны ў нізцы артыкулаў Пятра Карака, прысвечаных акурат Вернадскаму і ягоным вучням (Карако a; Карако b; Карако c; Карако d; Карако e; Карако f).

Савецкі падыход да спадчыны Маркса і Леніна пачынаючы з трыццатых вылучала своеасаблівая эпістымічная пасіўнасць: усё істотнае ўжо сказана, ісціна ляжыць ззаду, у гісторыі, «удзячным нашчадкам» не трэба (і ўвогуле небяспечна) вынаходзіць, ствараць новае, іх адзінае пакліканне – дарасці да мудрасці «айцоў-заснавальнікаў», зразумець яе.

Гэтак жа сама П. Карака ставіць перад сабой на мэту «постижение содержания и сущности русского космизма» (Карако f: 11), г. зн. не высвятленне праўдзівасці, не ягоную аперацыяналізацыю ў новых даследаваннях, але ж «навяртанне» да самаістай сутнасці.

Вучні і прадаўжальнікі Вернадскага разглядаюцца не з боку іх рэальнага навуковага даробку, але ж менавіта паводле вернасці і адданасці вучэнню:

«О своей приверженности биосферным и ноосферным идеям В. И. Вернадского он писал во многих работах. Но особенно убедительно это было отражено в его именитой работе» (Карако a: 145); «Что же конкретно воспринял математик Моисеев у своего соотечественника Вернадского? Можно ли считать первого последователем второго?» (Карако b: 33); «Кто же конкретно способствует «выяснению» реальных связей человека с биосферой и вносит вклад в обоснование научных стратегий социокультурного бытия человечества в настоящее время? Это прежде всего ученики и последователи великого ученого и мыслителя» (Карако a: 145).

Акурат з бальшавіцкім імпэтам і слоўнікам нападае П. Карака на «рэвізіяністаў» вучэння Вернадскага:

«В силу этого все сказанное Н. М. Мамедовым о великом русском ученом носит голословный характер» (Карако a: 138).

««подтверждать» свои антинаучные выводы суждениями В. И. Вернадского есть нарушение основ научной этики» (Карако a: 139).

«ими игнорируются принятые современным мировым сообществом стратегии социоприродного развития (устойчивое развитие, охрана окружающей среды и т. д.), которые являются конкретным выражением идей русского ученого о будущем нашей цивилизации» (Карако a: 140).

«Только они неизвестны идеологам автотрофности человечества» (Карако a: 148).

Концепции ноосферы Вернадского и Моисеева основывались на установленных научным знанием закономерностях развития природного и социального миров, а выводы Баландина – на «недоразумении» и незнании идей и положений выдающихся представителей русского космизма» (Карако b: 34).

— калі замест Вернадскага падставіць Маркса, замест Маісеева — Леніна, а Баладзіна, Мамедава і «ідэолагаў аўтатрофнасці» паманяць на Каўцкага і «сацыял-дэмакратаў», то падобныя выказванні цалкам арганічна выглядалі б у савецкім падручніку гісторыі філасофіі.

Відавочныя амбіцыі заняць «святое места» дымату ўласцівы і некаторым аўтарскім, індывідуальным праектам:

«нами был открыт закон строения пространства бинарной оппозиции. В сущности это пространство есть стоячая волна, образованная нелинейно сгущающейся к флангам последовательностью «выпуклостей» и «впадин» – центров соединения (собирания, аттракции, стягивания, смыкания, притяжения) и разъединения (разбегания, дистракции, отталкивания, размыкания, отчуждения друг от друга) компаративных или находящихся в противоречии друг с другом компонентов, противоположных членов отношения, сторон бинарной оппозиции, противостоящих друг другу полярностей, способных быть в мере, которая по определению обладает качеством своего рода арбитра, то есть по природе своей наделена потенцией примирения, усмирения, соизмерения, успокоения, уравновешивания, согласования их в синергии»; «метчиками и индикаторами дисгармонии служат расположенные между ними на узловой линии мер репеллеры (дистракторы): 0,570…; 0,654…; 0,705… Относительная энтропия, принимая такие значения, свидетельствует о воцарившемся в лоне системы хаосе, безмерии, несвязанности ее структурных составляющих, которые существуют сами по себе, не образуя целостности» (Кикель: 174).

«Сегодня уже можно сказать, что данный принцип в своем содержательно-семантическом статусе обладает гораздо более широким диапазоном действия, нежели доселе могло казаться <…> Напротив, он может быть признан истинным также и во всех других видах искусства – от музыки и архитектуры до литературы и кино. И не только искусства, но и практики в целом как искусства: программирование, проектирование, структурирование деятельности» (Кикель: 175).

«созданной теории обобщенных золотых сечений как инвариантов структурной гармонии сложных систем, узлов и аттракторов интегральной меры фазовых состояний систем и системоподобных объектов, видя в узлах меры опорные пункты их квантовой динамики» (Кикель: 176)

«закон сохранения ограниченного разнообразия как важнейший фактор структурной гармонизации целого, что обеспечивает высокое качество проектируемых систем независимо от их масштабов, предметной специфики, профиля материала, пространственно-временных характеристик» (Кикель: 178).

Некаторыя ажыятаж і фіксацыя беларускіх філосафаў на канцэптах «сеткавага падыходу» і «сеткавага грамадства» (гл.: Баньковская a; Баньковская b; Баньковская c; Баньковская d; Баньковская e; Баньковская f; Баньковская g; Бабосов b; Бабосов c; Скорая; Сивицкий) магчыма ёсць сімптомамі таго, што перад намі яшчэ адзін будучы прэтэндэнт на вакантнае месца неа-дыямату.

Яшчэ раз, у падагульненне: сярод ВАКаўскіх філасофскіх тэкстаў значную і заўважную частку займаюць тыя, для якіх – пры ўсёй розніцы першапачатковых крыніц, канцэптуальных і тэарэтычных асноў – характэрныя амаль аднолькавыя рытарычныя паводзіны:

а) прага «злучаць нязлучнае», – як агаварылася адна з разгледжаных аўтарак, – цягнуць, падобна бэканаўскаму мурашу, тэрміналогію і прафесійны жаргон з усіх магчымых навук і тэорый, абʼядноўваць у немагчымае і нярэдка нечытэльнае вязьмо прэтэнзіі на дакладна-навуковыя тэорыі, зваяванне новых фізічных абсягаў і самы нястрыманы, утрапёны імпэт да «паэтычнасці», метафарычнасці;

б) таўталагізацыя свету – у кожным абсягу і «кавалку» існага, у кожнай тэарэтычнай, грамадскай, практычнай праблеме – бачыць «тое ж самае», паўтор і ўцялесненне двух-трох аблюбаваных «законаў».

Усе гэта мне нагадала савецкі дыямат – няхай і ў крыху карыкатурным пераказе. Менавіта ў жаданні запоўніць «пост-дыяматаўскую» рану ў сэрцы чымсьці знаёмым і не менш татальным па прэтэнзіях, я і схільны бачыць тлумачэнне гэтых рытарычных эксцэсаў.

Небяспеку ж такіх «пост-дыяматаўскіх» практыкаванняў бачу ў тым што, па-першае, падобным незразумелым жаргонам можна затуліць не толькі ўласнае невуцтва, але і сумнеўныя з элементарнага этычнага погляду меркаванні. Там дзе здаровы сэнс прынесены ў ахвяру «асабліваму мастацтву» бачыць усё дыялектычна / сінергетычна / каэвалюцыйна не цяжка ўпасці ніжэй за мараль нават таго самага здаровы сэнсу, што і ілюструе аўтар тэксту пра «арабаў-гвалтаўнікоў».

Па-другое, падобныя «міждысцыплінарныя» практыкаванні адасабляюць адпаведныя дыскурсы ад магчымых экспертных супольнасцяў: філосафам заўжды можна сказаць, што не разумеюць фізічных нюансаў тэорыі, саміх жа фізікаў справадзіць філасафічнымі аргументамі. Змушаныя «варыцца ў сваім саку» падобныя тэорыі непазбежна губляюць заслоны перад розным шарлатанствам…

Можа беларускай філасофіі не варта чакаць, покуль чарговы Алан Сокал выставіць на смех падобныя яе практыкаванні ва «усёведзе»?

Адзначу: вядома, не маю нічога супраць самой сінергетыкі, каэвалюцыйнай тэорыі, даследаванняў залатога сячэння і г.д. – дый цяжка было б апраўдаць падобную саманадзейнасць. Магчыма іх далейшае тэарэтычнае развіццё і прынясе плён. Хто ведае? – можа акурат тую самую рэвалюцыю ўсяго навуковага светапогляду. Але: марна чакаць якога-кольвек плёну ад філасофскага тэарэтызавання на гэтыя тэмы покуль дакладна не вызначаны ўзровень абстракцыі на якім працуе тэорыя, покуль палёт паэтычнай фантазіі не ацугляныя навуковым сумневам, покуль успрымаем іх за прарочыя словы і новае Адкрыццё, апошнюю і замкнёную ў гістарычным мінулым ісціну, якую ўдзячным нашчадкам варта толькі захоўваць і бараніць ад падступных рэвізіяністаў.