1’2001
» да Зьместу «

Скарына
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

Дэн Якабсан
 
Літоўская пастараль

---

Няма такога іншага падманліва-нявіннага краявіду, як літоўскі. Я наведаў краіну ў чэрвені, калі лета ў самай сіле і літаральна ўсюды буяе расьліннасьць. Аднак незвычайнае ўражаньне даверлівасьці й адкрытасьці, характэрнае для літоўскага краявіду, стваралася ня гэтым, а, хутчэй, адсутнасьцю штучных разьмежаваньняў прасторы. Па-за межамі гарадоў і вёсак, фактычна не было ні драцяных агароджаў, ні пярэплатаў, ні частаколу, ні муроў, ні нават якіх-небудзь знакаў, якія б сьведчылі пра тое, што маёмасьць адных канчаецца, а іншых — пачынаецца. Тут, здаецца, усе ўпэўненыя, што суседзі ня могуць замахнуцца на іх тэрыторыю, што худоба ня спляжыць пшанічных ды жытнёвых палеткаў, якія, нічым не абароненыя, разьлягаюцца навокал, што чароды козаў не наробяць шкоды гародніне, да якой ім так лёгка даступіцца.

Як такое можа быць? Што тычыцца худобы, усё вельмі проста. У Літве проста няма вялікіх статкаў і чародаў. Тут лічыцца за норму мець адну карову, дзьве-тры казы, а авечак я наагул нідзе ня бачыў. Жывёлу заўсёды трымаюць навязанаю — за слупок або за дрэва — звычайна на двары, як найбліжэй да сядзібы. Пасьвячыся на сонцы або лежачы ў ценю, яна бездакорна спалучаецца з навакольлем, як на гравюры ХVIII ст., прысьвечанай вясковаму жыцьцю. Калі карова выядае траву вакол сябе, хлопчык або дзяўчынка перавязваюць яе пад іншым дрэвам, на нечапаным месцы, і жывёла зноў пачынае скубсьці. Цялятаў не навязваюць наагул. Яны заўсёды трымаюцца паблізу ад сваіх мацярок і йдуць за імі пакорліва дахаты, калі, бліжэй да вечара, тыя цягнуцца туды, дзе іх дояць гаспадыні.

Няма статкаў, няма чародаў, няма патрэбы ў агароджах. Таму краявід тут просты і адкрыты, нібыта гэтую мясцовасьць нейкім дзіўным чынам абмінулі ня толькі камуністычная калектывізацыя, але й даіндустрыяльнае абгароджваньне. Некаторыя землі, як я ўжо казаў, да гэтага часу заставаліся ў калектыўнай уласнасьці, аднак працэс перадачы іх у індывідуальнае карыстаньне ўжо пачаўся, праз што нетутэйшы нізавошта б ня здолеў адрозьніць прыватнай зямлі ад калектыўнай. Нават чыгунка тут рэдка дзе абгароджаная. Калі вы жывяце ў адным з старэнькіх, нібыта скручаных артрытам лясных дамкоў блізка чыгункі і вам заманецца спыніць цягнік, проста станьце каля рэек і махніце рукой. Калі гэта будзе не экспрэс, у якім мой сын і я цяпер знаходзімся, ён спыніцца. І карова альбо каза ў недалёкім садзе будуць спакойна назіраць за тым, што адбываецца: ім цягнік не здаецца чымсьці небясьпечным, а яны — цягніку.
 

Перад хаткамі, што туліліся ўзбоч чыгункі, відаць было круглыя цагляныя студні, крытыя гонтай альбо бляхай. Пасьля паказаліся распоўзлыя непрыгожыя вёскі, пабудаваныя збольшага з распаўсюджанай тут цэглы пяшчанага колеру. Пасьля пачаліся неабгароджаныя палі пшаніцы, жыта або ячменю; сады (яблыні, у асноўным); ягадныя кусты, фасоля на тычках, капуста і каляфёры буялі на градах, яшчэ некалькі драўляных дамоў з разнымі застрэшшамі; лугі зь мірыядамі палявых кветак. Гораў тут няма, толькі штосьці кшталту ўзгоркаў, рэкі павольныя, пушчы дрымучыя; сустрэлася немалое абсаджанае дрэвамі возера альбо два — іншымі словамі, чым далей, тым „калярытней“.

Выгінаючыся туды й сюды, западаючы ў неглыбокія даліны і зноў разьбягаючыся на шырокі прастор, абапал дарогі серабрацца лугавіны ды зьзяюць больш насычанай зелянінай палі; лясы ж стаяць цёмна-зялёныя; чарнеюць сьвежаўзараныя або засеяныя загоны; а гарызонт губляецца ў блакітнай смузе, ледзьве-ледзьве адрозьніваючыся ад блакіту нябёсаў. Скрозь тырчаць тоўстыя сьцябліны дзікага лубіну. Ён цьвіце такімі вялізнымі фіялетавымі сьвечкамі, што мне стала цікава, ці ня быў ён калі-небудзь культурнай расьлінай, якая нейкім чынам зьбегла з садочкаў і зьдзічэла, як трусы ў Аўстраліі або каты на востраве Паўднёвая Джорджыя.

Пушчы і бары аказаліся не такімі цёмнымі і дрымучымі, якімі я іх сабе ўяўляў, — прынамсі, там, дзе пралягаў мой шлях. Дый не такімі разлогімі. Я чакаў, што звонкія бары і сьветлыя беразьнякі будуць цягнуцца на многія кілямэтры. А аказалася, у тутэйшых гаёх ніводная парода дрэваў не дамінуе: шматлікія дубы і клёны шумяць побач зь ліпамі і ясенямі, вольхамі і таполямі. Яны выглядаюць, нібыта дэкарацыі да „Сну ў летнюю ноч“ — нашмат больш дружна і гарманічна, чым падказвалі мне мае дзіцячыя ўяўленьні. Увогуле, лясы, як і ўсё тое, што я бачыў падчас гэтай вандроўкі з акна машыны, цягніка альбо аўтобуса, здавалася мне ахінутым у вераломны літаратурна-маралістычны туман, уяўна-эстэтычную імглу.

Так і людзі на вёсцы, што працуюць. Жанчына нясе ваду са студні ў хату. Мужчына і жанчына разам косяць траву і зграбаюць яе ў падобныя да вульляў капіцы. Мужчына барануе поле канём. Сям’я, укленчыўшы, поле грады. Дзяўчына нясе ў вялікім кашы сьпелую садавіну (ягады?) дахаты. Мужчына сьцябае пугай кабылку, запрэжаную ў трунападобныя калёсы. Жанчына, нібы сьціснутая ральлёй, расьсявае насеньне зь сявенькі на плячы.

Навошта я апісваю гэта? Збочваю з дарогі, кірую ў лес, еду колькі соцень ярдаў лясною дарогай, такой вузкай, што ляшчэвіна і мяккія вееры папараці ўвесь час гладзяць машыне бакі. Пасьля выходжу і йду наперад па зарослай ажынай сьцяжынцы. Апынаюся на парэпанай — у сонечных бліках — абгароджанай прагаліне. На яе ўскрайку стаіць пляскаты камень з мэтар увышкі. У верхнім левым яго куце высечаная зорка Давыда. Ніжэй выбіты надпіс па-габрэйску і па-літоўску з датай, што пазначае дзень, калі ў другую сусьветную вайну габрэяў з Бабцяю і Вандзёгелы прывезьлі сюды і расстралялі. Я стаю і аглядаюся, а птушкі ціўкаюць, сварацца і калышуць покрыва лістоты.
 

Іду назад да машыны, вяртаюся на дарогу, еду пару міляў уперад, кірую ў лес, праяжджаю пару заваротаў — і нібыта трапляю на тое самае месца: сонечнае сьвятло, ажыны, птушыныя сьпевы, такая ж сьветлая прагаліна і на ёй камень з зоркай Давыда і надпісамі па-літоўску й па-жыдоўску. Толькі дата крыху іншая, і расстралялі тут габрэяў з Арыягаляю. Вяртаюся на дарогу, еду яшчэ пару кілямэтраў, кірую ў лес...

Добра — стоп — годзе — няма чаго хадзіць і глядзець, дзе былі расстраляныя габрэі зь Немакшцяю. Гэтак можна прахадзіць тыдзень, месяц. Я хачу дабрацца да гораду, дзе мой дзед шмат год служыў рабінам. Але напрыканцы мы наведаем яшчэ адно лясное ўрочышча. Той самы плот, што і скрозь, тое самае сонца, пракаветная ціша, якую парушаюць толькі птушкі сваімі сьпевамі й спрэчкамі над галавой і ў падлеску.

Імя нашага гіда супала з маёй колішняй мянушкай, якую я атрымаў ад калегаў па Лёнданскім унівэрсытэце. Зваць яго Шлёма. Невысокі, паўнаваты, дрэнна паголены стары кавалер сярэдніх гадоў, у неадменнай жоўта-белай бэйсболцы, па якой, уласна, я яго і пазнаў пры першай сустрэчы. Ягоная экіпіроўка складаецца таксама з кашулі ў зялёныя і белыя палосы з кароткімі рукавамі, нагавіцаў з востра адпрасаванымі калашынамі і абавязковых красовак. За сьпінаю ў яго на рэмені трымаецца невялікая парусінавая сумка; у задняй кішэні нагавіцаў — партманэ, набітае літоўскімі банкнотамі і візытоўкамі былых кліентаў.

У размове ён шумны і мітусьлівы, рассыпаецца ў шырокіх жэстах, выбухае рыпучым сьмехам. Такая ягоная манера размаўляць, так ён часта распавядае нават пра самыя жахлівыя рэчы. Вымушанае бязьдзеяньне выклікае ў Шлёмы мэлянхолію. Калі сумуе, ён здаецца іншым чалавекам: зморшчыны вакол крыху прыадчыненага роту паглыбляюцца, падбародзьдзе апускаецца, у задуменных карых вачах мільгаюць зеленаватыя сполахі. Ён стаіць у характэрнай паставе: адна рука падпірае локаць другой, сагнёнай, на скручаных пальцах якой задумліва адпачывае падбародзьдзе.

Як амаль усе габрэі, якіх я сустракаў, Шлёма казаў мне, што яго бацькі пасьпелі зьбегчы ўглыб Расеі перад прыходам нямецкага войска. Ягоны бацька ўжо памёр, а маці жыве на ўскрайку Коўна. Аднойчы, калі мы вярнуліся з нашае экскурсіі пазьней, чым разьлічвалі, я заўважыў, што першай справай Шлёма патэлефанаваў ёй, каб сказаць, што ў яго ўсё добра.

Чаргуючы самоту халасьцяцкага становішча з хуткацечнасьцю сваіх працоўных абавязкаў, Шлёма ставіўся да сваёй працы вельмі сур’ёзна. Яго ўлюбёным самавызначэньнем, якое ён часта паўтараў мне, было „пасол да габрэяў“. „Пасол ад габрэяў “? — папраўляў я, зьмяняючы фразу. Але ён быў настойлівы: „Не, амбасадар да габрэяў“. Я не спрачаўся, аднак ніяк ня мог даўмецца, у адносінах да каго ён выконваў свае, як сам казаў, амбасадарскія абавязкі. Да габрэяў, што зараз жывуць у Літве? Да тых мёртвых, якіх намнога болей за цяпер жывых?
 

Я падазраваў апошняе. Нават у самых характэрных сваіх рысах Шлёма быў падобны да іншых габрэяў, якіх я сустракаў падчас сваёй вандроўкі. У іх паводзінах заўважалася дзіўная адметнасьць: яны, такое ўражаньне, чулі гукі, нячутныя для іншых, — гэтак чуюць глухія. Яны рухаліся скрозь невядомую пустату, якая, здавалася, знаходзіцца ў іх і, адначасова, належыць да вонкавага сьвету, таму сустрэча зь ёй заўсёды была нечаканай, новай для іх. Нібыта іх заўсёды суправаджала ня толькі сьмерць, але і ніколі-не-нараджэньне: усіх тых, хто мог бы быць іх сучасьнікамі і спадарожнікамі сёньня, мужчынаў і жанчынаў, якім сьмерць не дала ніякіх шанцаў завязацца, нарадзіцца, вырасьці і пасталець.

Так, ён быў несумненна паслом да жыдоў, у тым ліку для мяне і майго сына, і ён даказаў сваю карыснасьць. Ён рабіў сваю працу добра. Хоць да мяне ніхто не прасіў яго звазіць у Варняй, маленькае мястэчка, дзе жыў мой дзед, або Кельме — крыху большае, адкуль быў мой прадзед, Шлёма і там, і там адшукаў „адзінага апошняга жыда“, зь якімі мы маглі б сустрэцца па нашай справе. Мы былі на правільным шляху. Безь яго ці знайшлі б мы пры канцы затравелых лясных каляінаў гэтыя абгароджаныя паляны з мэмарыяльнымі дошкамі, кожная зь якіх пазначае, як упарта казаў Шлёма, месца „масавых масакраў“?

Само сабой, ён вымаўляў гэтыя два словы зь цьвёрдай упэўненасьцю, што „масавыя“ і „масакры“ арганічна спалучаюцца, дзякуючы сваёй аднакарэннасьці. Хто б наважыўся запярэчыць яму? Або выправіць памылку?

Зноў і зноў, дзе б мы ні вандравалі, я бачыў дарожныя ўказальнікі з назвамі, што часта згадвалі ў размовах мае знаёмыя жыды. Назвы гэтыя заўсёды вымаўляліся з выбачальным гумарыстычным адценьнем, нібыта было нешта абсурднае ў тым, што чалавек мог мець нешта супольнае зь месцам, пазначаным гэтым нагрувашчаньнем іншаземных галосных і зычных: „О, мае дзядуля і бабуля прыехалі з маленькага літоўскага мястэчка, што мае назву Марыямпаль“, „Мае прыехалі з Панявежу“, „Клёкалі, здаецца“, „Штосьці накшталт „Радзівілішкаў“. І гэтак далей.

У Літве я зразумеў, наколькі кожнае з гэтых сьціплых імёнаў, як і іншыя, больш — злою славаю — вядомыя, сымбалізуюць, пазначаюць сабой бяспрыкладную катастрофу, у агні якой згарэлі жыды Ўсходняй Эўропы. Тое самае можна сказаць і пра безьліч іншых назваў, невядомых мне. Тое самае можна сказаць і пра Варняй, мястэчка майго дзеда, хоць побач зь ім і няма месцаў „масавых масакраў“. Ад старой спадарыні, якую я сустрэў — яна была тым самым „апошнім жыдам“ — я даведаўся, што праз колькі тыдняў пасьля нямецкага ўварваньня жанчыны й дзяцей з гораду адвезьлі за многа кілямэтраў на поўнач і там забілі ў лесе, разам з сотнямі іншых, сабраных з усяго раёну. Мужчынаў адвезьлі яшчэ далей, у Цяльшай, і там расстралялі.

Немцы ўварваліся ў Літву 22 чэрвеня 1941 году. Напрыканцы жніўня, згодна з „Энцыкляпэдыяй Галакосту“ (1990), „пераважная большасьць габрэяў краю была зьнішчаная“. Гэта азначае, што ў гарадох і вёсках краіны, па плошчы прыкладна роўнай Ірляндыі, габрэяў, што жылі тутака шэсьцьсот год, зьнішчылі за некалькі тыдняў. Мэтадам „ліквідацыі“ быў расстрэл зь вінтовак і кулямётаў. На пачатку сьнежня 1941 году штандартэнфюрэр СС Карл Ягер, начальнік Айнзацкаманды 3, паведамляў сваім камандзірам, што толькі пятнаццаць адсоткаў літоўскіх габрэяў (усе яны называліся „працоўныя габрэі“, большасьць зь іх знаходзілася ў гета ў Коўне й Вільні) яшчэ жывыя. „Сёньня я магу ўпэўнена заявіць, што Айнзацкаманда 3, — пісаў ён, — вырашыла габрэйскую праблему ў Літве“.
 

Чатыры гады забойстваў яшчэ толькі пачыналіся.

Габрэйскія могілкі ў Варняі знаходзяцца на ўзвышшы наводдаль гораду. Новая агароджа з мэталёвай сеткі з прыгожымі варотамі атачае іх. Я патраціў шмат часу, шукаючы магілу майго дзеда, Рабі Ізраэля Еошуа (Гэшэля) Мэлямэда.

Многія камяні зрушаныя зь месца дрэвамі, іншыя, што зваліліся далоў проста ад часу, ляжаць хаатычна, нібы трупы, іншыя хаваюцца ў пышнай траве, такой высокай і густой, што нідзе мае чаравікі не кранаюцца глебы. Пад сёлетняй травой сьцелецца леташняя. Палявыя кветкі ўсюды: крохкія рагулькі з маленечкімі візэрункавымі пялёсткамі, абсалютна белыя рамонкі, плеяды прамяністых дзьмухаўцоў. Абутак вільготны ад расы й соку расьлінаў, у паветры разьліваецца слодыч ад раздушанай травы.

Я хадзіў сюды-туды, часам спыняючыся над шурпатымі надмагільлямі. Сьвет Рыўкаў, Шмуйлаў, Абрагамаў, Фізаў, Залманаў, Сараў, Лазараў. Сьвет яснага сонца і дрыготкіх ценяў; дрэвы стаяць, як калёны, адны зубчастыя, другія гладкія, наводдаль бачная срэбная цыбулінка купалу найбольшага касьцёлу Варняю. А Гэшэля Мэлямэда няма.

Толькі пры ўваходзе — адносна навейшыя надмагільлі, пасьля 1920-га — пасьля сьмерці майго дзеда і выезду сям’і з Варняю. З жахлівай дакладнасьцю ўсьведамляю: пахаваньняў, пазьнейшых за травень 1941 году няма. Разглядаю камяні: на адным зь іх напісана, што пад ім ляжыць 16-гадовы хлопчык, прыгожы й разумны. Як плакалі па ім яго бацькі і сям’я тады, у 1936-м, ня ведаючы нічога пра тое, што чакае іх саміх!

Недалёка ад уваходу — гранітны абэліск з надпісам, адрозным ад тых, якія я бачыў на камянёх такіх памераў і формы ў іншых месцах. Зьверху зорка Давыда, ніжэй — словы па-габрэйску і па-літоўску: „Да 1941 году гэтае месца выкарыстоўвалі як жыдоўскія могілкі Варняю“. Я доўга разглядаў надпіс, перш чым зразумеў ягоны сэнс. Насамрэч, гэты камень быў помнікам тым, каго на гэтых могілках няма. Надпіс сьведчыў пра тое, што могілкі тут менавіта „былі“ ў прошлым часе, хоць яны й сталіся апошнім прытулкам для шматлікіх пакаленьняў, і майго прадзеда ў тым ліку. Мёртвыя ляжалі тут і цяпер, але гэтае месца больш не ўспрымалася як „жыдоўскія могілкі Варняю“. Яно перастала быць ім у 1941-м, са зьнішчэньнем грамады, якая іх „выкарыстоўвала“.

У 1941 годзе людзі, пахаваныя тут, знайшлі сваю безназоўную аднолькавую магілу ў супольных ямах або на вогнішчах, раскладзеных забойцамі.
 

І нікога пасьля. Вось чаму могілкі ня дзейнічаюць.

Шлёму, мяне і майго сына на могілкі прывяла жанчына з Варняю. Нашы шляхі між магілаў перакрыжаваліся, яна павіталася на ідыш, абвёўшы іранічна-сумным позіркам клады. „Вы бачыце, — сказала яна, — зараз я рабітцэн Варняю“.

Рабініха. Першая дама Варняю. Яе словы доўга гудуць у мяне ўвушшу, бо якраз мая прабабка Мэнуга была жонкай сапраўднага рабіна Варняю, чалавека, чыю магілу я акурат шукаю. У яго часы габрэйская грамада гораду налічвала каля 700 асобаў; у іх быў Гэшэль Мэлямэд, іх рабін, сынагога, а таксама два „шціблах“, маленькія малітоўныя дамы, і гэтыя могілкі чакалі іх усіх.

Цяпер яна засталася адна. Яна прадстаўляе ўсіх і адказвае за кожнага. Амэрыканцы, што наведваюць магілы продкаў, ахвяруюць ёй грошы, а яна на гэтыя грошы цягне справу рэстаўрацыі могілак і догляду за імі. Пра яе дзейнасьць сьведчаць новая брама і агароджа; таксама пачалася расчыстка цьвінтарнай тэрыторыі. Ёй за шэсьцьдзесят, вялікія цёмныя прамяністыя вочы пазіраюць з-пад хвалі густых попельных валасоў, зачасаных набок над шырокім ілбом; вузкія іранічныя вусны, зьлёгку падфарбаваныя; выразнае падбародзьдзе; многа вострых зморшчынак вакол роту; цьвёрдыя скулы; магутная шыя. Кожны адведзены позірк, або нечаканы, адкрыты пагляд, або нахіл яе галавы, сьведчыў пра востры, рэдкасны гумар. Яна не цуралася нас, наадварот, проста захаплялася нашай кампаніяй. Сама яна нарадзілася не ў Варняі; ёй удалося зьбегчы ў лес з натоўпу жанчын і дзяцей, якіх зьнішчылі на наступную раніцу, пазьней яна зьведала жахі гета ў Шаўлях, пасьля яшчэ большыя — у Штутгофскім канцэнтрацыйным лягеры. Пра лёс сваіх родных яна не распавядала, а я й не пытаўся. Пасьля ўсяго гэтага яна вывучала матэматыку ў Клайпедзкім пэдінстытуце і, нарэшце, прыехала ў Варняй працаваць у тутэйшай сярэдняй школе.

Цяпер яна ўдава, раней была замужам за літоўцам, старэйшы сын жыве ў Коўне, малодшы — у Вільні. Яна спадзявалася, што апошні наведае яе гэтымі выходнымі, але ён бярэ ўдзел у вялікім турніры па брыджы. Яна кажа гэта адначасова і з гонарам, і зь зьедлівасьцю ў голасе. Ці то зьедлівасьць была адрасаваная яму (бо абраў брыдж, а не сустрэчу зь ёй), ці сабе (бо ганарыцца яго посьпехамі ў гэтай гульні), цяжка вызначыць. Гэты, які грае ў брыдж, гэта яе „габрэйскі“ сын, кажа яна, і ціха, загадкава пасьміхаецца. Пасьля яна патлумачыць, што яна мела на ўвазе: „У яго валасы цёмныя“ (Er iz tunkl).

Яна не была ў Варняі да вайны і ня можа мне нічога распавесьці пра тыя часы. Дзе жыў рабін зь сям’ёю, яна ня ведае; сынагогу, ёй казалі, разбурылі дашчэнту. Я памятаю, мая маці аднойчы расказвала мне, што дом, у якім яна правяла маленства, быў адзінаю двухпавярховаю камяніцаю ў горадзе, але я ўжо пабачыў, што цяпер такіх — сотні і сотні.
 

Крыху пазьней мы патрапілі на абед да яшчэ аднаго „апошняга жыда Варняю“, пра чыё існаваньне ўжо чулі ад нашай сарданічнай рабітцэн. Могілкі хутка зьніклі з поля зроку. Я нават ня мог уявіць, што б адчуў, калі б знайшоў надмагільле свайго дзеда. Але не знайшоў то не знайшоў. Дзіва што не знайшоў — сярод гэтых суцэльных руінаў, сярод гэтага мноства помнікаў, сярод цэлай нацыі помнікаў я не знайшоў магілы дзеда. Гэшэль Мэлямэд хаваўся сярод рэшткаў тых, хто лёг сюды на стагодзьдзі раней, і тых, хто прыйшоў сюды пасьля яго; усе яны знайшлі спакой у асобных падпісаных магілах. Ён сам, несумненна, суправаджаў многія сем’і памерлых да гэтага месца і чытаў тут малітвы.

Усё тутака было яму знаёмым. Усё, апроч помніка ля варотаў і жахлівага надпісу на ім.

Іншая (другая апошняя) габрэйка ў Варняі аказалася маладзейшаю за нашую рабітцэн, гаваркою, бяднейшаю, менш адукаванаю. Яе кароткія валасы пафарбаваныя ў ёдзісты колер, паверх сукенкі яна накінула фартух. Яна таксама замужам за літоўцам, які, відаць, яшчэ жывы, але падчас сустрэчы не паказаўся. Яна выставіла на стол — багаты, у расейскім стылі — шматлікія пачастункі: салямі, вэнджанага вугра, селядца, памідоры, цыбулю, хрумсткія марынаваныя гурочкі, аржаны хлеб, варэньне, масла, самаробнае яблычна-малінавае віно (моцнае і салодкае), распушчальную каву. І, паводле ўсходнеэўрапейскага звычаю (які я ўжо аднойчы назіраў), пакроены кавалак чыстага белага сала з тонкай пераросьлінкай барвовага мяса.

Яна сама нічога ня ела, але ўвесь час ускоквала, усім падкладаючы, настойваючы, каб мы зьядалі ўсё, напаўняючы нашыя келіхі яблычна-малінавым віном. У пакоі стаялі тэлевізар, зашклёны сэрвант зь люстэркам на задняй сьценцы за шклянымі ж палічкамі, буфэт для розных глякоў, шклянак, вінных келіхаў і кубкаў, пасярод пакою спачывала вялікая грубка, абкладзеная кахляю, з патынкаваным комінам. У такіх печах паляць дровамі. У іншых пакоях я налічыў на сьценах тры драўляныя расьпяцьці розных памераў, маю ўвагу зьвярнулі таксама прэтэнцыёзнае штучнае дрэва і пара фатаздымкаў у аднолькавых плястыкавых рамках.

За абедам я даведаўся, што нашая гаспадыня нарадзілася ў Варняі. Яна выжыла ў вайну, дзякуючы ксяндзу, які ўзяў яе маці, яе саму і дзьве яе сястры пад сваю апеку. Пра свайго бацьку яна ня згадвала, а я не пытаўся. Чаму ксёндз уратаваў іх, яна не патлумачыла. Ён схаваў іх у сялянскай сям’і, дзе яны й вырасьлі. Ёй было пяць год, калі прыйшлі немцы. Яна фактычна ня памятала даваеннага Варняю. Калі я спытаўся (не чакаючы станоўчага адказу), ці памятае яна каго-небудзь у горадзе, хто згадваў бы пра сям’ю Мэлямэдаў, яна адказала, што ніколі ня чула такога прозьвішча. Мы пайшлі ад яе, моцна дзякуючы, а яна нас сьціснула на разьвітаньне ў палкіх абдымках. Абдымкі рабітцэн, калі мы расставаліся пазьней, былі больш стрыманымі, ды, як мне падалося, больш сардэчнымі.
 

Коўна (Каўнас) — другі па значнасьці горад Літвы. Яго Старое Места нашмат меншае, але ня так разбуранае новымі дарогамі й стаянкамі, як адпаведны раён сталіцы, Вільні. Галоўная пешаходная алея гораду забудаваная дамамі, рознымі паводле сваёй архітэктурнай стылістыкі. Найдаўнейшыя адносяцца да XV ст. Ад яе адыходзяць вузкія, абшарпаныя завулкі. Усё расплываецца ў няяркіх фарбах, што нібы пульсуюць у летнім балтыйскім сьвятле, асабліва па вечарах. Грандыёзная Ратушная плошча зь нізкімі тэрасамі будынкаў позьняга Сярэднявечча, нагрувашчаных на адным яе баку. Калі б плошчу і цэрквы паблізу можна было падняць і перанесьці на 500 міляў на захад, там яны, напэўна, круглы год былі б аточаныя кардонамі з турысцкіх аўтобусаў, на бруку ляжалі б, задраўшы ногі, грамады турыстаў, а ў сярэднявечных будынках гандлявалі б сувэнірнымі торбачкамі зь лявандай, шкляным посудам, вадкім мылам і вязанымі швэдрамі. А так плошча стаіць пустая. Працуе толькі маленькі бар. Дзеці гуляюць у мячык. Звоняць званы. Дзьве хатнія гаспадыні крочаць па плошчы, шоргаючы хатнімі пантоплямі па камянёх. Шпацыруюць два ксяндзы — стары і малады. Клоп-клоп — стукае іх абутак у эклезіястычным танцы.

Апошні наш вечар у Коўне. Плошча засталася ззаду, і мы рушылі да месца, дзе зьліваюцца Вяльля і Нёман. Дамы аддаленай часткі плошчы прыгажэйшыя і, адначасова, больш запушчаныя за тыя, што мы ўжо бачылі. Але яны таксама хутка скончыліся, і пяшчанаю сьцяжынкаю праз бур’ян і кустаўё мы спусьціліся ў абалонь, нізка над самаю вадою. З аднаго боку ў нас засталіся трысьнёг і рэдкія будынкі, зарослы дрэвамі бераг — з другога.

На месцы зьліцьця дзьвюх рэкаў сьцяжынка паварочвае ў бок рэстаўраванай царквы і сярэднявечных цагляных умацаваньняў. Знадворныя будынкі ўмацаваньня і сьцены можна было б прыняць за закінутую фэрму; галоўная вежа круглая, пад прыгожым, нібы капялюш, бляшаным дахам. Дзьве жанчыны крочаць перад намі, адна маладая, адна сярэдняга веку; яны гавораць па-ангельску, хаця адчуваецца, што гэта ня іх родная мова; абедзьве выкшталцона апранутыя, на іх лёгкія блюзы і цёмныя доўгія спадніцы, пэўна што не літоўскай вытворчасьці. Я пачуў, як маладзейшая кажа пра расейскага паэта-эмігранта: „Іосіф Бродзкі таксама ж памёр?“

Нас мінае гурток моладзі, чалавек шэсьць хлопцаў і дзяўчат. Яны сьмяюцца й гучна размаўляюць, аднак яны не настолькі захопленыя самі сабой, каб не заўважыць нашай замежнасьці ці нашай габрэйскасьці, або і таго, і таго. Мы разьмінаемся, праходзім пару мэтраў, і я чую, ня першы раз за час майго знаходжаньня ў Літве, як хтосьці зь іх гучна адхаркваецца. І каля майго бота прызямляецца смачны плявок. Гэта ўжо нешта новае. Прааналізаваўшы адлегласьць і ведаючы, што той, хто плюнуў, мусіў павярнуцца на 180 градусаў, я магу ўпэўнена сьцьвярджаць — гэта не выпадковасьць.

„Выпендрыўся“, — кажа сын. А мне здаецца, што ён зрабіў гэта, бо я габрэй. Або яшчэ таму, што больш за дзьве групы ангельскамоўных іншаземцаў — гэта ўжо занадта для іх тонкіх душаў.

Вяртаемся на плошчу, цяпер зусім пустую. Вяртаемся да грандыёзнае Ратушы. Вядомай (так кажа кніжка пра Коўна) як Белы Лебедзь дзеля сваіх белых сьценаў і элегантнай высокай белай вежы. Іншага кшталту „экскурсійная кніжка“ па Коўне, „Дзёньнік ковенскага гета“ Абрагама Торы, распавядае менш прыемныя рэчы пра тое, як гэты будынак выкарыстоўваўся. Часам.

Таму няма кутка ў гэтай ласкавай прывіднай краіне, на якім не ляжаў бы цень.

З ангельскай пераклаў Андрэй Скурко
паводле Commentaries Vol.104 /1997.

№ 1 (15) – 2001

да Зьместу

да Пачатkу СТАРОНКІ

Copyright © 1998-2001 ARCHE "Пачатаk" magazine. Рэдаkцыя: analityka@yahoo.com
дызайн: mk   майстраваньне: Маkса Плакса
Апошняе абнаўленьне: 01-05-2001