2–2001
» да Зьместу «

Народны нумар
 

опэра

Натальля Арсеньнева 
Лясное возера 

---

Акт І

Абраз I

( На сцэне бор над возерам... На возеры плаваюць лебедзі.
На беразе сядзяць князь з Алёнкай. Перад імі на пні сядзіць старая варажбітка. Яна перабірае нейкія зёлкі...)

ВАРАЖБIТКА (паказваючы рукой навокал).
Між бароў адвечных, між сасоньнікаў
Жыў калісь на гэтым сінім возеры
Лебядзіны цар, ізь лебядзёнкамі,
Зь лябёдачкамі ды белымі.
Ой, было лябёдкам тут раздольлейка,
Ой, было дзе крыльляў бель разгортваць!
Ды прыйшоў канец жыцьцю іх вольнаму,
Ды прыйшоў канец, ня вернецца...
Людзі неяк раз там заблукаліся.
Білі стрэламі яны тых лебядзёў.
Цэліліся людзі ў самага цара,
У цара ды лебядзінага...

(Князь, жартуючы, нацэльваецца ў лябёдку, Алёнка не дае...)

АЛЁНКА. Ой, спадару залаценькі, ня бій...

КНЯЗЬ. А што, калі заб’ю?

СТАРАЯ. Пяе аб гэтым песьня:
I казаў тады ім лебядзіны цар:
Гэй, вы людцы, людзі неразумныя,
Стрэлы вы навошта слалі ў возера,
Усіх забілі дзетак дробненькіх.
I казаў яшчэ той лебядзіны цар:
А і хто яшчэ на гэтым возеры
Лебедзя заб’е ці так, ці з намыслу, —
Той сам памрэ ў возеры. (Схіляе галаву і перабірае зёлкі.)

АЛЁНКА (ціха, паказваючы на старую).
Знаець яна словы гаручыя,
Маець яна зёлкі пякучыя.
Усё можа...
Паварожым у яе... спытаем пра лёс?

КНЯЗЬ. Дзявочы ж лёс вядомы.

АЛЁНКА. Ой, любы, паварожым...

КНЯЗЬ. Ну, добра. Варажы, старая!..

СТАРАЯ (варожыць).
За гарамі, гарамі гарыстымі, за ракамі,
Ракамі празрыстымі
Стаяць харомы нязнаныя.
Дзевяцьма там замкамі замкнёная,
Дзесяцьма ключамі заключоная,
Вашая доля схаваная.
 

(Хутка.)

Я вазьму разрыў-траву, белы хорам адамкну,
вашую долечку прывяду.

(Да князя.) Ты, малойчык гожы, будзеш жыць да сьмерці,
Празь лябёдку ўсё ж ткі трэ будзе памерці.
Ой, каб не лябёдка, ой, каб ня той сокал,
Жыў бы ты і жыў бы, княжа яснавокі...

(Бярэ за руку Алёнку.)

А ты, мая Ялінка, ой, красная дзяўчынка,
Будзеш ты ўдоўкай, не пабыўшы жонкай,
А тады... Ой, ссушыш русую галоўку,
Бо ні жонкай будзеш, ані тэй удоўкай...

(Ківае галавой.)

За гарамі, гарамі гарыстымі і г.д.

КНЯЗЬ. Дык каб не лябёдка, каб ды ня той сокал,
Жыў бы я і жыў бы: пышна і шырока! Ха-ха-ха-ха-ха-ха.

(Сьмяецца.)

Што ж, дзякуй і за гэта!

ВАРАЖБIТКА. Ня сьмейся з долі...

КНЯЗЬ (дае грошы). Ну, на, вазьмі! Цяпер ідзі, старая...

ВАРАЖБIТКА (Дзіўна прыглядаючыся грошам, трымае іх на адкрытай далоні.)
Ах, родныя... Птушачкі мае... Ляцеце!
(Падкідвае іх угору.) Вось так... Паляцелі!

(Сьмеючыся й аглядаючыся, адыходзіць.)

АЛЁНКА. Дзіўная старая! Дзіўное нешта казала яна,
Яшчэ дзіўней глядзела...
Відаць, мяне бяда чакае...
(Да князя.) Кахаеш? Кахаеш?

КНЯЗЬ. Я не хачу маніць табе, Алёнка...
Сягоньня я скажу ўсю праўду...

АЛЁНКА (усхвалявана). Праўду, праўду, якую праўду?

КНЯЗЬ. Слухай...
Эх, цяжка князем быць,
Калі ў грудзёх людзкое б’ецца сэрца...
Душа баліць...
Я — Рагвалодаў ўнук... Дзядзькі
Мне сватаюць у жонкі кіяўлянку.
Яна з харомаў пышных Манамаха
Сюды к нам прынясе свае звычаі, мову
I будзе пагарджаць зямлёю нашай шэрай,
Загадаваць мне будзе, княжычу малому...
Ой, цяжка гэта. Вер —
Чужым да ног ня звыклі Рагвалодавічы гнуцца...
Так, ды дарма... Я князь... а князь —
Не пачуцьцём павінен кіравацца, а толькі славаю.
Эх, цяжка князем быць,
Калі ў грудзёх людзкое сэрца б’ецца...
Душа баліць...

АЛЁНКА. Ой, спадару залаценькі,
Што ты кажаш,
Што чую я? О, успомні, любы...
Асыпалі чаромхі белы цьвет на зямліцу,
Як цябе я спаткала у бары ля крыніцы...

КНЯЗЬ. Ты набрала ў далоні серабранай вадзіцы,
Доўга порскалі коні, не маглі, знаць, напіцца.

АЛЁНКА, КНЯЗЬ (разам). Ці вясна ў той вечар уракла нас з табою,
Ці вада ў крыніцы была брагай хмяльною, —
Толькі цягне нас сяньня на азёрныя плёсы,
Зоры ў хвалях лавіці, зьнізваць пацеркі росаў.

КНЯЗЬ. Тады ў князева сэрца заляцела лябёдка
I забіла крыламі і нясьмела й салодка...

АЛЁНКА. Я набрала ў далоні серабранай вадзіцы,
Доўга чар пілі коні й мы з табой ля крыніцы.

АЛЁНКА, КНЯЗЬ (разам). Ці вясна ў той вечар уракла нас з табою... (І г. д.)

АЛЁНКА. Сокал мой!
Ці ня люба нам з табою?
Глянь, як возера гарыць, налітае зарой.
Між лілейкамі лебедзі плаваюць,
Белакрылаю пышняцца славаю.

КНЯЗЬ. Алёнка, я кахаю цябе...
Ты мне мілей за ўсё на сьвеце...
Ой, чаму, чаму я князь,
А ты — дзяўчына з шэрае вёсачкі...
Так... трэба нам расстацца,
I чым хутчэй, тым лепей!

АЛЁНКА. Як, расстацца нам?
Не... як жа ж я буду жыць без твайго каханьня,
Не, не, мне безь цябе ня жыць!
Наляцеў зьнянацку буралом магутны,
Трысьнякі паблытаў, гладзь вады скалмуціў.
Твае словы сэрца невымоўна раняць,
Як мне жыць на сьвеце без твайго каханьня?
Як жыць, як?
Серабром сьмяецца месяц у чаротах,
Пахнуць хмельным хмелем вербаў пераплёты,
Хочацца парыўна сьвет увесь абняці,
А ты хочаш кінуць, хочаш не кахаці...

КНЯЗЬ (разам з Алёнкай).
Баліць, шчыміць сэрца, як тут жыць без каханьня,
Ах, годзе, годзе, мілая дзяўчынка,
Годзе йрваці маё сэрца...
Ах, чаму я князь... а ты русалка...

АЛЁНКА, КНЯЗЬ (разам). Наляцеў буралом магутны,
Паблытаў усё, скалмуціў.

КНЯЗЬ. I шчасьце кволае й каханьне — усё парваў!..

(Алёнка галосіць, князь суцяшае яе. Здалёк зьяўляюцца няўпрыцям для Алёнкі й князя Варажбітка й Даніла.)

ВАРАЖБIТКА (да Данілы). Вось твой князь.

ДАНIЛА (бачыць Алёнку і адразу захапляецца ёю).
А гэта хто? Дзяўчына, якая прыгожая!
Ой, што з табою, сэрца...
Ой, дала мне доля пакахаць дзяўчыну,
Што маёй ня будзе, што па іншым стыне...

ВАРАЖБIТКА. Долі не зьмяніць, долі не зьвярнуці...
Тваёю будзе...

АЛЁНКА. Ой, доля, ой, доля мая...

ВАРАЖБIТКА. (разам) Ой ты, доля, доля-чужаніца,

ДАНIЛА. У яе, у долі, нельга адпрасіцца.

КНЯЗЬ. Яе ні зманіці, яе ні зьвярнуці,
Яе ні адкінуць, ні перапрасіці...

(Князь з Алёнкай адыходзяць. За імі, як цень, Даніла. Варажбітка адна.)

ВАРАЖБIТКА. Ой, не дарма шчыміць князёва сэрца,
Ой, не дарма дзяўчына штосьці чуе...
Быць бядзе... Быць бядзе!

Заслона.
 

Абраз II

(Тое ж возера раньняй восеняй. Здалёк чуваць перакліканьні
й сьпевы дзяўчат. Даніла некага чакае.)

ДЗЯЎЧАТЫ (за сцэнай). Аў! Го-го! Аў! Го-го!
Ой, белыя куры, ой, ня пейце рана,
Ой, ды не кажэце, а што ночанька мала...

ДАНIЛА. Ужо восеньню лозы залоцяцца,
сон барамі паўзе, забалоцьцямі...

ДЗЯЎЧАТЫ. Аў! Го-го!
Ой, ды не кажэце, што ночанька мала,
А я, маладая, усю ночку ня спала...

ДАНIЛА. Адляцелі лябёдкі ды лебедзі,
Ужо ня езьдзіць князь болей на возера...
Езьдзіў, езьдзіў, упіваўся, а там пазабыў...
Iншы бор, іншых красунь мо’ дзесь палюбіў...

ДЗЯЎЧАТЫ. Аў! Го-го!

ДАНIЛА. Запаліла русалка лясная агонь
У сэрцы добрага малойчыка.
Ні расою яго не згасіць,
Ні вадою не заліць...
Ой ты, доля мая, доля горкая...
Нечаканае... Так, незгаданае,
Баравою цяцерай каханьне зьляцела
Не на ўцеху, відаць, не на шчасьцейка.

(Перакліканьні дзяўчат чуваць усё бліжэй. Сьмеючыся, дзяўчаты з кошыкамі ў руках выбягаюць на сцэну. Яны прыйшлі ў грыбы. Зь імі сумная Алёнка. Даніла здалёк прыглядаецца ёй.)

ДЗЯЎЧАТЫ. — Ай, дзяўчаткі, баравік!
— Баравік!
— Ай, дзяўчаткі, вунь другі!
— Вунь другі!
— Гляньце, дзеванькі! Алёнка заміж баравіка
мухамор узяла. (Сьмяюцца.)
— Дзе твае вочы, дзяўчына? (Сьмяюцца.)

(Зь лесу, наставіўшы рукі, каб злавіць дзяўчат, выскоквае Васілёк, падцікаецца да Марыйкі й ззаду закрывае ёй вочы рукамі.)

ВАСIЛЁК. Згадай, хто?

МАРЫЙКА (б’е яго касой). Маеш, маеш, не палохай!..

ВАСIЛЁК. Зажурылася сэрца... Захацеў, як калісьці,
Я лавіці з каханай ды асеньняе лісьце...
Прывяло мяне сэрца ў бярозы,
Прывяло мяне сэрца ў вярбіны,
На асеньнія плёсы,
Да каханай дзяўчыны.

МАРЫЙКА, ВАСIЛЁК (разам ізь дзяўчатамі).
Ці разыдземся ў лесе, ці разыдземся ў полі,
Не аддам цябе, любка (любы), я нікому й ніколі.

МАРЫЙКА. Але я ўжо ня тая, што калісь, што калісьці.
Не пайду я з табою віць асеньняе лісьце.
Не пайду я з табой у бярозы,
Не пайду я з табой у вярбіны.
Разыдуцца з табою
Нашы, хлопча, сьцяжыны...

МАРЫЙКА, ВАСIЛЁК (разам).
Ці разыдуцца ў лесе, ці разыдуцца ў полі,
Не аддам цябе, любка (любы), я нікому й ніколі.
Будзем зноў на зьмярканьні,
Як калісь, як калісьці,
Прасьці нашае шчасьце
Ды з асеньняга лісьця.

МАРЫЙКА (да Васілька). Ну і хітры ж ты! Ідзі.
(Да дзяўчат.) Дзяўчаткі! Гуляць давайце! Проса будзем сеяць!

ДЗЯЎЧАТЫ. Проса, проса! Давайце сеяць проса!

(Стаюць у карагод.)

— А мы ляда капалі, капалі, зялёна наша дуброва, дуброва.
— А мы проса сеялі, сеялі, зялёна наша рутачка, жоўты цьвет.
— А мы коні выпусьцім, выпусьцім, зялёна наша дуброва, дуброва.
— А мы коні пераймём, пабяром, зялёна наша рутачка, жоўты цьвет.
— А за коні сто кунаў, сто кунаў, зялёна наша дуброва, дуброва.
— Мы ня хочам сто кунаў, сто кунаў, зялёна наша рутачка, жоўты цьвет.
— Ой, дайце нам дзяўчыну, дзяўчыну, зялёна наша рутачка, жоўты цьвет.
— Мы дадзём вам дзяўчыну, дзяўчыну, зялёна наша дуброва, дуброва.

(Адзін бок карагоду выпіхвае Марыйку.)

— А вы дайце хлопчыка, хлопчыка…
— Мы дадзём вам хлопчыка, хлопчыка, зялёна наша рутачка, жоўты цьвет.

(Другі бок выпіхвае Васілька.)

МАРЫЙКА. Я, дзяўчынка маладая, у карагод пайшла,
У карагод пайшла — малойчыка знайшла.

ВАСІЛЁК. Ой ты, дзеванька мая, сваю ручаньку мне дай,
Сваю ручаньку мне дай, добрым словам павітай!

МАРЫЙКА. Ой, мой мілы, мой прыгожы, шануй жа, гадуй мяне,
Шануй жа, гадуй мяне, а каб сватацца, дык не…

ВАСІЛЁК. Шанаваць цябе буду, гадаваць цябе буду,
…Зараз жа й цалаваць буду!..

(Васілёк кідаецца да Марыйкі, дзяўчаты засланяюць яе, не даюць.)

ДЗЯЎЧАТЫ. А мы ляда капалі, капалі, зялёна наша дуброва, дуброва.
А мы проса сеялі, сеялі, зялёна наша рутачка, жоўты цьвет.

(Васілёк зрывае зь некаторых дзяўчат хусткі.)

ВАСІЛЁК. А ну, дзяўчаткі, даганяйце!

(Хутка бяжыць у лес, за ім ізь сьмехам бягуць дзяўчаты й Марыйка. Алёнка адна. Яе здалёк сочыць Даніла.)

АЛЁНКА. Сумна мне… Горка мне… Баліць маё сэрца…
Ах ты, сэрца, сэрца беднае,
Нібы птушка ў клетцы ўсё трапечацца,
Аб мінулых днёх заліваецца…
Ой, наляцела на мяне гора горкае,
Гора горкае, беспрасьветнае…
Кінуў мяне, кінуў чарнабровы сокал,
Цалаваў, туліў, а пасьля пайшоў.
А я плакала, ночкай лілёваю,
Думку думала запаветную, ах!..
Ой, усё я ня спала,
Па росах блукала,
Свайго міленькага
Клікала, гукала.
Усё яго спадзявалася, —
Толькі жалю, тугі дачакалася!..
Ах ты, сэрца, сэрца беднае… (і г. д.)

(Алёнка кідаецца на мох. Выходзіць Даніла. Алёнка, думаючы,
што гэта князь, устрапянулася, потым зноў апушчаецца
й зьнізу ўгору пазірае на Данілу.)

АЛЁНКА. Ты хто? Чаго ты тут шукаеш?
Ідзі сабе!..

ДАНІЛА. Не гані, не гані… Я шукаю,
Выглядаю цябе даўно!

АЛЁНКА. Мяне? Адкуль ты мяне знаеш?

ДАНІЛА. Я княжы дружыньнік, Даніла. Я бачыў цябе… увесну…
І бачыў, як ты тут… цалавалася зь ім…

АЛЁНКА (ажывіўшыся). Што ён? Мо’ гэта ён прыслаў цябе?

ДАНІЛА. Не… (Адважыўшыся.)
Ой, лябёдка, лябёданька белая,
Не сумуй ты па загубленым…
Не магу я глядзець, як ты сьлёзы льлеш.
(Горача.) Пакахаў я цябе, што ўжо — не ўцячы,
Не знайсьці сабе месца ні ўдзень, ні ўначы —
Аб табе толькі сьню… толькі вочы свае самкну, —
Бачу возера лебядзінае,
І цябе пад гнуткай вярбінаю…
Чую князевы словы шалёныя,
Бачу вочы твае займглёныя…

АЛЁНКА (насьмешліва). Бедненькі!

ДАНІЛА. Ночкай сіняй ня сплю…
Аб табе толькі сьню…

АЛЁНКА (перадражнівае). Ночкай сіняй ня сьпіш,
Аба мне летуціш?

ДАНІЛА. Бачу вочы твае займглёныя…

АЛЁНКА. Бачыш вочы мае займглёныя…

ДАНІЛА. Чую словы твае шалёныя…

АЛЁНКА. Чуеш словы мае шалёныя…

АЛЁНКА. Ха-ха-ха!

ДАНІЛА. Пакахаў русалку злую, загубіў душу…

АЛЁНКА. Ха-ха-ха!

ДАНІЛА. Сьмяешся? (Раззлаваўшыся.)
Кінь лепш думаць аб князю, аб зрадніку!

АЛЁНКА (ускоквае з абурэньнем). Ён ня зраднік, не!
(Ціха.) Каб не кахаў… не туліў бы так горача…

ДАНІЛА (нясьмела). Лябёдка…

АЛЁНКА. Чаго ты хочаш ад мяне?
Ня бачыў мо’ дзяўчыны? На, глядзі!
Ці ж ня гожая я? Не княгіня я?
Мае вочы, як возера, сінія,
Мае косы, як жыта, мядзяныя,
Мае вусны багунныя, п’яныя!

(Распушчае валасы, заплятае ў косы жоўтае лісьцё, круціцца, штось напявае праз зубы. Выглядае — як русалка.)

АЛЁНКА. Кахаеш? Хацеў бы прытуліць мяне, абняць?
(Ускоквае.) Ня будзе гэтага ніколі! Чуеш?

(Зь лесу чуваць галасы дзяўчат, якія гукаюць Алёнку. Яна кідае Данілу насьмешлівы пагляд і ўцякае. Даніла, як заварожаны, глядзіць ёй наўздагон… Цямнее… На паляну выскокваюць ізноў дзяўчаты.)

МАРЫЙКА (прыймаючы Данілу за Васіля). Васіль!

ДЗЯЎЧАТЫ. Васільку, дзе ж Алёнка?

МАРЫЙКА (заўважыўшы памылку). Ай, ды гэта ж не Васіль, гэта… Даніла!

УСЕ. Даніла... дружыньнік Даніла!

МАРЫЙКА. Што тут робіш?

ДАНІЛА (горка). Русалкаў выглядаю.

МАРЫЙКА. Русалкаў?

УСЕ. А мы ці ж не русалкі?
Сьцеражыся, бо заказычам!

(Кідаюцца на Данілу й казычуць. Даніла адмахваецца. Дзяўчаты абкружаюць яго тады карагодам і круцяцца, штораз хутчэй, пеючы.)

На кволай вярбіне русалкі сядзелі,
Ой, рана, рана, русалкі сядзелі,
Май пралі, май ткалі зь зялёнай кудзелі,
Ой, рана, рана, зь зялёнай кудзелі,
Зь зялёнай кудзелі,
З чаромхавай белі,
Ой, рана, рана, з чаромхавай белі.
Пралі май,
Ткалі май,
Пралі май,
  Ткалі. Ой!

(Васіль выходзіць із кустоў, жартаўліва ў тон дзяўчатаў.)

Ой! Ой! Ой!
Ой! Ой! Ой!
  Ой!

УСЕ (хутка). Ой, тонка ткалі,
 Звонка сьпявалі,
 Звонка сьпявалі,
 Хлапцоў залучалі,
Ой, ля ля, ой ля ля!
 Ой, залучалі!
 Ой, залучалі!

Заслона.

АКТ ІІ

(Плошча перад князёвымі харомамі. У глыбіні цэркаўка. Кірмаш. Валачобнікі, лірнікі, купцы, гараджане, сяляне.)

ВАЛАЧОБНІКІ (пяюць набожную песьню).
…Расплакаўся млады ўюнаш,
Алісахві-царэвіч…

СТАРЫЯ ЖАНЧЫНЫ. Ой, Божачка, Божа, як салодка пяюць людцы
Божыя. Ажна сьлёзы льлюцца.

ВАЛАЧОБНІКІ. Ён прасіўся ў пустыльні,
У прыгожай, вясёлай.

ДЗЯЎЧАТЫ. Хацелі-б у рай, ды грахі не пушчаюць!

КУПЦЫ. Каралі, каралі, пярсьцёначкі серабраныя.
Падходзьце, дзяўчаткі!

ВАЛАЧОБНІКІ. Ой ты, маці-пустыльня,
Ой, прыгожая, вясёлая…

ДЗЯЎЧАТЫ. Ой, каралі, як жар гараць, як жар гараць!

КУПЦЫ (да Марыйкі). Пацалуй, дык дарма дадзём!

МАРЫЙКА. Бабульку вунь цалуйце! (Сьмяецца.)

ВАЛАЧОБНІКІ. Ты прыймі свайго сына,
Ой, заблушчага сына.

СТАРЫЯ ЖАНЧЫНЫ. Ой, грахі нашы… Божа, Божачка.

КУПЦЫ. Запінкі! Завушнічкі для маладзічкаў!
Падыходзьце!

(Здалёк чуваць скамарохаў)

НАРОД. Чу, скамарохі! Скамарохі гудуць! Скакаць будуць!^*

(На плошчу з крыкамі й звонам вылятаюць скамарохі.)

СКАМАРОХІ. Ой, у лесе пры гушчары
Калыхаліся камары.
Гэй, гэй, гэй у лесе,
Гэй, гэй ды камары. Ой…
Дуб да дуба пахіліўся,
Камарок з дуба зваліўся.
Гэй, гэй!
Ляціць муха ратаваці,
Вадой голаў абліваці.
Гэй, гэй ратаваці.
Гэй, гэй абліваці. Ой…
Ой, няма ўжо мне ратунку,
Паміраю, мая кумка… Ой…
Камарочак, родны браце,
Дзе ж мне цябе пахаваці?
Гэй, гэй…
Не хавайце край дарогі,
Там патопчуць мяне ногі,
Не хавайце пры даліне,
Там вырыюць мяне сьвіньні.
Пахавайце ў цёмным лесе
Пры зялёненькім арэсе.
Гэй, гэй…

(Даніла разглядаецца па натоўпе.)

МАРЫНКА (зьнянацку хапаючы Данілу за руку). Даніла! Не спадзяваўся сустрэчы? Вітайце, дзяўчаты, спадара Данілу — князёвага дружыньніка!

ДЗЯЎЧАТЫ. Здароў, спадару Даніла, здароў, княжы дружыньніку.

МАРЫЙКА. Ой, каб ты ведаў, як Алёнка нам супакою не давала. Усё звала на кірмаш. Праўда, дзяўчаткі?

ДЗЯЎЧАТЫ. Праўда, праўда!

МАРЫЙКА. Ці не цябе, Даніла, сустрэць тут яна жадала?

ДЗЯЎЧАТЫ. Ой, ці не цябе?

МАРЫЙКА. Ай, дзяўчаткі, скрозь вясельлем пахне.

ДАНІЛА. А ты адно ў галаве: вясельле ды вясельле!

МАРЫЙКА. А што ж тут дрэннага? Вось хочаш і табе пасватаю кагосьці? Мяне ня хочаш, знаю, дык бяры Алёнку. Ой, кажная б пайшла за гэткага, як ты.

ДЗЯЎЧАТЫ. Кажная б пайшла…

МАРЫЙКА. Малады… Дужы… Сьмелы. Прыгожы…

(Дзячаты ўсьлед за Марыйкай паўтараюць: „Малады, дужы“ і г. д.)

АЛЁНКА. Кіньце, дзяўчаткі, даволі!

МАРЫЙКА. Ой, дзеванькі, гляньце! Каралі, пярсьцёнкі…
Хадзем, зірнем.

ДЗЯЎЧАТЫ. Хадзем, хадзем.

(Марыйка і дзяўчаты адыходзяць.)

ДАНІЛА. Алёнка! Русалка ты мая!

АЛЁНКА. Ты зноў за сваё, Даніла… Скажы мне лепей, ці князь-спадар здаровы?

ДАНІЛА (злосна). Здаровы… Жаніцца будзе хутка.

АЛЁНКА (горка). Жаніцца… Жаніцца…

ДАНІЛА. Кінь ты князя, Алёнка, кінь яго! Няўжо ня бачыш ты, як я цябе кахаю… Ты — мая радасьць, маё шчасьце. Ты душа мая, усё жыцьцё маё… Алёнка. Я гіну празь цябе.

АЛЁНКА. Дык што ж табе параіць я магу?

ДАНІЛА. Маёю будзь! Маёю будзь, Алёнка. О, як цябе я буду песьціць. Лавіць буду, лябёдка, тваё кажнае слова, тваё кажнае жаданьне…

(На Алёнку й Данілу з крыкам налятаюць скамарохі, абкружаюць карагодам, пяюць і скачуць.)

СКАМАРОХІ. Ой, з-пад лесу, ой, з-пад тыну. Ох-о!
Ой, з-пад лесу, ой, з-пад тыну
 Гоп тара-ра, рым-бом-бом.
Відаць места палавіну.
 Гоп тара-ра, рым-бом-бом.
Там дзяўчына ваду брала. Ох-о!
Там дзяўчына ваду брала,
 Гоп тара-ра, рым-бом-бом.
І з Раманам размаўляла,
 Гоп тара-ра, рым-бом-бом!
Раман дзеўку намаўляе, ох-о!
Раман дзеўку намаўляе,
 Гоп тара-ра, рым-бом-бом.
Ваду зь вёдраў вылівае,
 Гоп тара-ра, рым-бом-бом.
Раман, Раман, Раманачка, ох-о!
Раман, Раман, Раманачка,
 Гоп тара-ра, рым-бом-бом.
Пусьці мяне да домачку,
 Гоп тара-ра, рым-бом-бом.
Будзе маці біць-журыці, ох-о!
Будзе маці біць-журыці,
 Гоп тара-ра, рым-бом-бом.
Каб з табой не гаварыці,
 Гоп тара-ра, рым-бом-бом…

(Скамарохі абкружаюць Алёнку, і Даніла губляець яе ў натоўпе.)

ДАНІЛА. Алёнка, Алёнка! (Да скамарохаў.) А каб вас пярун спаліў! Чаго прычапіліся?

СКАМАРОХІ (крыўляюцца). Гэй, добры малойчыку, што ваўком глядзіш? Ці не ўпадабаў нашае песьні? Ці таго, што з красачкай цябе разлучылі? Ой, добрая песьня! (Сьмяюцца.)
Раман дзеўку намаўляе, ох-о!
Раман дзеўку намаўляе,
 Гоп тара-ра, рым-бом-бом,
Ажаніцца абяцае,
 Гоп тара-ра, рым-бом-бом.

ДАНІЛА. Адчапецеся, чэрці!

СКАМАРОХІ. Скачы з намі, цешся. Ух, я!

ДАНІЛА. А чаго мне цешыцца, племя нехрышчонае?

СКАМАРОХІ. Ой, глядзеце, які злы!
Праўдзівы ваўкалак…
Ваўкалак, ваўкалак,
Скачы гэтак, скачы так… Гоп, гоп…

(Скамарохі адкідаюць Данілу ўбок, а самі зьнікаюць.
Даніла налятае проста на Васілька.)

ДАНІЛА. О!..

ВАСІЛЁК. О!..

ДАНІЛА. Выбачай. Я думаў, ізноў які блазан!

ВАСІЛЁК. Дальбог, ледзь мяне з ног ня зьбіў. Відаць, што дужы.
Дый ня зломак!

ДАНІЛА. Эх, Васільку… Горка мне.

(Праходзяць валачобнікі і пяюць.)

ВАЛАЧОБНІКІ. Тут адказала пустыльня,
Ды арханьгальскім гласам:
Ох, малады жа ты ўюнаш,
Алісахві-царэвіч.

ВАСІЛЁК (да Данілы). Сумуеш? Усё аб ёй мроіш?

ДАНІЛА. Аб ёй, Васіль. Яна адна ў сэрцы.

ВАЛАЧОБНІКІ. Ці ня жаль табе будзе
Сваёй белай дзяржавы… (Адыходзяць.)

ВАСІЛЁК. Як пагляджу я на цябе, і самому сумна стане.

ДАНІЛА. Чаго ж табе сумаваць?

ВАСІЛЁК. Эх, чортава дзяўчына! Цягне… Прываблівае. Туліць… А сватацца не дазваляе. Хаджу за ёй, як дурань… Як дурань…

ДАНІЛА. Хто можа разгадаць дзявочае сэрца…

ВАСІЛЁК. Ой, дзяўчаты з вачыма прадоннымі
І блакітнымі, й шэрымі, й чорнымі,
Спакушаеце нас вы, палоніце,
Сэрцы нашыя жменькаю горнеце.

ДАНІЛА, ВАСІЛЁК (разам).
Ой, дзяўчаты, дзяўчаткі, дзяўчыначкі,
Залатыя ў лузе каліначкі,
Белапенныя дзічкі вясновыя —
Асалода, атрута хлапцовая…

ДАНІЛА. Валасы вашы пахнуць бярэзінай,
Сьмех наш срэбны ціхі, то гарэзьлівы,
Вашы вусны лясныя, малінныя,
Цягнуць-вабяць, каб лепш яны згінулі…
(Разам з Васільком.) Ой, дзяўчаты…
Вашы бровы, як крылы саколія,
Над вачыма ў бакі раскідаюцца,
Вашы словы і песьцяць і колюцца,
Адпіхаюць яны й прытуляюцца.
Ой, дзяўчаткі…

(Цямнее. Звоняць званы.)

ВАСІЛЁК. Час на нас!

ДАНІЛА. Час на нас!

ВАСІЛЁК. Ужо звоняць, чуеш? Князь пойдзе на вячэрню.
Ой ты, служба знаці —
Ня родная маці…
Ня ўмее служба дзяцей пацяшаці,
Ці яна ня сьмее, ці яна баіцца,
Што вой зганарыцца…
Ой ты, служба знаці —
Ня родная маці…

(Абодва выходзяць. Пляц пусты. Званы памалу ўсё гучней. Паволі адчыняецца брама, і пад звон званоў выходзіць князь з баярамі й дружынай і ўрачыста праходзяць праз пляц у царкву. Сьцякаецца народ. Даніла выбягае й кідаецца князю ў ногі.)

ДАНІЛА. Князь, князь!

(Князь рухам адсылае баяраў і дружыньнікаў.)

КНЯЗЬ. Устань, Даніла… Ой, мой вою, Даніла.
Знаць хворы ты,
Што так хмурыш свае бровы гýстыя,
Што паблытаў свае кудры русыя.
Не ўбіраешся ў сукны шаўковыя,
Не ідзеш, як даўней, да дзяўчатаў гуляць,
На людзей паглядзець і сябе паказаць…
Не пяеш болей песьні вясёлыя,
Ўсё маўчыш ды маўчыш,
Дзесь за места глядзіш!
Мо’ пакрыўдзіў цябе хто з маіх людцоў?
Не здаволен мо’ княжаю міласьцяй?

ДАНІЛА (хоча ізноў кінуцца князю ў ногі, князь паўстрымоўвае).
Ой ты, ласкавы князю, што ўздумаўся,
У мяне ды аб крыўдзе пытаешся?
Не пакрыўдзіў мяне, Данілу, ніхто,
Усім у князя я моцна здаволены,
А пакрыўдзіла халопа долечка,
А пакрыўдзіла яна, наравістая.
Адпусьці ж мяне, княжа, на вольны сьвет,
Адпусьці мяне гора разьвеяці.
Свае чорныя думы расьсеяці.
Тут, у гэтых харомах, я з нуды памру.
Тут з ліхае тугі я зусім прападу…

КНЯЗЬ (перабівае). Ды чаму? Чаму?

ДАНІЛА. Ой, спадáру, княжа мой ласкавы,
І хацеў бы сказаць, не адважуся…
Атруціла мяне… каханьне палкае,
Каханьне палкае, нешчасьлівае…

КНЯЗЬ. Каханьне? Ды ці ж з каханьня людзі прочкі йдуць?
Пакахаў — дык і добра. Ажэнім, яшчэ й вясельле справім.

ДАНІЛА (панура). З гэткага каханьня, як маё, —
Толькі сьмерці шукаць, —
Не вясельлі гуляць.

КНЯЗЬ. Сьмерці? (Адварочваецца да баяраў і рухам загадвае ім ісьці безь яго, застаецца толькі жменька дружыньнікаў.) Як сьмерці? (Пасьля паўзы.) Ды хто ж яна?

ДАНІЛА. Яна… Алёнка… З Бору…

КНЯЗЬ. Алёнка? Дык ты яе кахаеш? (Хмурнее.)
Ну, а яна, яна? Ці і яна цябе кахае?

ДАНІЛА. Яна мяне ня хоча, княжа,
Каб любым я быў ёй,
Ці ж бы жадаў я сьмерці?

КНЯЗЬ (думае). Алёнка... (Маўчыць... Звоняць званы.)
(Раптам.) Кінь, брат Даніла, сумаваць
І шлі сватоў да дзеўкі.
Не, не адкруцішся цяпер — ажэнім.
Я і пасаг вам дам, не пашкадую.

ДАНІЛА. Яна ж мяне ня хоча.

КНЯЗЬ. Ня бойся, сам я — князь — тваім сватам і буду...
(Махае рукой.) Ну, усё цяпер, ідзі, Даніла.

(Даніла кланяецца й адыходзіць.)

ДРУЖЫНЬНІКІ (пад брамай, ціха пяюць).
Зялёны дубочак
На яр пахіліўся,
Малады малойчык
Зь дзяўчынай зьлюбіўся.
Выйшаў, выйшаў у поле,
Выйшаў, зажурыўся...

КНЯЗЬ (адзін, усхвалявана).
Ён пакахаў яе, маю лябёдку...
Не, не маю... Яна маёй была
Тады... увесну...
(Ціха.) Асыпалі чаромхі белы цьвет на зямліцу,
Як цябе напаткаў я і мусіў скарыцца.
Ты набрала ў далоні серабранай вадзіцы,
Доўга чар пілі коні й мы з табой ля крыніцы...

(Задумляецца.)

Не, добра, што так сталася... Няхай бярэць яе...
Хай скончыцца наш сон яе вясельлем...
Даніла чэсны і рахманы,
І зь ім яна шчасьлівай быць павінна...
А я б хацеў яе ў жыцьці шчасьлівай бачыць...
Але чаму ж, чаму мне сумна?
У сэрцы нейкая туга, нездавальненьне
І крыўда на яго, і на яе, й на ўсіх?

(Адыходзіць паволі.)

Заслона.

АКТ ІІІ

(Сьвяточна прыбраная, поўная гасьцей сьвятліца ў хаце Алёнчыных бацькоў. Праз расчыненыя вокны відаць восеньскі бор. Накрыты сталы. Музыкі за сцэнай іграюць „вясельле“. Дзьверы расчыняюцца, і ўваходзіць свацьба, бацькі й госьці становяцца ля парогу, каб прывітаць маладых ад шлюбу. Сярод гасьцей старая варажбітка. На яе паглядаюць із страхам. Яна сядзіць моўчкі, пільна глядзіць на ўсё.)

ХОР. Запалі, мамка, сьвечку
Ды выходзь на сустрэчку,
Вітай чарачкай усіх нас,
Ды пытайся ў дочачкі, ці мая?
Ой, я, мамачка, не твая,
Ды таго воя, караля,
Ой, ды ў цэркве з кім стаяла,
З кім пярсьцёнак, ох, мяняла.

(Маладых, якія ўваходзяць, асыпаюць аўсом. Маладога з дружынай садзяць на куце, а маладую зь сяброўкамі пры печы. Бацькі й сват рассаджваюць свацьбу.)

ХОР. Ой, па бору, па верасе
Раёвыя пчолкі,
А ў Міколкі на куце
Вясельныя госьці.
Ой, п’юць зялёнае віно,
Мёдам запіваюць,
Ой, вясельле гуляюць,
Алёнку прапіваюць.

(Бацька тым часам прапівае да свата.)

БАЦЬКА. Блаславі, Божа! Здароў будзь, браце-сваце!

ХОР. На здароўе!

СВАТ (п’е да маладога).
Дык вось табе, Даніла,
Жоначка Алёнка;
Калі яе любіш — пі віно,
А калі ня любіш — вон за парог,
Не хваліся потым, што ня піў,
Што нашай Алёнкі не зьлюбіў! (П’е.)

ДАНІЛА (п’е да дружкі Васілька). Будзь здароў, спадару-дружба.

ХОР. На здароўе!

ВАСІЛЁК З БАЯРКАМІ. У нашага гаспадара
Кудравая галава,
Кудзеркамі патрасець,
Нам гарэлкі прынясець,
А кудзеркамі пакалоціць,
Нам гарэлкі прысалодзіць.

ХОР. На здароўе!

(У гэты час п’юць далей да суседзяў. Маці маладой падае дзяўчатам гарэлку й сыр. Дзяўчаты п’юць да маткі, пасьля да свацьці.)

ДЗЯЎЧАТЫ. Свацька, галубачка, выпі з намі...

СВАЦЬЦЯ. Не, не, дзеванькі, я ўжо п’яная!

ДЗЯЎЧАТЫ. Ня шкодзіць, выпі, свацейка!
Дзьмецца свацьця, дзьмецца,
Да нас не хінецца, каля прыпечка трэцца.
Ці мы ёй ня любы, ці мы ёй ня мілы,
Мы ж госьці зазваныя, любыя й каханыя.

ХОР. На здароўе!

СВАЦЬЦЯ (п’е). Да маладой пеце, штось нявесела сядзіць!

(Дзяўчаты абкружылі маладую.)

ДЗЯЎЧАТЫ. Вось шчасьлівая Алёнка!
За княжага дружыньніка замуж ідзе.
Сам князь і сватам быў,
Сам вясельле спраўляў...

МАРЫЙКА. Ды чаго ж ты, Алёнка, усё плачаш?

АЛЁНКА (сумна). Ой, сама ня ведаю, што са мной!

(Усхвалявана й зь вялікім пачуцьцём.)

Ці я ў цябе, мой ты татухна, не гарую,
Што ты мяне аддаеш маладую...
Прадай, лепей, мой ты татухна, сад зялёненькі,
Ды не прадавай мяне, маладую...
Ой, як горка, мая маманька, рэдзька з палыном,
Так жа будзе горка мне за чужым сталом.

(Плача.)

СВАЦЬЦЯ. Ой, каб гэта мяне Даніла браў,
Я б ня плакала гэтак.
Я б скакаць пайшла. (Усе сьмяюцца.)
А ну, дзяўчаткі, свата шукаць хадзема...
Пагуляем ды паскачам. (Адыходзяць.)

МАРЫЙКА. Ды чаго ты, Алёнка? Паплакала, колькі трэба, дый годзе!

АЛЁНКА. Ой, доля мая, долечка...

МАРЫЙКА (ціха). Мо ты яго не кахаеш?

АЛЁНКА. Не кахаю, іншага кахаю...
Ды прасватаў мяне любы мой,
Прасватаў ды нялюбаму...

МАРЫЙКА. Прасватаў? (Здагадваецца.) Дык ты...
Князя кахаеш... Князя?

АЛЁНКА. Не, не... Я нікога не кахаю.
А плачу таму, што цяжка мне
Зь сьвятлічкай маёй расставацца,
у чужую чужаніцу выпраўляцца...

МАРЫЙКА. Гэткая доля наша дзявочая.

(Убягаюць дзяўчаты з свацьцяй і сватам.)

СВАТ. Годзе, блазьніцы, годзе!

ГОСЬЦІ. Прыйшоў на вясельле наш сваток,
Павязаўшы крыжам ручнічок.
Ды казалі — сват наш вельмі харош, —
Ажна ў свата доўгі буслаў нос.
Скача сват вясельле, як белка,
Хоча маладзіцца, як дзеўка.
Плавае па хаце, як таран,
Лыпае вачыма, як баран!..

СВАТ. Сем год пацеў
На вясельле хацеў,
Тры гады бадзяўся —
Ледзь вясельля дачакаўся...
Чакаў, чакаў зусім шкада —
Стала мая рыжа барада.
Пакуль Бог на парог прынёс —
Вырас ў мяне доўгі нос,
А пакуль на слуп узьлез —
Увесь лоб аблез.
Гэй вы, людзі добрыя, —
Званыя і няпрошаныя,
Каго кабылка прывезла,
А каго матка на руках прынесла...
Усе дарма тут не гасьцеце,
Свату гарэлкі паднясеце.

(Свацьця даець яму шклянку, сват дапівае й моршчыцца.)
Горка!

УСЕ. Горка, горка! (Маладыя цалуюцца.)

СВАТ. А цяпер салодка!..

(Госьці пачынаюць скокі. Даніла з Алёнкай ідуць таксама скакаць. Скокі воддаль. Даніла адводзіць убок Алёнку.)

ДАНІЛА. Я, Алёнка, як п’яны, бо мая ты нарэшце. А ты... ці хочаш мяне?

АЛЁНКА. Дзявочае хаценьне вядомае.

ДАНІЛА. Але ці хочаш пакахаць мяне хоць крышачку?

АЛЁНКА. Даніла, я не хачу табе маніць... Ня ведаю, ці пакахаю.

ДАНІЛА. Не кажы так, дзяўчынка мая. Скажы, што так, што так!

АЛЁНКА. Мо й так?

(Скокі зноў набліжаюцца і ўцягваюць усіх. Даніла садзіць Алёнку сярод дзяўчатаў, а сам ідзе на сваё месца... На дарозе яму стае варажбітка.)

ВАРАЖБІТКА (глядзіць у яго ўсхваляваны твар).
Шчасьлівы? Дай, дай руку...

УСЕ. Дай, мо’ штосьці скажа! (Даніла, сьмеючыся, падае руку.)

СТАРАЯ (глядзіць і раптам адсоўвае гвалтоўна).
Кроў... Кроў... Кроў на руках, кроў уваччу, усюды. Усюды... кроў!

(Усе з жахам ці зьдзіўленьнем глядзяць на старую. Сват адцягвае Данілу.)

СВАТ. Малады! Бабулька! Вып’ем!

СТАРАЯ (мармоча). Кроў... кроў... Усюды кроў...

(Адмахваецца ад свата й адыходзіць.
У гэты мамэнт узьнімаецца мітусьня.)

ГОСЬЦІ. Князь... Князь. Князь із дружынаю.

(Уваходзіць князь із дружынаю.)

ГОСЬЦІ. Здароў будзь, княжа,
Здароў, спадар наш!
  Вітаем!

(Маладыя ўстаюць і падносяць князю чарку. Алёнка, стоячы перад князем, упусьціла чарку. Яна разьбіваецца. Варажбітка зь дзіўнай усьмешкай глядзіць на Алёнку й князя.)

КНЯЗЬ. Вітаю гаспадароў у хаце!
У добрым здароўі вясельле гуляці!

ГОСЬЦІ. Просім да нас, чалом б’ём!

КНЯЗЬ. Пеце, госьцікі, гуляйце,
На мяне не зважайце!

БАЦЬКА. Блаславі Божа.

ГОСЬЦІ. Бог блаславіць. (Новых гасьцей садзяць за сталы.)

ХОР. Ой, борам, борам, баравіною,
А хто там едзе? Князь з дружыною.
Ой, едуць, едуць яны, іграюць,
Ніхто дружыны не сустракае.
На двор дружына
Едзе ды грае,
Ніхто дружыны не сустракае.
У хату вітаюць,
За стол саджаюць.
Тады Алёнка йдзе сустракае…
Ой, борам, борам, баравіною.

(Вясельле ідзе далей. Алёнка сядзіць задуманая на авансцэне.
Да яе падыходзіць паволі, няўзнак, князь. Бацькі, сваты выходзяць.)

КНЯЗЬ (нясьмела). Алёнка!

АЛЁНКА (ня гледзячы на яго). Што спадар мой загадае?

КНЯЗЬ. Алёнка, ты злуеш на мяне?

АЛЁНКА. А чаго мне на князя майго злаваць?

(Князь прыціскае яе нецярпліва.)

КНЯЗЬ. Алёнка!

(Алёнка моўчкі падымае галаву й глядзіць князю ў вочы.)

КНЯЗЬ (хвалюючыся). Алёнка, вось ты і замуж ідзеш…
Ці добра я зрабіў, што быў у Данілы сватам?

АЛЁНКА (насьмешліва-горка). Нагуляўся князь зь дзеўкай, нацешыўся, а пасьля й сватаець яе іншаму…

КНЯЗЬ. Нагуляўся? (Адводзіць Алёнку на бок.) Няпраўда!
Я ж шчасьця твайго жадаў…
З Данілам будзе табе добра… Пакахаеш яго…

(Гвалтоўна, із зайздрасьцю.)

А мо ўжо кахаеш?

АЛЁНКА. Ці ж ня ўсё роўна цяпер?

Прапілі маладую сваты,
Расплялі сяброўкі мае косы русыя…

(З раптоўнай роспачай.)

Загубіла я долю сваю навек! Навек!

КНЯЗЬ. Дык так? (Палка.) Што я зрабіў? Я ж кахаю цябе больш за ўсё на сьвеце!

АЛЁНКА (моўчкі, з роспачай глядзіць на яго). Позна! (Бярэ яго за руку, і яны адыходзяцца да рэшты гасьцей, праводжаныя пільным поглядам старое варажбіткі й Данілы.)

(Уваходзяць бацька, маці, усе госьці. Бацька падводзіць Алёнку да Данілы. Маці здымае зь яе вянок і запальвае сьвечку.)

СВАЦЬЦЯ. Ці блаславіце гэтаму дзіцяці
Галоўку пастрыгаці?

УСЕ. Хай Бог бласлаўляе.

(Маці адразае маладой крыху валасоў, кладзе на галаву пасму лёну й падпальвае сьвечкай накрыж. Маладая плача.)

СВАЦЬЦЯ. На сінім возеры сядзела лябёдка,
Крылейка апусьціла, перайка пагубіла…
Ды на лаўцы цішком
Сядзела Алёнка,
Коскамі апусьціўшыся,
Сьлёзкамі абліўшыся.

(Маці й свацьці накладаюць маладой чапец і павязваюць галаву наміткай. Ля дзьвярэй рух. Дружка маладое — Васіль, Марыйка й іншыя дзяўчаты прыносяць каравай і кладуць яго на стале.)

ХОР. Нясеце каравай, нясеце,
Палажэце яго на стале,
Палажэце яго на стале,
Ды на белым, белым абрусе.
Сталовыя ножкі гіблюцца,
Усе з караваю дзіўлюцца!
Ой, ды каравай нас усіх вышай,
Наша маладая ўсіх крашай.
Каля ўкалыночку шышачкі,
Ой, ды пасярэдзіне зірначкі,
Зьверху караваю сыр, масла,
Ой, ды ў сярэдзіне доля, шчасьце.

ВАСІЛЬ (вымыўшы й абцёршы рукі). Бацька, маці, Радзіма, Княжа ласкавы ды ўсе Госьцейкі (кожнаму кланяецца).
Ці блаславіце каравай дзяліці?

УСЕ. Бог блаславіць!

(Васіль рэжа каравай, сярэдзіну падае маладым,
якіх сват пасадзіў на зэдлі пасярэдзіне хаты.)

ВАСІЛЬ. Гэй! Ёсьць тут маладое, бацька, маці ды хросныя.
Каб яны прыбывалі, нам што-небудзь даравалі!

(Бацькі падыходзяць і даюць.)

БАЦЬКА. Даруем шчасьце, і долю, і хлеба ўволю, грашанятаў сотку, каб жылося салодка. (Бацька, маці, хросныя бяруць па кавалку караваю й адыходзяцца.)

ВАСІЛЬ. Гэй! Ёсьць тут князь з дружынаю.
Каб яны прыбывалі, нам што-небудзь даравалі.

КНЯЗЬ (дае грамату). Дарую лог, палявіну, двор дубовы і хаціну.

ДРУЖЫНА. Даруем маладых адзеньнем заморскім дарагім! (Князь й дружына бяруць караваю й адыходзяцца.)

ХОР. На здароўе!

(Наперад праціскаецца някліканая Варажбітка,
затрымваецца й сьмяецца.)

ВАРАЖБІТКА. А мяне ня просіце падарыць?

УСЕ. Просім, бабулечка, просім…

ВАРАЖБІТКА. Што з тых грошай, што з багацьця,
Калі пуста ў гэтай хаце (паказвае на сэрца).
Сэрца, сэрца, што тут б’ецца,
Не замкнуці ў цёмнай клеці,
Не злавіць, як плотку ў сеці,
Не аблытаць пражай словаў,
Не прысыпаць сьлёз паловай.
Сэрца — вольная арліца!
Загадаеш ёй любіцца?
Загадаеш ёй кахаці,
Сакатаці, залівацца?..
Не, не… Сэрца — вольная арліца,
Прад багацьцем не скарыцца,
Белай шыі не угне,
Не, не, не!

АЛЁНКА (устае й пачынае разьвітвацца з хатай. Кланяецца ў кут, печы й на два іншыя куты).
Таткаў куточак, Божы дамочак,
Заставайся здароў, жыві багата!

(Алёнка кідаецца з плачам да ног маці.)

Мая мамачка, жыві шчасьліва, не забывайся на мяне, маладую!

(Усе плачуць, дзяўчаты ў гэтым часе пяюць.)

ДЗЯЎЧАТЫ. Ой, гара з гарой разьлягаецца,
 Божа мой!
А дзевачка з мамачкай разлучаецца,
 Божа мой!
А ляпей было мне не любіціся,
 Божа мой!
Як цяпер з мамачкай разлучыціся,
 Божа мой!

ВАСІЛЁК (прыціскаючы Марыйку). Эх, Марыйка, каб нам гэтак?

МАРЫЙКА. Вось чаго захацеў?

ВАСІЛЁК. Усё ня хочаш быць маёю?

(Марыйка адпіхвае яго.)

СВАТ. Гэй, музыкі, каб нам на дарогу мяцелічку!
Плач — плачам, а вясельле — вясельлем!

(Сват бярэ свацьцю, Васілёк — Марыйку, і выходзяць наперад.)

МАРЫЙКА. Ой, мяцелічка на вулічках мяце,
Мо’ ка мне майго мілога прымяце!

СВАЦЬЦЯ. Я мілога ды да сэрца прытулю,
Пацалункамі да п’яна напаю!

ВАСІЛЁК (да Марыйкі). Ой, курыць, веіць мяцеліца,
Нікуды дзеўка ня дзенецца!

СВАТ (да свацьці). Ой, харошая, прыгожая мая,
Чаму ж цябе паветрая не ўзяла?

РАЗАМ. Го-ца-ца ды го-ца-ца, го-ца-ца!
Ой, курыць, веіць мяцеліца…

ХОР. Гэй, гэй, мяцеліца…

МУЖЧЫНЫ. Ой, па вуліцы ды мароз ідзе,
А дзе любка начаваць будзе.

ЖАНЧЫНЫ. Бадай таго каваля, каваля,
Мяцеліца замяла, замяла.
Як ён мяне маладу, маладу
Ды замарозіў на ляду, на ляду.
Ой, ой мяцеліца… Курыць, веіць мяцеліца.

УСЕ. Ой, мяцеліца… Гэй!

(Так скачуць, аж пыл пачынае курыць.)

АКТ ІV

(Ізноў вясна… Той самы бор над возерам… Алёнка з Марыйкай ірвуць канвалеі… Пяюць птушкі, кукуюць зязюлі… Па возеры, як і ў мінулую вясну, плаваюць лебедзі.)

МАРЫЙКА. Ды відаць па вас, што няма паміж вамі згоды і шчасьцейка.

АЛЁНКА. Якое ўжо тут шчасьце! Замучыў ён мяне зусім! Не магу я так жыць! Уцяку, дальбог уцяку!

МАРЫЙКА. Ды чаго ж ён ад цябе хоча?

АЛЁНКА. А хто яго ведае. Усё адно паўтарае:
Не кахаеш мяне… яго кахаеш…

МАРЫЙКА. А ці ж ты запраўды яшчэ кахаеш князя?

АЛЁНКА (у задуменьні). Ня ведаю… Ня бачыла яго я так даўно.
А Даніла ня верыць… (Ірвучы краскі, крыху аддаляецца.)

МАРЫЙКА. Дзіўная рэч — каханьне!
Кахаеш — дрэнна, не кахаеш — дрэнна,
А пакахаеш не таго, што трэба, дык і зусім бяда!
Найлепей — не кахаць нікога!
Не кахаеш — ня журышся,
Не нясеш журботы ў вішні,
У каноплях не ўздыхаеш,
Сьмехам сыплеш аж да гаю...
Але ў сэрцы... (Аглядаецца.)
 Ці ня чуе?
Штось зязюлькаю кукуе:
„Пакахай, не ганарыся,
Пакрысе, ну, хоць пакрысе...“
Мо’ паслухаць? Мо’ памарыць
У чаромхавых гушчарах?
У сырадой пахучы ночы,
Мо’ запраўды зь любым скочыць?
(Летуценна.) У сетку з папараці, зёлаў,
Можа долю мы там зловім?
Ну, дык як? Кахаць? Любіцца?
Як жа, доля-чараўніца?
Кажаш, што кахаць ня варта?
Што ён злосны, што ўпарты?
Што зь мяне ён строіць жарты?
Так? Ці так?

(Васіль выскоквае з-за куста.)

ВАСIЛЁК. Маніш, дзяўчына!

МАРЫЙКА. Iзноў ты тут?

ВАСIЛЁК. Марыйка, ты мяне ўсё зводзіш,
Кінь жартаваць, кахаць — прасьцей.
У зялёным дыме вербалозаў
Наш лёс вясною расьцьвіце.

РАЗАМ. У зялёным дыме вербалозаў...

МАРЫЙКА. Шкада дзявочае мне стаі,
Шкада бясклопатных часін,
Ды вабіць, сілы адбірае
Зялёны вербалозаў дым.

РАЗАМ. Ды вабіць, сілы адбірае...

(Алёнка падыходзіць зь бярэмам красак.)

АЛЁНКА. Я не патраплю сэрца зводзіць,
Эх, не кахаць было б прасьцей.
У зялёным дыме вербалозаў
Мой лёс ужо не расьцьвіце...

МАРЫЙКА (падае руку Васільку).
Няхай, я больш ня буду зводзіць.

ВАСIЛЁК. Ня будзеш зводзіць?

МАРЫЙКА. Так, любы, кахаць — прасьцей.

АЛЁНКА. Шчасьлівыя... А я?

МАРЫЙКА, ВАСIЛЁК (разам). У зялёным дыме вербалозаў
Наш лёс вясною расьцьвіце.

АЛЁНКА (разам зь імі). У зялёным дыме вербалозаў
Мой лёс ужо не расьцьвіце!..

(Марыйка й Васілёк прытуляюцца... Алёнка з сумнай усьмешкай
глядзіць на іх. На сцэну выскокваюць дзяўчаты, несучы зялёнае
гальлё й краскі, за дзяўчатамі сьледам — хлопцы.)

ДЗЯЎЧАТЫ. Уцякайце, хлопцы, мы — бярозку будзем завіваць!

ХЛОПЦЫ. А мы вам паможам!

АЛЁНКА (да Марыйкі). Пайду я!

МАРЫЙКА. Пачакай, мы песьні будзем пяяць!

АЛЁНКА. Якія ж ужо мне песьні! (Адыходзіцца.)

(Дзяўчаты вышукваюць дзьве маладыя бярозкі, нахіляюць іх адну да аднае, зьвязваюць вершалінкі й вешаюць на бярозках вянкі ды стужкі.)

ХОР. Пойдзем, дзявочкі, у лугі, лужочкі,
Завіваць бярозкі, завіваць вяночкі,
На жыта густое, на ячмень каласісты, на авёс расісты.
На грэчку чорную, на капусту белую.
Разьвілі вяночкі, разьвілі зялёныя
На годы добрыя.

(Дзяўчаты расьсьцілаюць хустку на траве, хлопцы дастаюць гарэлку, сядаюць, п’юць, жартуюць.)

ХЛОПЦЫ (да Марыйкі). Марыйка, Марыйка! Калі замуж пойдзеш?

МАРЫЙКА (пераглядаецца з Васілём). Ня дай Божа ў вашую няволю трапіць!

[ХЛОПЦЫ] (пяюць). Хужа бяз мужа, да работы нядужа.
Да работы нядужа, у залёты дасужа.

(Усе сьмяюцца. На паляну выходзіць Даніла. Твар яго пакутны.
Ён шукае вачыма сярод дзяўчат Алёнку, а не знайшоўшы —
хоча адысьці. Марыйка ўскоквае й затрымлівае яго.)

ДАНIЛА (сядае на пень. Да Марыйкі). Алёнкі ня бачыла?

МАРЫЙКА. Бачыла. Яна да маці пайшла.

ВАСIЛЬ. Даніла, дзяўчаткі, хадзем агонь класьці!

(Усе кідаюцца ў лес.)

ВАСIЛЁК. Хадзем!

(Даніла моўчкі глядзіць на возера... З-за вярбін выходзіць Алёнка.)

ДАНІЛА (панура). Дзе была?

АЛЁНКА. Да мамы хадзіла.

ДАНIЛА. Да мамы! (Горка сьмяецца.)

АЛЁНКА (маўчыць).

ДАНIЛА. Не маніш? (Насьмешліва). Ой, умееш ты маніць, умееш!

АЛЁНКА (загарэўшыся). Няпраўда! Я не маню ніколі!

(Падыходзіць да Данілы й бярэ яго за руку.)

Даніла! Саколе! Я ж не маніла ніколі!
Я хацела цябе пакахаць... Шчыра, шчыра хацела...
Ды ня ўмела, ня ўмела, саколе!
(Шчыра.) Калі туліш мяне, абдымаеш,
Як лябёдкай мяне называеш, —
Мне здаецца — ня ты гэта — ён,
Ён бярэ мяне ў дзіўны палон...
Усё здаецца... ня ты... толькі ён...

ДАНІЛА (з злосьцю вырывае руку). Ціха, гадзіна, сорам дзявочы
Ты растрэсла даўно ў лазьнякох.
Яшчэ будзеш кпіць мне ў вочы?
Глянь, схварэў празь цябе я, ссох,
Празь цябе мне ня міл сьвет белы,
Як той сьцень, я снуюся дзень цэлы.
Ці яна... як жанкі ўсе — у хаце,
Ці ў чароты... (З роспачай.) Як гэта стрываць?!
Ляціць князя свайго цалаваць!

АЛЁНКА. Няпраўда! Я князя ня бачыла ад нашага вясельля!

ДАНIЛА. Ну, гэтаму паверыць цяжка!

АЛЁНКА (глядзіць з тугою на возера). Вось яно, маё возера сіняе,
У зялёны вянок завіваецца...
Пахне аерам, п’янай бярэзінай... (Скідае хустку.)
Душна, душна мне, душна мне ў цябе... (Распушчае валасы.)
Клеткай цёмнаю выдаецца твая хароміна!

ДАНIЛА (з болем і злосьцяй любуецца ёю). Схавай валасы...
Падумаеш, русалка якая!

АЛЁНКА (кідаецца раптам Данілу ў ногі).
Ой, ня муч ты мяне, адпусьці дамоў,
Не жыцьцё нам з табою, саколе мой!
Адпусьці...

ДАНIЛА. Адпусьціць? Каб ты ночкамі цёмнымі
З князем зоры ў боры распальвала?!
Ночы цёплыя, ночы вясновыя
Піць па кроплі вы можа ня будзеце?

АЛЁНКА. Я ж зь ім ня бачуся!

ДАНIЛА. Iлжэш! Iлжэш, гадзіна!

АЛЁНКА (просіць). Адпусьці мяне!

ДАНIЛА (жорстка адпіхваець ейную руку). Не! Не! (Шпарка адыходзіцца, каб ня бачыць Алёнчыных вачэй.)

АЛЁНКА (сядае на мох і плача. Пасьля паволі падымае галаву, глядзіць з сумам па лесе і, прыпомніўшы, відаць, леташнюю вясну, пяе).
Асыпалі чаромхі белы цьвет на зямліцу,
Як цябе я спаткала у бары ля крыніцы.
Я набрала ў далоні серабранай вадзіцы,
Доўга порскалі коні, не маглі, знаць, напіцца...

(За сцэнай чуваць голас князя, які, ідучы борам, таксама пяе.)

КНЯЗЬ. Тады ў князева сэрца заляцела лябёдка
I забіла крыламі і нясьмела, й салодка...
Ты набрала ў далоні серабранай вадзіцы.
Доўга чар пілі коні й мы з табой ля крыніцы.

(Выходзіць з лесу. Ня бачачы адзін аднаго, Князь і Алёнка пяюць далей.)

Ці вясна ў той вечар уракла нас з табою,
Ці вада ля крыніцы была брагай хмяльною...

(Заўважаюць адно аднаго... Ціха, штораз цішэй канчаюць.)

КНЯЗЬ. Ты тут?

АЛЁНКА (прыціснуўшы рукі да грудзей). Тут...

КНЯЗЬ. Даўно мы ня бачыліся... (Аглядае яе.)
Ты нешта сумная, дзяўчына...
Ну, як табе жывецца? (Падымае ейны твар угару.)
А я ўжо думаў, пры калысцы ты калыханкі мо’ пяеш?

АЛЁНКА (маўчыць).

КНЯЗЬ. Ня хочаш са мной гаварыць?

АЛЁНКА. Не, спадару мой залаты, лепш, каб мы не гаварылі...

КНЯЗЬ. Чаму так?

АЛЁНКА (неахвоча). Даніла... ён думае... што я...
(Проста.) А як пабачыць нас разам, дык і зусім замучыцца ён, бедны!

КНЯЗЬ. Дык ён?

АЛЁНКА. Мучымся мы абое... (Горка.) Ой, у нядобры час, відаць, пасватаў ты нас, спадару-княжа!

КНЯЗЬ (моўчкі глядзіць на яе).

АЛЁНКА (кланяецца). Бывай!.. (Хоча адысьці.)

КНЯЗЬ (падыходзіць да яе зусім блізка). Алёнка, я вінаваты перад табой... Даруй мне... (Раптам з тугою моцна прытуляе яе да сябе. Алёнка спачатку хоча вырвацца, але, пераможаная вялікім пачуцьцём, прытуляецца да грудзей князя.)

КНЯЗЬ (моцна). Каханьня не пераможаш!

АЛЁНКА. Не... (Абняўшыся, яны сядаюць на беразе.)

АЛЁНКА (летуценна). Вясна такая, як тады...
Зноў я і ты над возерам ціхім і сінім,
Над першым возерам лебядзіным.
Глянь, па возеры плаваюць лебедзі,
Як далёкія, белыя ветразі...

КНЯЗЬ. Так, зноў вясна... зноў ты і я... у бары...
(Радасна.) Мне, як дзіцяці, радасна і лёгка!
Цудоўна жыць! Ты — зноў мая!
(Выцягвае рукі.) Алёнка, любая, я чую столькі сілы!
Палае кроў! Ах, што б, ах, што б зрабіць?!
Дубок зламіць? Лябёдку напалохаць,
Каб не ўзіралася на наша шчасьце?

(Нацэльваецца ў лябёдку.)

АЛЁНКА. Не, любы... Помніш, што калісьці
Старая ў песьні нам сьпявала?

(У глыбіні сцэны зьяўляецца варажбітка, якая глуха пяе разам з Алёнкай.)

КНЯЗЬ (сьмяецца як дзіця). Я ж не заб’ю яе… Я толькі пажартую!
Алёначка, сонейка, ах, як цудоўна жыць!

(Князь цалуе Алёнку, пасьля нацэльваецца й страляе… Адначасна раздаецца другі стрэл. Гэта Даніла, гнаны зайздрасьцяй і непакоем, варочаецца над возера і, пабачыўшы Алёнку з князем, забівае князя. Князь, схапіўшыся за грудзі, падае долу.)

АЛЁНКА. Любы! Сакалок! (Хоча кінуцца за князем.)

ДАНІЛА. Алёнка… (Алёнка затрымваецца. Старая падыходзіць бліжэй).
Алёнка…

АЛЁНКА (закрывае твар рукамі). Ідзі… ідзі…

СТАРАЯ (урачыста). Лёс споўніўся…

(Зь лесу выбягаюць хлопцы, дзяўчаты.)

ХЛОПЦЫ, ДЗЯЎЧАТЫ. Што тут? Хто страляў? (Заўважыўшы над вадой цела.) Князь. Князь не жыве. Забіты. А Божухна!

(Мужчыны спушчаюцца й выносяць князева цела. Усе ў жаху стаяць над ім, зьняўшы шапкі. Старая падыходзіць і моўчкі прыглядаецца забітаму. Алёнка стаіць у немай роспачы. Дзяўчаты плачуць.)

МАРЫЙКА (да Алёнкі). Хто яго забіў, хто?

АЛЁНКА (ціха). Ён… Лебядзіны цар...

МАРЫЙКА (уголас) Ай, хто?! Хто?!

АЛЁНКА (ціха да Данілы). Уцякай!

(Даніла кідаецца ў лес, узьнімаецца мітусьня...
Над целам князя галосяць жанчыны.)

ЖАНЧЫНЫ. А наш жа ты бацюхна,
А наш ты саколе,
Адышоў ты ад нас насупраць вясны,
Насупраць цёплага лецейка.
Пакінуў нас адных, сіротаў горкіх… А… а…

(На фоне галошаньня старая варажбітка стаіць, падняўшы кій.)

СТАРАЯ. Ой ты, доля, доля,
Доля-чужаніца,
У цябе, у долі,
Нельга адпрасіцца.
Хочаш — дорыш шчасьцем,
Хочаш — гнеш і ломіш,
Аж жыцьцё людзкое,
Як той колас, зломіш.

ХОР. Ой, ты доля, доля,
Доля-чужаніца,
У яе, у долі,
Нельга адпрасіцца.
Чым яе прылашчыць,
Долю-чараўніцу,
Каб нарэшце шчасьця,
Шчасьця дапрасіцца?
Хто цябе, ой, доля,
Хто цябе спазнае?
Каму ж ты захочаш
Сэрца ўмаіць маем?

ВАРАЖБІТКА. Цябе, доля злая,
Праклінаюць людзі,
Праклінаюць з болем,
Праклінаюць, славяць.

УСЕ. Славяць цябе, доля!

Заслона.

Падрыхтавала Ілона Ўрбановіч паводле тэксту, ласкава ўзычанага бібліятэкай імя Францішка Скарыны ў Лёндане. Публікацыя сталася магчымай дзякуючы айцу Аляксандру Надсану. Ганарар за публікацыю спн. Урбановіч ахвяруе газэце „Наша Ніва“.