2–2001
» да Зьместу «

Народны нумар
 

гісторыі

Сяргей Балахонаў 
Сьмерць лютністы 
Апавяданьне з часоў 
апошняй нямецкай акупацыі 

---

Немцы не дазволілі нармальна справіць навагоднія сьвяты. Не зважаючы на вялікі спадзеў многіх ахвотнікаў, фаервэркі былі катэгарычна забароненыя пад пагрозаю карных захадаў ажно да расстрэлу. Як папраўдзе, расстрэлы дужа нэрвавалі менскі люд. Неяк цяжка было сьцяміць, чаму немцы, калі што ня так, хапаліся за зброю. Амаль як бальшавікі тыя. Хаця апошнія чынілі практычна ўсё ўпотайкі безь нямецкае схілкі да паказальнасьці, але хто ж у Менску ня знаў мясьціны, дзе НКВД мардаваў людзей?! Хто-ніхто, аднак, быў гатовы зразумець немцаў, бо ў менскіх ваколіцах шнырылі савецкія банды, а руіны самога места таксама былі ня надта бясьпечнымі з прычыны дзейнасьці зладзейскіх груповак, якія менавалі сябе „патриотическим подпольем“. Так ці гэтак, але стрэлы тут гучэлі штодня, бо нямецкая адміністрацыя ня мела аніякае пэўнасьці, што пад выглядам фаервэркаў чырвоныя ня ўчыняць якой-кольвек дывэрсіі.

У адной з кватэраў на Старажоўцы Новы год сьвяткавала грамада прагрэсіўнае беларускае моладзі. Хлопцы й дзяўчаты пад немудрагелістую заедзь пілі крэпкую самагонку, слухалі спадзеўны Лёндан і зьненавідную Маскву, шэптам пяялі народныя й нацыянальныя песьні, гутарылі пра паваенную будучыню мілае Бацькаўшчыны. Нехта з хлапцоў прыцёг даўных віленскіх паштовак „Беларускі флірт“. Знаны ў сябрыне лютністы Анатоль Лагуцёнак пачынаў гэты флірт выабражаць, чапляючыся да прытомных дзяўчат. Было сьмешна. Сьмяяліся да праўды, ня ўсе, бо на вечарынцы знайшлося месца гмураватаму Міхасю Лапіцкаму, каторы такіх публічных жартачкаў ня дужа паважаў. На пачатку вайны ён дзейнічаў у складзе групы, што высадзілася каля сталіцы Савецкае Беларусі для таго, каб чыніць перашкоды адступаючым чырвоным войскам. Потым доўгім часам хлопец мусіў перабываць у Гомелі, які немцы далучылі да сваёй „Украіны“. Відавочна, Міхась бы там і застаўся, каб не тупое хваравітае пачуцьцё адарванасьці ад усякага беларускага жыцьця. Акром жа таго сэрца мкнулася міжволі туды, дзе жыла тая, якую ён, здавалася, кахаў. „Закаханы беларускі эсэсавец“, — іранічна хмыліўся хлапец сам сабе, бо працягваў службу ў 13-м беларускім баталёне SS. Каханая ж, як гэта ўчастых бывае, ладна адмянілася ад пары іхняга апошняга пабачаньня за філіжанкаю сапраўднае бразыльскае кавы й ісьцінна-арыйскае чакаляды. Тое ўжо была не ранейшая Ганулька й не товарищ Анна, а вельмі сур’ёзная фройляйн — Hanna Smetantschuk. Добра ўмеючы па-нямецку, дзяўчына сталася тлумачкай пры адным з палкоўнікаў у Менску. Herr Oberst, папсаваны мазгамі на вайне ды ежы, глядзеў на Ганну выключна як на тлумачку з барбарскае славяншчыны на крывічэсьлівую нямецкую мову, ня робячы ніякіх пасьлізьненьняў на ейную жаноцкасьць. Міхась тое ведаў, але ласкавасьць каханай пры сустрэчы падавалася яму надта ўдаванай, а ў словах ейных чулася паняверка. Яна адно здагадвалася, што жаўнерык мо й сапраўды аб ёй трошкі няроўненька дыхае. Ці ня трошкі. Фройляйн ня цешыла вонкава каменная натура сп. Лапіцкага, ягоная станаўкая маўклівасьць ды задуменнасьць. Гэта агулам яе бянтэжыла, бо яна ўважала Міхася за нядрэннага літаратара, зь немалою насалодаю чытаючы яго допісы й вершы на бачынах нешматлікіх беларускіх выданьняў.
 

Даўней, чым Міхася, фройляйн Сьметанчук ведала сп. Лагуцёнка, які да прыходу немцаў быў сур’ёзным маладым чалавекам. Удзень ён вывучаў Маркса, Энгельса, Сталіна, а ўначы чытаў забароненых бальшавікамі дзеячоў і паэтаў. Апошняе ён рабіў так удала, як ніхто, бадай, у даваенным Менску, бо не адзін ягоны раўналетак трапіўся на гэтым. Як прыйшлі немцы, Анатоль закінуў і камуністычных клясыкаў, і беларускіх нацдэмаў. Змайстраваў сабе лютню ды спаміж заняткам настаўнічаньня граў сям-там для собскага задаволеньня ды ўцехі публікі. Анатоль быў неймаверна таварыскім, грамадзейскім хлапцом, як сказаў аднойчы пра яго др. Янка Станкевіч. Зь яго проста выпірала энэргія, якая здавалася бясконцаю, аж пакуль не адбываўся катастрафічны спад настрою, калі прыпаміналася вакольная рэчаіснасьць, у якой панавала вайна. Дык жа за лепшае ў такіх варунках ён лічыў сьмех і „здаровы цынізм“. Толькі ж Ганьне з таго было ні холадна ні цёпла, і яна із сталым посьпехам стрымлівала ўсе аблогі, якія ўчыняў Лагуцёнак, імкнучыся авалодаць ёю. Ангельскае слова „сэкс“ тады ня тоўпілася ў шэрагу папулярных між беларускага народу. Гаварылі часьцей пра любоў, робячы тое з пэўнаю інтанацыяй, насычанай прыцемненаю неадназначнасьцю. „Знаеш, meine Liebe, любоў — гэта яшчэ ня ўсё, што патрэбна для нармальнае паненкі, пагатоў у цяперашніх умовах, пагатоў ад жанатага мужчыны,“ — казала не аднойчы тлумачка лютністу. Але, як Анатоль ні выпытваў, ніколі не ўдакладняла, што ж тады паненцы сапраўды трэба. Падобных дыялёгаў не бывала між Ганнаю й Міхасём. Жаўнеру было прасьцей пакласьці свае думкі на паперу, чым наўпрост зьліяці сябе ды свае ўхаваныя пачуцьці. То й гаманілі яны збольшага на тэмы літаратурныя, куды патроху-патроху дамешваліся нелітаратурныя позіркі й намінкі на іншы бок мэдаля.

Вечарынка скончылася спакойна. Анатоль зусім не чапляўся да Ганны, хаця сам сабою зрабіўся відавочнаю зоркаю сьвята, дарма што бязь лютні. Міхась адно хітаў галавою: „Ну-ну, спадару Лагуцёнак, як жа нам з вамі можна вадзіцца? Вы ж над меру вульканічны, дый жа там, дзе ня трэба“. Лютніста ня чуў жаўнера, бо ня ўмеў чытаць думак. Абодва яны тады не маглі даўмецца, што досыць шчыльна іх зьвядзе супраца зь Яўменам Кудзенікам. Толкам пра яго ніхто нічагуські ня ведаў, як ня зналі, ці сапраўды яго так завуць. Зрэшты, ён ня надта сьвяціўся ў беларускіх асяродках Генэральнае акругі Вайсрутэнія, застаючыся заўсягды ў прыцемку. Адны казалі, што ён працуе на гаўляйтэра, другія — што на Маскву, трэцім здавалася, што Яўмен — агент брытанскае альбо нат амэрыканскае разьведкі. Аднак Кудзенік працаваў на незалежную Беларусь, якой літаральна трызьніў, не забываючыся пра ўмовы кансьпірацыі. У Менску пра гэта ведалі ўсяго чалавек сем, сярод каторых не было ніводнага немца. Але ж і ніхто з Рады Мужоў Даверу ня меў ані слыху ані прослыху аб тым, што нехта ў іх пад носам, але бязь іх самых, ходаўся за вольную Бацькаўшчыну й нават не ўвайшоў у падпольную БНП. Яўмен зарганізоўваў адстароненьне найбольш адыёзных ды нахабных дзеячоў савецкае партызанкі, месцкага бальшавіцкага падпольля, акупацыйных уладаў і польскага руху. Калі камуністаў і палякаў прыбіралі зазвычай збройна, тарнуючы ўсё магчымае — ад нажа да проціпяхотных мінаў, то немцаў мардавалі ціхутка-спакайнютка, імітуючы сардэчныя прыступы ці якія-кольвек пабытовыя няшчасныя здарэньні. А ўсё дзеля таго, каб немцы не ўзялі пад тыя падзеі закладнікаў ды не расстралялі іх за адсутнасьцю ахвотных узяць адказнасьць на сябе. Не хацелася Кудзеніку дараўновацца чырвоным вар’ятам, сярод якіх знайшоўся, ён чуў, верхавод аднае банды, што нават свае дзеткі ня стаў з закладнікаў ратаваць. Як жа, камунізм найперш! Змагар бачыў у тым глыбачэнную паталёгію. Будучыня Беларусі на агульным тле падзеяў паўставала цьмянымі абрысамі. Але ён цепліў спадзеў, што далейшы лёс Радзімы будзе вырашацца з удзелам Вялікае Брытаніі й Задзіночаных Штатаў.

Блізка пасьля праваслаўных Калядаў абазнаныя людзі прынесьлі зьвесткі, якія давалі праўдзівую магчымасьць выявіць і зьнішчыць аднаго з кіраўнікоў бальшавіцкіх груповак па мянюшцы Марат. Кудзенік пастанавіў неадвалочна правесьці акцыю зьнішчэньня, пра што найперш загаварыў зь Міхасём Лапіцкім, каторага знаў яшчэ з Гомелю.

— Ты, браце, цудоўна цеміш, што й тэўтоны, і саветы, і пагатоў ляхі за сяньняшніх часоў ня могуць быць нам праўдзівымі прыяцелямі. Дык жа прыходзіцца спадзявацца толькі на самых сябе, а почасту — нават адно насябе самога, бо элемэнтарнага даверу да людзёў мець ня можаш. Цябе ж ведаю даўна. Нешта рабілі разам.

— Ну, так, вядома ж. Але чаго ты кажаш такія ясныя рэчы?

— Проста на гэтай сранай вайне мы мусім сабе тое паўтараць як мага часьцей, інакш загінем, што быдла. Ты знаеш, ё канкрэтная задача.

— Ад часоў вывучэньня арытмэтыкі ў школе не люблю задачаў.

— Твой гумар — проста з моста, ды ня ў рэчку, а ў парэчку. Задача, вядома, у іншым рэчышчы…

— Зразумела.

Кудзенік колькімі словамі абмаляваў кшталт замеркаванай апэрацыі. Лапіцкі то слухаў, то ня слухаў, нырцуючы ў хвалях упэўненай інтанацыі й пераканаўчых аргумэнтаў.

— Я згодны, — вымавіў Міхась.

— Але ж гутарка мусіць астацца між намі. Інакш абодвум гамон капітальны прысьніцца.

— Крыўдзіш, Яўмене!

— То й ладна… А, чытаў жа кагадзе твой опус у „Беларускай газэце“. Нічога так.

— Ды скуль вы ўсе бераце, што гэта я пісаў? Тамака ж псэўданім.

— Твой стыль, Міхасю, знаеш. А яна хаця ведае?

— Хто? — пуставойтаўскім тонам выдыхнуў жаўнер.

— Я дурэю як той Халімон на каранацыі! Двох дарослыя людзі, а такім блазноцьцем маецеся!

— Ну, Яўмене, хто ж вінен, што ўсё так атрымліваецца? Ізноў жа — вайна.

— Так, вайна — поўны мех гаўна. Але ж, як кахаеш, то бяры сваё каханьне ў рукі, не зважаючы ні на што. І ня трэба тут расейскую раманістыку ўдаваць.

— Ды якая там к кадукам сабачым раманістыка?

За пару кварталаў побач загрукаталі аўтаматы, перарваўшы гутарку. Хлопцы хуценька-хуценька разьвіталіся й разьбегліся на розныя бакі.

Падобная, ды не зусім падобная размова адбылася пазьней між Кудзенікам і Лагуцёнкам. Лютніста ўвесь час блазнаваў, пра што б змагар ні казаў. Справа вымагала сур’ёзнасьці, і Яўмен адно таму вырашыў пагаварыць з Анатолем, бо знаў яго ўжо ў справе, калі бясшумна прыбралі бурмістра аднаго зь няблізкіх местаў. Інакш бы з музыкам ні пра што ісьціся не магло б. І гэтым разам ён пагадзіўся браць удзел у апэрацыі, але ані мізэрнае капулькі не суцішваў свайго сьмеханьня.

— Яўмене, як памру, то забяры ты сабе маю жонку. Яна бяз добрага мужыка засохне, як тая чараціначка. А я ж няверны муж у яе. Помню, быў я ў адным месьцейку ў вайсковай зоне… О, тамака ў мяне была жанчынка!

— Анатоль, што ты ўсё мянціш як мянташка? Няма моцы куды задзеці? Га? Сотку а пятсотку я наслухаўся аб тваіх прыгодах. Наконт „памру“ ты ня рохкай. Як шанцуе, то й карова танцуе: і танго, і факстрот. Жонка ў цябе, што праўда, баба ладная, але не майго густу, далібог. Кантралюй, калі ласка, свае эмоцыі. Згодна?

— Лады, пане Яўмене. Ты растлумач мне толькі, пры чым тут Лапіцкі? Я разумею — ён салдат, жаўнер нават, аднак жа нейкі ён млявы. Дый Ганульку, відна, кахае. І чуе маё сэрцайка, што пераканае ён яе ўрэшце.

— Анатоль! Кантралюй эмоцыі. Гэты млявы жаўнерык у 41-м 22 чэрвеня тутака столькі бальшавікоў парэзаў, колькі ты, мабыць, свойскіх кабанчыкаў за ўсё сваё жыцьцё не закалоў. Наш гэта чалавек. Што да Ганулькі, дык я не разумею тут твайго інтарэсу. Дый справы гэта не датыкаецца.

— Як жа? Я ж яе з 37-га пераконваю, ды ўсё безвынікова. А ён…

— Ён, дарэчы, яшчэ ніякіх канкрэтных захадаў не рабіў.

— Не рабіў?! А ў газэтках вершы хіба для Гітлера з Гёбэльсам друкуе?

— Ха-ха. Ну ладна, мо й для Ганны. Але сучасную жанку вершыкамі пераканаць цяжка.

— Думаеш? Але ж як прыгожа гучыць, халера красная: „Хочу краскі зьбіраць у тваім сьветлым садзе…“

— Добра балбатаць, але справа больш талераў каштуе. Пабачымся.

— Давай.

Змагар і лютніста парукаліся на адвітаньне. Кудзенік пайшоў, агулам задаволены шматплянавай размовай. Музыку было мулкавата з прычыны свомасьцяў собскага характару, наяўнай у галаве інфармацыі ды вельмі потных рук. 

 
На вуліцы Янкі Купалы Міхась заўважыў і азваў Ганну. Тая сьцепанулася, убачыўшы за сабою чалавека ў форме. Але зразумеўшы, што за ёй знаёмца, прашаптала:

— А, гэта ты. Дабрыдзень.

— Дабрыдзень, Гануля.

— Слухай, Міхаську, я нешта ня цямлю, што за ўродзтва ты надрукаваў у „Беларускай Газэце“?

— Ты што, ясачка? Гэта ж паэзія чыстае красы!

— Ага, усе гэтыя „краскі“ ў маім „садзе“, усе гэтыя „чарэсьні“ на маіх „дрэвах“? Міхаську, ты ня цар Салямон, а я не Суламіта. Гэта не паэзія, а парнаграфія. Нашто ты прыплёў мяне ў гэты верш?

— Чаму цябе? Гэта няма ж нічога пэўнага, адно лірычны герой зварачаецца да Mädchen von seiner Träumen…

— Прабач, але не ўважай мяне за дурніцу. Тамака пасьля першай страфы шэсьць радкоў пачынаюцца зь літараў, якія складаюць маё імя — ГАНУЛЯ.

— Дык жа не адна Гануля ў генэральнай акрузе.

— Ды глупства… — пачала была тлумачка, але жаўнер зрабіў тое, чаго было цяжка спаткаць у даваенным і рэдка сустрэць у ваенным Менску на людных месцах.

Ён проста-ткі затакаваў паненку і, узяўшы ў абдоймы, пачаў цалаваць. Тая тарганулася колькі разоў, выяўляючы прыліковы супраціў, але неўзабаве хлапец адчуў, што ейныя вусны адказваюць гэткім жа жаданьнем і пяшчотаю. „Bravo, bravo, Soldat!“ — пацяшаўся патруль, што прайшоў паўзбок цалавальнікаў.

Працяг быў пэўным — выявілася, што любоў для нармальнае беларускае паненкі — гэта ўсё, без увагі на вайну ды іншыя завады, прыгоды, нагоды. Калімілосная дзея скончылася, Ганна аблілася сьлязьмі: „Міхасю, мой міленькі, у нас нямашака жаднае прышласьці. Мы згінем. Вернуцца саветы і ўчыняць тут тры, чатыры, а то нават і дзесяць новых 37-ых гадоў. І ўсе будуць маўчаць. Яны заўсёды маўчаць. Баранкі Божыя… Кахаем? Але сэнсу, родненькі? Колькі з таго сэнсу? Трэба ўцякаць адгэтуль за тры моры, а то й яшчэ далей“. Хлопец ня мог суцішыць гэтыя раптоўныя сьлёзы каханае дзяўчыны, таму адно церабіў ейныя доўгія ядвабныя валасы, думаючы зусім па-іншаму й пра іншае.

Паводле задумы Кудзеніка, у прызначанай апэрацыі галоўную ролю мусіў граць Міхась, а Лагуцёнак адно падстрахоўваць. З тае прычыны лютніста ведаў пра ўдзел у справе жаўнера, а жаўнер пра здольніцтва лютністы й не здагадваўся. Кожны мусіў адказваць адно за сваю валоку ў акцыі. Кудзенік рыхтаваў адыход. Сустрэўшыся на Камароўцы зь Міхасём, ён раскрыў яму галоўныя драбнічкі будучага дывэрсійна-патрыятычнага спэктаклю: „Марат мусіць чакаць на сувязнога ў кавярні. Адрас на паперцы. Прачытаўшы, спалі. Заміж сувязнога ідзеш ты. Ён усё адно ня знае таго на твар. Аднак жа і ў нас пра Марата няшмат гушчы. Вонкавая прыкмета: у рукох трымацьме „Völkischer Beobachter“. На пароль: „Извините, у вас нет родственников на Шкловщине?“ — ён павінен адказаць: „Родственников нет, но знакомых хватает“. Страляеш. Не забудзь кантрольны ў мазгаўню. Бяжыш вонкі. Там цябе чакацьме наша машына. Усё будзе добра“. Лапіцкі й сам быў перакананы, што справа пакоціцца па аптымістычнай каляіне, нягледзячы на блізкую камісарскую кроў. Ён усьміхаўся, і змагару рабілася трохі ніякавата, хаця ён ніколі ня траціў упэўненасьці ў сваіх задумах, і ўпэўненасьць гэтая ніколі яшчэ не падводзіла. Яўмен працягнуў Міхасю пару сотняў райхсмарак на „бягучыя расходы“ ды, ціснучы руку, шапнуў: „З Богам!“ Апэрацыя пачалася.

Міхась, наколькі дазволілі магчымасьці, апрануўся згодна з апошнімі павевамі моды акупаванага Менску. Форма ў справе не пасавала, але й не было ніякае ахвоты ўбірацца ў якія-любыя лахманы. Месца апэрацыі за саветамі было сярэдняй паршывасьці рэстарацыяй, каторая за немцамі зрабілася кавярняю ня менш сярэдняе прыстойнасьці. Лагуцёнак прыйшоў першым. Узяў сабе пляшку ліквору ды ўсеўся за вольны столік, адсунуўшы ў бок нешта з прэсы. Пацёгваючы з зусім малюпасенькага кілішка салодкі вішнёвы трунак, ён аглядаў пярэстую грамаду наведнікаў. Кабет ён аглядаў аж занадта пільна. І тыя, прымячаючы гэта, зьлёгку чырванелі, ружавелі й апускалі ўва ўройлівым стыданьні вочкі. Анатолева душа проста зіхацела ад замілаванасьці. Раптам ён заўважыў, што ў залю ўвайшла Ганна Сьметанчук. Забыўшыся пра асьцярожнасьці апэрацыі, ды, мабыць, пра яе самую, лютніста паклікаў знаёміцу за свой столік. Яна ўсьміхнулася, пагадзіўшыся на запросіны даўняга свайго ўдыгача. Лагуцёнак хацеў быў замовіць для паненкі кавы зь пячэньнем, але тлумачка запярэчыла, узяўшы сто грамаў гарэлкі ды пару канапак. Гамонка ня клеілася. Ганна чыста не рэагавала на жарты, выхілясы й выхваляньні суразмоўніка. І калі той чарговым разочкам згадаў пра любоў, яна нястрымана засьмяялася й сказала: „Які ты ўсё-ткі дурненькі, Анатоль. Я кахаю іншага чалавека. Кахаю, хаця й баюся кахаць. Разумееш?“. Лютніста мала што кеміў і быў зьбянтэжаны, як НКВДыст, якога арыштавалі ўласныя калегі.

Часам тым у тлум кавярні ступіў Міхась Лапіцкі, гатовы на дакладнае й спакойнае выкананьне справы. Сярод прысутнае публікі, здавалася, ніхто не адпавядаў вонкавай прыкмеце. Сэрца Міхасёва здрыганулася й зазьнібела, калі ён прыкмеціў Ганну й Анатоля разам. Збоку іхны бязладны дыялёг выдаваў на даволі мілую размову дваіх вельмі блізкіх сяброў. Падышоўшы да іх, жаўнер ціха павітаўся, і позірк ягоны прабег па стале, дзе між бутэлькі, кілішка й талеркі зь недаедзеным лусьцікам палёжвала „Völkischer Beobachter“. Міхась прыклаў руку да вачэй, спрабуючы спраўдзіць, ці не насланьнё гэта, якое папсавала яму зрок. Але зрок быў у парадку. Засунуўшы руку ў кішэнь сваёй марынаркі, ён спытаў у Лагуцёнка:

— Ізьвініце, у вас нет родственікаў на Шклоўшчыне?

Агаломшаны нечаканым цыркам, лютніста ляпнуў першае, што яму лучыла ў голаў:

— Родственікаў нет, но знакомых хватаець.

— На, курва бальшавіцкая, — Лапіцкі выцяг рэвольвэр і стрэліў тры разы ў грудзі Анатоля, які ня здолеў вымавіць ні слова, а толькі да немагчымасьці вырачыў вочы, што марна пыталіся: „Чаму?“ Жаўнер не прыглядаўся да гэтага, а, пацэліўшы ў пераносьсе, стрэліў яшчэ адзін раз. Дзея доўжылася пяць-сем сэкундаў. Наведнікі кавярні страпянуліся. Дзеўкі заверашчалі. Ганна сядзела моўчкі зь іспалатнелым тварам і халодна-крышталёвымі вачыма дарагое швайцарскае лялькі. З-за суседняга стала падхапіўся жгучий брюнет і, адскачыўшы ўбок, засьвяціў гэткаю ж пістуляю. „Предатель, фашистский холуй“, — прашыпеў ён ды ціскануў на цынгель. Стрэл, аднак, ня грымнуў. Міхасю не ставала часу мазгаваць, ці там была асечка, ці ёлупень забыўся зьняць з засьцерагальніка. Ён бліскавічна разьвярнуўся ды абрынуў рэшту агню сваёй зброі ў неспакойнага бальшавіка, каторы мог зусім унікнуць сьмерці, каб не высунаўся так неабачліва. Брунэт гэпнуўся долу. Для праверачнага стрэлу не было патрона. Разьбірацца з рэвольвэрам Марата зноў жа не хапала часу. Лапіцкі дастаў з-пад марынаркі вялікі паляўнічы нож, схіліўся над ворагам і прафэсійна, бязь лішніх ваганьняў ды разважаньняў, разрэзаў таму горла. Здумлена-пераляканая публіка маўкліва лыпала вачыма, робячы мінімальную колькасьць удыханьняў, а выдыханьняў яшчэ меншую. Узяўшы пад руку Ганну, Міхась памкнуўся да выйсьця. На дварэ стаяў абяцаны чорны „Мэрсэдэс“, каторы хутка паімчаў іх прэч ад месца дзівотных і трагічных супадзеньняў ды падзеяў.

Апэрацыя была выкананая. Ня так, як меркаваў Яўмен Кудзенік. Але вораг усё-такі быў зьніштожаны. Сьмерць добрага сябра ўразіла змагара, але румзаць не выпадала. Праўда, жонку Анатолеву ён падтрымаў добра. Міхась з Ганнаю неўзабаве пабраліся. Яна чакала дзіця. Але аднойчы ў траўні, калі маладыя былі ўдваіх дома, нехта кінуў у вакно гранату. Прывыклых да ўсяго менчукоў не зьдзівіў ні выбух, ні смурод гарэлага чалавечага мяса, што доўга лунаў у прасякнутым водарам квеценя паветры, ні нават расстрэл немцамі пятнаццацёх падлеткаў-сірот у адпомсту за забітага жаўнера СС. Чужыя беды ў генэральнай акрузе практычна нікога не краналі. І толькі Яўмен Кудзенік набліжаўся да раскрыцьця й ліквідацыі арганізатараў ды выканаўцаў нагвалт подлага ўчынку. Ставала сілаў і сумленьня.

Сьнежань 2000 — студзень 2001
Ваўкавыск—Баранавічы—Гомель