2–2001
» да Зьместу «

Народны нумар
 

гісторыі

Гэрман Гэсэ 
Паэт 

---

Апавядаюць, што кітайскі паэт Хан Фоок^* у маладосьці быў апанаваны дзівосным імкненьнем вучыцца і ўдасканальвацца ўва ўсім, што толькі датычыць паэтычнага мастацтва. Ён жыў тады яшчэ ў сябе на радзіме на Жоўтай рацэ й быў заручаны, па ўласным хаценьні й з дапамогай бацькоў, што пяшчотна яго любілі, зь дзяўчынай з добрага дому, і неўзабаве ж на адпаведны дзень мела быць прызначана вясельле. Хан Фооку тады было недзе пад дваццаць, быў ён гожы дзяцюк, сьціплы й з прыемнымі манерамі, абазнаны з навукамі дый, нягледзячы на сваю маладосьць, ужо вядомы сярод літаратараў сваёй бацькаўшчыны некаторымі сваімі выдатнымі вершамі. Ня быўшы чалавекам багатым, ён, тым ня менш, меў прычакаць вялікае багацьце, у тым ліку дзякуючы пасагу маладой, а дзеля таго што ягоная нарачоная была да таго ж вельмі прыгожая ды цнатлівая, то, здавалася, у дзецюка было ўсё для шчасьця. І ўсё-ткі ён ня быў цалкам задаволены, бо ягонае сэрца поўнілася пыхай стацца дасканалым паэтам.

Неяк вечарам на рацэ адбывалася сьвята ліхтароў, і Хан Фоок самотна блукаў па працілеглым беразе. Ён прыхінуўся да галамня дрэва, нахіленага над вадой, і ўбачыў на рацэ тысячу агнёў, што плылі й дрыжэлі, ён бачыў, як на чаўнох і плытох вітаюць адзін аднаго мужчыны й жанчыны, а таксама маладзіцы ў сьвяточных уборах, быццам прыгожыя краскі, ён слухаў ціхае вуркатаньне асьветленай вады, сьпевы пяюльляў, зыканьне цытраў і салодкія гукі флейтыстаў, а па-над усім ён бачыў сіне-блакітную ноч, што лунала, нагадваючы скляпеньне нейкай бажніцы. Сэрца дзецюка, што самотным гледачом пазіраў, апанаваны сваім настроем, на ўсю гэтую прыгажосьць, моцна забілася ў грудзёх. Але як бы ні карцела яму перайсьці на той бок і папрысутнічаць пры ўсім ды цешыцца зь весялосьці побач са сваёй нарачонай ды сябрамі, усё-ткі шмат мацней ён жадаў застацца прачулым назіральнікам і адлюстраваць усё ў конча дасканалым вершы: блакіт начы й гульню сьвятла ў вадзе дый радасьць удзельнікаў сьвята й тугу ціхага сузіральніка, што прыхінуўся да галамня дрэва над берагам. Ён адчуваў, што ягонае сэрца яшчэ ніколі падчас усіх сьвятаў і пацехаў гэтае зямлі не весялілася й ня радавалася напоўніцу, што ён застанецца самотным і, відаць, што ня больш чым толькі сузіральнікам і чужынцам нават у самым віры жыцьця, і ён адчуў, што ягоная душа, адна з мноства іншых, створаная такім чынам, што, нават адчуваючы зямную прыгажосьць, яна ня можа пазбыцца адчуваньня таго, што яна тут чужая. Ад гэтага ён зажурыўся й задумаўся над гэтым, і вынікам ягоных развагаў было тое, што праўдзівае шчасьце й глыбокае задавальненьне толькі тады стануць для яго дасягальнымі, калі яму ўдасца нарэшце-такі адлюстраваць у вершах сьвет гэтак дасканала, што праз гэтыя адлюстраваньні ён авалодае выкрышталізаваным вечным сьветам.
 

Наўрад ці ведаў Хан Фоок, чуйнуе ён ці сьніць, калі пачуў ціхі шоргат і ўбачыў побач з дрэвам невыразную постаць і паважны твар незнаёмага старога, апранутага ў фіялетавыя шаты. Ён узьняўся і ўшанаваў таго тым вітаньнем, якое мусім аддаваць старым і высакародным. Чужынец усьміхнуўся й вымавіў некалькі вершаў, у якіх усё, што толькі адчуў маладзён, было такім дасканалым і прыгожым дый адпаведным правілам, устаноўленым вялікім паэтам, што сэрца маладзёна заняло ад зьдзіўленьня.

„О, хто ты, — прамовіў ён, нізка пакланіўшыся, — ты, які можаш зазірнуць у маю душу й дэклямуеш вершы, прыгажэйшых за якія я ніколі ня чуў ад усіх сваіх настаўнікаў?“

Чужынец яшчэ раз усьміхнуўся ўсьмешкай, на якую здольны толькі Дасканалы, і прамовіў: „Калі хочаш стаць паэтам, прыходзь да мяне. Ты знойдзеш маю хаціну ля вытоку ракі ў паўночна-заходніх гарах. Маё імя — Майстар дасканалага слова “.

З гэтым стары ступіў у вузкі цень дрэва й адразу зьнік, і Хан Фоок, што дарэмна яго шукаў і не знаходзіў больш сьлядоў, цяпер цьвёрда лічыў, што ўсё адбытае было мроівам, выкліканым стомленасьцю. Ён хапатліва перайшоў на іншы бераг, да чаўноў, і далучыўся да сьвята, але пасярод размоваў і гукаў флейты ўвесь час чуў таямнічы голас чужынца, і, здавалася, душа ягоная сышла разам з старым, бо ён сядзеў як чужы, зь летуценнымі вачыма, сярод радасных людзей, а яны ўсё пакеплівалі з ягонай закаханасьці. Празь некалькі дзён бацька Хан Фоока хацеў склікаць сяброў і сваякоў, каб прызначыць дзень шлюбу. Тут запярэчыў жаніх і сказаў: „Даруй мне, я ня буду такім паслухмяным, якім мусіць быць кожны сын у дачыненьні да бацькі. Але ты ведаеш, як моцна я жадаю вызначыцца ў мастацтве паэта, і хай сабе некаторыя мае сябры хваляць мае вершы, але я ўсё-ткі добра ведаю, што зьяўляюся яшчэ пачаткоўцам і раблю яшчэ толькі першыя крокі на гэтым шляху. Таму я прашу цябе, дазволь мне яшчэ трохі часу пабыць аднаму й дапоўніць свае веды, бо мне здаецца, што калі мяне зараз жа абцяжараць жанчына й дом, то гэта будзе перашкаджаць мне ў гэтых занятках. Цяпер жа я яшчэ малады, бесклапотны й хацеў бы яшчэ якую часіну пажыць самотна, каб стаць найлепшым паэтам і дзякуючы гэтаму здабыць радасьць й славу“.

Гэтыя словы зьдзівілі бацьку, і ён сказаў: „Гэтае мастацтва, мабыць, для цябе даражэйшае за ўсё, бо з-за яго ты нават хочаш перанесьці сваё вясельле. Альбо паміж табой і тваёй нарачонай нешта ёсьць, то скажы мне, чым я магу табе дапамагчы, паміру зь ёй ці расстараюся табе новую“.

Адылі сын пакляўся, што кахае сваю нарачоную ня менш, чым учора й заўчора, і што між імі не было й ценю звады. Ён таксама распавёў бацьку, што падчас фэсту ліхтароў у мроіве перад ім зьявіўся майстар, стаць чыім вучнем ён жадае больш, чым усяго шчасьця сьвету.

„Добра,— сказаў бацька, — тады я даю табе год. Цягам яго я дазваляю табе шукаць тое, што ты ўбачыў у сваім мроіве, якое, праўдападобна, пасланае табе богам“.

„…Гэта могуць быць і два гады, — разважліва сказаў Хан Фоок, — хто ведае?“

Тады бацька, засмучаны, адпусьціў яго, юнак жа напісаў ліста сваёй нарачонай, разьвітаўся й вырушыў у шлях.

Доўга-доўга вандраваўшы, ён дасягнуў вытоку ракі й адшукаў бамбукавую хаціну, што стаяла ў велічнай самоце, а перад хацінай на плеценай цыноўцы сядзеў стары, якога ён бачыў на беразе пры галамні дрэва. Той сядзеў і іграў на лютні, а ўбачыўшы, як да яго з глыбокай пашанай набліжаецца госьць, ані ўзьняўся, ані павітаўся зь ім, а толькі ўсьміхнуўся й забегаў па струнах чуйнымі пальцамі, і чароўная музыка струменіла па даліне, нібыта срэбная хмара, а дзяцюк стаяў, захапляўся і ў салодкім захапленьні забыўся на ўсё іншае, пакуль Майстар дасканалага слова не паклаў побач з сабою сваёй маленькай лютні й не пайшоў у хаціну. Тады Хан Фоок з глыбокай пашанай накіраваўся сьледам і застаўся служкам і вучнем Майстра.

Прайшоў месяц, і ён навучыўся пагарджаць усімі песьнямі, што склаў да таго, і вынішчыў іх са сваёй памяці. А празь некалькі месяцаў ён зьніштожыў са сваёй памяці й тыя песьні, якіх вучыўся дома ад сваіх настаўнікаў. Майстар блізу што ані словам не абмаўляўся зь ім, моўчкі вучыў яго майстэрству граньня на лютні, пакуль сама істота вучня не працялася музыкай цалкам. Неяк аднойчы Хан Фоок склаў маленькі верш, у якім абмаляваў палёт дзьвюх птушак у восеньскім небе, і ён прыйшоўся яму даспадобы. Ён не адважыўся паказаць яго Майстру, але аднаго вечара сьпеў яго ўбаку ад хаціны, і Майстар, напэўна, пачуў гэта. Адылі не сказаў ані слова. Ціхутка зайграў на сваёй лютні, і адразу ж паветра стала прахалодным і зьвечарэла, узьняўся пранізьлівы вецер, хаця была гэта сярэдзіна лета, і над пашарэлым небам праляцелі дзьве чаплі, якіх, здавалася, раптам ахапіла моцнае жаданьне вандраваць, і ўсё гэта было настолькі прыгажэйшым і дасканалейшым за вучнеў верш, што той засмуціўся, замаўчаў і пачуўся нікчэмным. І шторазу ў такіх выпадках браўся стары за лютню, і як прайшоў год, то Хан Фоок амаль дасканала вывучыўся граць на лютні, паэтычнае ж мастацтва здавалася яму ўсё больш мудрагелістым і ўзвышаным.

Праз два гады дзяцюк адчуў вострую тугу па доме, па сваіх, па радзіме й сваёй нарачонай, і ён папрасіў Майстра дазволіць яму вярнуцца назад.

Майстар усьміхнуўся й кіўнуў. „Ты вольны, — сказаў ён, — і можаш ісьці, куды хочаш. Ты можаш прыйсьці йзноў, ты можаш застацца, як табе хочацца“.

І вучань выправіўся ў падарожжа і вандраваў без адпачынку, пакуль не апынуўся аднойчы на сьвітаньні на родным беразе й ня ўбачыў за скляпеністым мастом роднага места. Ён пракраўся цішком у бацькаў сад і пачуў праз акно спальні бацькава дыханьне. Той яшчэ спаў. Пасьля ён пракраўся ў сад пры доме сваёй нарачонай і, ускараскаўшыся на вершаліну грушы, убачыў, як нарачоная стаіць у пакоі ды расчэсвае валасы. І калі ён параўнаў усё, як тое бачыў на ўласныя вочы, з карцінай, якую ён маляваў сабе, тужачы па доме, то яму стала ясна, што яму накаванана быць паэтам, і ён убачыў, што лятункі паэта азначаныя прыгажосьцю й грацыёзнай, недаступнай для нас, астатніх, вытанчанасьцю, якіх марна шукаць у сапраўднасьці. І ён зьлез з дрэва і ўцёк з саду, і цераз мост з роднага места, дый вярнуўся ў чорную даліну ў гарох. Там, як і калісьці, на сьціплай цыноўцы перад сваёй хацінай сядзеў стары Майстар і перабіраў пальцамі лютню, а замест прывітаньня стары прадэклямаваў два вершы пра шчасьце, што дорыць мастацтва, ад глыбіні й мілагучнасьці якіх вочы дзецюка напоўніліся сьлязьмі.

Зноў застаўся Хан Фоок пры Майстру дасканалага слова, які цяпер вучыў яго йграць на цытры, бо лютняй ён авалодаў, і месяцы зьнікалі, нібыта сьнег, на які дзьме заходні вецер. Яшчэ двойчы туга па доме апаноўвала яго. Аднае начы ён употай кінуўся прэч адтуль, але, перш чым дасягнуў краю даліны, начны вятрыска прабег па цытры, што вісела на дзьвярах хаціны, а гукі накіраваліся ўсьлед за ім і клікнулі яго вярнуцца, і ён ня змог супраціўляцца. Іншым жа разам яму прымроілася, што ён садзіць маладое дрэўца ў сваім садзе, а ягоная жонка стаіць побач, а дзеці паліваюць дрэва віном і малаком. Калі ён прачнуўся, у яго каморцы сьвяціў месяц, і, усхваляваны, ён узьняўся і ўбачыў — побач у дрымоце ляжыць майстар, а барада яго ціха дрыжыць; тут Хан Фоок адчуў горыч нянавісьці да гэтага чалавека, што, як яму здавалася, разбурыў ягонае жыцьцё й пазбавіў будучыні. Ён хацеў кінуцца на яго й забіць, ды стары расплюшчыў вочы й адразу ж сумна й зычліва ўсьміхнуўся, што абяззброіла вучня.

„Не забывайся, Хан Фоок, — ціха сказаў стары, — ты вольны рабіць тое, што табе люба. Ты можаш вярнуцца назад, на бацькаўшчыну, і пасадзіць дрэва, ты можаш ненавідзець і забіць мяне, усё можаш“.

„Ах, ці ж я мог бы цябе зьненавідзець, — крыкнуў глыбака ўсхваляваны паэт. — Гэта ўсё адно, каб я захацеў ненавідзець само неба“.

І ён застаўся й вучыўся граць на цытры, пасьля на флейце, а пазьней за дапамогай майстра пачаў складаць вершы й паціху вывучаў тое таямнічае мастацтва, калі, кажучы, здаецца, звычайныя й простыя рэчы, разам з тым баразьніш душу слухача, рыхтык як вецер паверхню вады. Ён апісваў узыход сонца, як яно марудзіць на краі гораў, і бязгучна мітусьлівую пад веснавым ветрам вярбу, і для таго, хто чуў паэтавы словы, гэта было ўжо ня проста сонца, гульня рыбаў і шэпт вады, а, здавалася, неба й сьвет на імгненьне зьліваюцца разам у дасканалай музыцы вершу, і кожны слухач пры тым з радасьцю ці з болем думаў пра тое, што ён любіў альбо ненавідзеў: хлапчук пра гульню, дзяцюк пра каханую, а стары пра сьмерць. Хан Фоок ня ведаў, як шмат гадоў ён прабыў пры майстру ля вытоку вялікай ракі, часта яму здавалася, што ён толькі ўчорашнім вечарам ступіў у гэтую даліну і быў сустрэты гукамі струнаў, якіх кранаўся стары, яму таксама часта здавалася, нібыта за яго сьпінай абваліліся й сталіся няйстотнымі ўсе людзкія вякі й часы.

Так вось прачнуўся ён аднае раніцы ў хаціне адзін, і дзе ні шукаў і ні клікаў, майстра не было. За ноч, здавалася, прыйшла восень, суворы вецер трэс старую хаціну, а над вяршынямі гораў ляцелі вялікія чароды пералётных птушак, хаця ім яшчэ быў ня час. Тады Хан Фоок узяў з сабой маленькую лютню й спусьціўся ў краіну сваёй бацькаўшчыны, і калі прыходзіў да людзей, яны віталі яго паклонамі, якімі аддаюць пашану старым і высакародным. Прыйшоўшы ў роднае места, ён даведаўся, што ягоны бацька й нарачоная ды сваякі памерлі, і іншыя людзі жылі ў іхных дамох. Увечары ж на рацэ ладзілі сьвята ліхтароў, і паэт Хан Фоок стаяў насупраць, на цямнейшым беразе, прыхінуўшыся да галамня старога дрэва, а калі ён пачаў граць на маленькай лютні, то жанкі заўздыхалі ды зачаравана, адчуваючы нейкі цяжар на сэрцы, пачалі ўглядацца ў ноч, а маладзёны клікалі лютніка, якога нідзе не маглі знайсьці, і гучна крычэлі, што яшчэ ніводны зь іх ня чуў гэтакіх зыкаў лютні. Хан Фоок жа ўсьміхаўся. Ён глядзеў у раку, дзе плылі адлюстраваньні тысячаў лямпаў; і як ня мог больш адрозьніваць адлюстраваньні й сапраўдныя рэчы, гэтак жа ня бачыў аніякай розьніцы паміж гэтым фэстам і тым першым, бо вось гэтак жа стаяў тут маладзёнам і слухаў словы прышлага майстра.

Зь нямецкай пераклаў Сяргей Богдан
паводле Hermann Hesse Gesammelte Schriften:
B. 3, — Frankfurt am Main: Suhrkampf Verlag, 1987.