2–2001
» да Зьместу «

Народны нумар
 

успаміны пра
ХХ стагодзьдзе

Вінцэсь Мудроў 
Ператвораныя ў попел 
  З гісторыі „Блакітнага ліхтара“  

---

Цудоўная была пара — пачатак семдзясятых... Пара душэўных парываньняў, наіўных мараў і гэткага ж наіўнага каханьня.

У 1971 годзе я вучыўся ў наваполацкай філіі Беларускага тэхналягічнага інстытуту — навучальнай установе, якую сталічна-акадэмічныя снобы не без падставаў называлі сьвінагадоўчым комплексам. Комплекс быў на 1000 галоваў, і мае душэўныя парываньні былі скіраваныя на пошук галоваў, неабыякавых да ідэі свабоды й нацыянальнага адраджэньня.

На нашым патоку палова студэнтаў была зь вёскі — вось да іх я й пачаў „пад’яжджаць“, мяркуючы, што калі яны генэтычна зьвязаныя зь беларускай мовай, то пасьля пэўнай апрацоўкі гамузам стануць у шыхты змагароў за Бацькаўшчыну. Гэта цяпер я разумею, што вёска даўно ўжо згубіла ўсялякія духоўныя пачаткі й ёсьць у сутнасьці рассаднікам паталягічнага халуйства й нацыянальнай дэградацыі (ці не таму сярод навачасных адраджэнцаў спрэс адны месьцічы ды „мяшанцы“), а тады, у верасьні 71-га, пачуўшы вясковы пранонс, я лез да яго носьбіта ў знаёмцы, гаманіў пры гэтым па-беларуску й бачыў на тварах былых вяскоўцаў ці то спалох, ці то недавер, ці то ніякаватасьць.

З той пары запомнілася адна размова. Мы, чатыры студэнты, яшчэ добра не перазнаёміўшыся, ехалі ў кодабе цяжарніка „на бульбу“, і я, вядома ж, усчаў гаману ў пэўным кірунку. Маўляў, францускія студэнты на бульбу ня езьдзяць — для тамтэйшай эканомікі падобныя непрадукцыйныя падыходы непрымальныя. Пасьля такога зачыну я вытрымаў паўзу й працягваў: вось калі б у нас, беларусаў, была свая дзяржава, такая ж магутная, як Францыя, і калі б усё навокал было беларускае — якое б гэта было жыцьцё! Пачуўшы мой сьпіч, адзін з хлопцаў, сын вайскоўца, ураз спахмурнеў — у ім прачнулася гадаванае бацькамі непрыняцьце ўсяго беларускага, другі — выпускнік адной зь вясковых школ Дрысенскага раёну, які дагэтуль голасна апавядаў вясёлыя показкі, аціх і потым цэлы год трымаў дыстанцыю, і толькі Валодзя з Полацку, такі ж „мяшанец“, як і я, пацешыўся з маіх словаў. „Ну ты й параўнаў х... з пальцам, — выдыхнуў зямеля, — што такое Францыя, і што — мы...“ „А што — мы?“ — з крыўдаю ў голасе перапытаў я. „Куча гаўна“, — патлумачыў Валодзя, і гэтая немудрагелістая фраза запомнілася на ўсё астатняе жыцьцё.

І ўсё ж там, „на бульбе“, давялося сустрэцца з адным, скажам так, несьвядомым адраджэнцам. Звалі яго Лёнем, жылі мы зь ім у адной хаце, спалі поруч на саломе, і вечарамі Лёня чытаў мне беларускія вершы з школьнай праграмы. Асабліва мяне ўражваў „Пахне чабор“. Кульнуўшы чарку, я віснуў на сябруковай шыі, п’янавата глядзеў у вочы й здушаным голасам прасіў: „Лявонка, прачытай...“ Лявонка чытаў, я ўражана шморгаў носам і дзівіўся, як мог няздара Броўка напісаць такі мілагучны, па-беларуску шчымлівы верш.
 

Аднойчы ўвечары ў хату ўбіўся мой школьны сябрук Валера Шлыкаў — ён гасьцяваў недзе пад Дзісной і вырашыў прыйсьці ў адведкі. Пратупаў 8 кэмэ, цягнучы ў руках кайстру зь пяцьма пляшкамі „чарніла“ й патэфон з кружэлкамі. „Набыў у аднае цётухны“, — патлумачыў. І так, пад салодкія сьпевы Бунчыкава й Нячаева, мы выжлукцілі пяць пляшак „чарніла“, я пачаў заклікаць сяброў зараз жа ўстаць на абарону прыгнечанай Бацькаўшчыны; грамада выкулілася на падворак і неўзабаве паснула на сьвежым паветры, у сьціртах саломы.

Наагул, інстытуцкая пара калі чым і запомнілася, дык гэта апраметнымі п’янкамі. П’янкі мелі пэрманэнтны характар, доўжыліся ўсе пяць гадоў навучаньня. Гэта былі выкінутыя з жыцьця гады, але, зь іншага боку, калі б я нават і паступіў у якую сталічную гуманітарную вучэльню, дык доўга б там не правучыўся. З маімі перакананьнямі самы раз было падавацца не ў сталічную ВНУ, а ў сталічную „амэрыканку“. На шчасьце, Бог уратаваў ад падобных унівэрсытэтаў.

У сьнежні 1971 году Максіму Багдановічу спаўнялася 80 гадоў. Думалася: адбудуцца мастацкія імпрэзы, паэту паставяць помнік, адаб’юць памятны мэдаль... Замест усяго гэтага ў Менску правялі шкадобы варты сходзік, на якім беларускія пісьменьнікі страшна неінтэлігентнымі галасамі наўзахваткі апавядалі пра дабратворны ўплыў вялікай расейскай літаратуры на творчасьць Максіма Багдановіча. Тымі днямі прачытаў амаль усе цэнтральныя беларускія газэты, шукаючы згадкі пра юбілей, але адны газэты пра Максіма нават не згадалі, а другія зьмясьцілі, відавочна дзеля адчэпкі, караценькія, па-савецку прымітыўныя артыкульчыкі зь невыразнымі фатаздымкамі, на якіх паэт выглядаў пяцьдзесятгадовым столаначальнікам. Мая наіўная душа абуралася. У іншых народаў творца такога памеру стаўся б апосталам нацыі, месца ягонага нараджэньня зрабілася б месцам паломніцтва ўдзячных нашчадкаў, а тут... Маё абурэньне сублімавалася спачатку ў мацюгі, потым у роздум над тым, як ушанаваць паэтавы ўгодкі, і, нарэшце, галаву наведала канструктыўная ідэя: арганізаваць нацыянальную суполку і назваць яе імем свайго куміра. Так у Наваполацку ў сьнежні 1971 году ўтварылася суполка пад даволі велягурыстым назовам: „Творчае літаратурна-мастацкае аб’яднаньне імя Максіма Багдановіча“.

У аб’яднаньне, апрача аўтара праекту, увайшлі Валера Шлыкаў, Толік Рыбікаў, Лявон Пятроў, а таксама Толікава сяброўка Тоня, якая пісала вершы па-расейску й якую мы залічылі ў сваю суполку з палітычных меркаваньняў — каб разбавіць шыхты расейцамі і, такім чынам, пазьбегчы абвінавачаньняў у нацыяналізьме. На першым сходзе — а адбыўся ён, калі не памыляюся, у Валеравай кватэры — кожны чалец атрымаў адмысловае пасьведчаньне й наказ: пашыраць суполку за кошт прыцягненьня ў яе нацыянальна-сьведамых і творчых асобаў. Літаратурна-мастацкая суполка мусіла мець свой „друкаваны орган“, таму я таго ж дня ўзяў кавалак ватману, склаў у столку й на тытульным баку напісаў тушшу й чырвоным алоўкам слова АЛЬМАНАХ. Ніжэй, дробнымі літарамі, пазначыў: „Творчае літаратурна-мастацкае аб’яднаньне імя Максіма Багдановіча. 1971 год“.

Цяпер ужо й ня памятаю — што я пісаў у тым першым нумары. Штосьці пра родную мову, пра ўгодкі Максіма Багдановіча й пра задачы суполкі. Была ў альманаху й рубрыка „Наша творчасьць“. Тут у рэдактара-выдаўца і ўзьніклі праблемы. У рэдакцыйным партфэлі былі толькі кволы вершык самога рэдактара ды мілосны, па-расейску пісаны мадрыгал Толікавай сяброўкі. Ня ведаючы, чым запоўніць рубрыку, я адклаў альманах і пачаў агітаваць чальцоў аб’яднаньня, у прыватнасьці, Валер’я Шлыкава, які штосьці там пісаў па-расейску, заняцца літаратурнай творчасьцю на ніве Беларушчыны. Неўзабаве пачалася экзамэнацыйная сэсія, потым прысьпелі доўгачаканыя вакацыі, падчас якіх я езьдзіў у Піцер і апантана чытаў Гэмінгуэя, потым... — у гэтым месцы стаўлю тры кропкі і цяжка ўздыхаю — я закахаўся, і выданьне альманаху было адкладзена на няпэўны час.

Успаміны з палітычнай падкладкай — жанр спэцыфічны. Рознага кшталту амурныя рэмінісцэнцыі выглядаюць тут залішнімі, і ўсё ж пра сваё першае (і, бадай, апошняе) каханьне варта сказаць колькі словаў.

Мінула амаль трыццаць гадоў, а я й цяпер, што той Пэтрарка, памятаю ня толькі дзень, месца, але й дакладны час сустрэчы зь „дзяўчынай сваёй мары“. У маёй Ляўры было дзіўнае, як мне тады здавалася, імя — Вера; была яна старэйшай ад мяне на год і насіла акуляры... Псыхолягі ўважаюць такі стан за лёгкую форму вар’яцтва і, вядома, маюць рацыю. І ўсё ж, казелячы вокам на партрэт доктара Фройда, заўважым: у прыродзе каханьня ёсьць нейкая неспазнаная тайна, а зірнуўшы на партрэт доктара Юма ці якога іншага агностыка, дадамо: і мы яе ніколі не разгадаем.

Мая Ляўра даўно жыве ў Альжыры, мае мужа-араба, двух дарослых сыноў, размаўляе зь імі па-француску й па-арабску й з настальгіяй глядзіць на тэлеэкран, калі там, прыкладна раз на год, паказваюць бойкі на менскіх вуліцах. Ну, а я, адгарнуўшы чародным разам лісток календару і ўбачыўшы, што сёньня 20 сакавіка — якраз у гэты дзень я сустрэў сваю Ляўру, — чухаю сівую бараду й з элегічным сумам дзіўлюся хуткаплыннасьці часу.
 

Лета 1972 году выдарылася сухое й гарачае. Наш студэнцкі будаўнічы атрад „Імпульс“ два летнія месяцы заліваў бэтонны пляц на будаўніцтве Лепельскага экскаватарарамонтнага заводу. Удзень раскачвалі бэтон жалезнай трубой, а ўвечары біліся „з тутэйшымі“, прычым бойкі былі зацятыя і крывавыя.

Адпрацаваўшы месяц у будатрадзе, прыехалі з Рыбікавым „на пабыўку“ й, нават не пераапрануўшыся, рушылі да Шлыкава. Выпілі ўтрох паўлітра сьпірытусу, ладна захмялелі, загаманілі на адраджэнскія тэмы, і Валера ўручыў мне стос дробна сьпісаных тэлеграфных блянкаў. Я зірнуў на першы блянк і прачытаў:

Вершы, якімі былі сьпісаныя паперкі, адпавядалі маім душэўным перажываньням і таму падаліся геніяльнымі. Увечары, ачуняўшы ад хмелю, я выцягнуў са стальніцы недапісаны альманах і на адной з старонак вывеў: „Валеры Шлыкаў. Вершы“. Дзесьці ў верасьні паказаў альманах сябрам і тут жа намаляваў вокладку для другога нумару. Гэтым разам альманах атрымаў сваю назву: „Блакітны ліхтар“.

Маракуючы, як назваць „рукапісны орган Творчага літаратурна-мастацкага аб’яднаньня“, я меў наўвеце годны прыклад — літаратурную суполку „Зялёная лямпа“, што арганізавалі ў 1819 годзе расейскія дзекабрысты. Такім чынам, на вокладцы зьявіўся малюнак ліхтара, а паколькі ў мяне быў флямастар блакітнага колеру, ліхтар той жа хвіляй „засьвяціўся“, і аб’яднаньне наша стала называцца Творчай літаратурна-мастацкай суполкай „Блакітны ліхтар“ імя Максіма Багдановіча. Назва, як на сёньняшнія густы, даволі рызыкоўная, але ня варта крывіць усьмешку, пагатоў у Наваполацку ў 1972 годзе не было ня толькі відзікаў, але й педзікаў.

Другі нумар альманаху падрыхтаваў Валеры Шлыкаў. Быў ён амаль цалкам прысьвечаны Якубу Коласу — якраз тады блізіліся 90-я ўгодкі з дня нараджэньня песьняра, — ну а трэці нумар выйшаў з-пад пяра Анатоля Рыбікава. Дагэтуль Анатоль ніколі не пісаў беларускіх вершаў, а тут увесь альманах быў запоўнены ягонай вершаванай прадукцыяй, і гэта нас, астатніх чальцоў аб’яднаньня, зьдзівіла і ўсьцешыла. Прадукцыя, што праўда, была далёкай ад дасканаласьці, і ў адным з наступных нумароў я нават зьмясьціў пародыю на Рыбікавы вершы. Пры гэтым той, каму яна была прысьвечана, ня толькі не пакрыўдаваў, а наадварот — акрыяў душой і натхніўся на стварэньне новых „пародыянебясьпечных“ твораў.

Напачатку ў альманаху практычна не было палітыкі. Старонкі крэйдаванай паперы — а пісалі мы акурат на ёй — поўніліся вершамі пра п’янку й каханьне, фатаздымкамі аўтараў, рознымі замалёўкамі, нататкамі пра беларускіх паэтаў і пісьменьнікаў. Увогуле, гэта была гульня, своеасаблівы пэрформанс, аднак мой інстытуцкі сябар Лявон, якому прысьпела пара выдаваць чарговы нумар, своечасова зразумеў небясьпеку такіх гульняў, і за выданьне №4 давялося брацца аўтару гэтых успамінаў. Забягаючы наперад, мушу сказаць, што яшчэ адзін „гулец“ праз колькі гадоў шчыра пашкадаваў, што зьвязаў свой лёс з „Блакітным ліхтаром“... Па сканчэньні інстытуту Толік Рыбікаў зьехаў па разьмеркаваньні ў далёкі Казахстан і ў алімпійскім 1980 годзе паўстаў перад намі — мной і Валерам — зусім не такім, якім мы яго ведалі. Быў ён ружавашчокі, па-партыйнаму стрыманы, па-камсамольску залізаны і з дэпутацкім значком на штрыфэлі крымпленавага пінжака. Як высьветлілася, сябрук наш разьмеркаваўся ў закрыты казахскі горад Сьцепнагорск, якога няма на мапах, і за чатыры гады выбіўся там у першыя сакратары гаркаму камсамолу. Толік не бяз гонару прадэманстраваў каляровыя здымкі, на якіх ён быў зьняты на тле службовай „Волгі“, і калі мы ўзялі па поўнай чарцы, стоена паведаміў, што далейшага прасоўваньня па службовай лесьвіцы не прадбачыцца. „Усё з-за “Блакітнага ліхтара”“, — пакутліва ўздыхнуў сябрук, і з гэтым уздыхам скончылася нашае сяброўства.
 

1973 год для мяне стаўся годам страшных п’янак і таму кепска адбіўся ў памяці. Таго году я вырашыў, паводле прыкладу нарадавольцаў, „пайсьці ў народ“. Паколькі ў студэнцкім асяродку знайсьці прыхільнікаў незалежнасьці Беларусі не ўдалося, заставаўся шанец адшукаць іх сярод простага люду. Просты люд, як вядома, любіць сядзець у кавярнях ды піўніцах — туды я й памкнуўся. Падсаджваўся з кухлем піва да якіх-небудзь дзецюкоў, перакідваўся зь імі некалькімі словамі й пачынаў гаворку на беларускія тэмы. Ну а падпіўшы, уголас чытаў вершы Багдановіча, прамаўляў тосты за Вольную Беларусь і аднойчы, пасьля аднаго такога тосту, ледзь ня быў пабіты. І вось, калі я ўжо страціў быў надзею знайсьці „братоў па розуме“, надарылася сустрэча, якая ў пэўнай ступені прадвызначыла мой далейшы лёс...

З Уладзімерам Арловым мы былі знаёмыя, што называецца, са школьнай лавы. Жыў ён у доме №4 па вуліцы Кірава, у тым жа доме жылі мае сябры-аднаклясьнікі, мы часьцяком сустракаліся, але вялікага сяброўства між намі не было. Арлоў вучыўся на адныя пяцёркі, настаўнікі ставілі яго ў прыклад, і такому боўдзілу, як я, сябраваць з выдатнікам не пасавала. Але аднойчы клясная кіраўнічка запрасіла Арлова — на той час студэнта першага курсу БДУ — распавесьці нам, шалахвостам, пра ўнівэрсытэт, пра ўступныя іспыты й наагул пра студэнцкае жыцьцё.

Арлоўскі расповед нам спадабаўся: госьць апавядаў пра ўсё з дасьціпным гумарам, а пры канцы, паведаміўшы, што рэгулярна чытае ў мясцовай газэце мае зацемкі, выдаў фразу прыкладна наступнага зьместу: „Мудрову варта падавацца на журфак, у яго ёсьць задаткі журналіста“. Такая фраза, зразумела, лягла на сэрца, і пасьля лекцыі мы з Арловым яшчэ ладна пагаманілі. Праўда, паступаць на журфак ён мяне не спакусіў: пнуцца ў галоўную ВНУ рэспублікі з тройкаю па паводзінах — такога нахабства я сабе ня мог дазволіць.

Доўгі час мы з Арловым былі добрымі знаёмцамі, а неўзабаве адбылося наша „спатканьне на Вераб’ёвых гарах“. Я тады, памятаю, спытаўся: ці ёсьць у Менску інтэлігенты, якія гавораць па-беларуску? Такое пытаньне суразмоўніка не зьдзівіла, ён з натхненьнем адказаў: „Ёсьць!“ — і паведаміў, што на мінулым тыдні на свае вушы чуў, як па-беларуску гаманілі прафэсар Алег Лойка ды бацька Генадзя Кулажанкі — арлоўскага аднакурсьніка з гістфаку. Вестка такая не магла не натхняць. Ёсьць, значыцца, яшчэ беларусы на сьвеце! І, зразумела, я адразу ж працяўся павагай да бацькі невядомага мне Генадзя Кулажанкі й яшчэ большай павагай да прафэсара Алега Лойкі. Наша размова, аднак, на гэтым ня скончылася: я прыцішаным голасам паведаміў сябру, што ёсьць пара надзейных, апантаных Беларушчынай, хлопцаў, зь якімі разам мы выдаем падпольны рукапісны альманах.

На наступны дзень я перадаў альманахі Арлову — колькі нумароў тады выдалі, ужо ня памятаю, — і ён павёз іх у Менск, каб паказаць аднакурсьнікам. Прайшоў месяц, а мо й болей, і вось, нарэшце, сябар завітаў у родныя Палестыны. Зь ягоных словаў можна было зразумець, што „рукапісны орган Творчай літаратурна-мастацкай суполкі“ быў прыхільна сустрэты менскім чытачом. Менчукам спадабалася ня столькі „зьмесьціва“, колькі сама ідэя выданьня непадцэнзурнага беларускамоўнага альманаху. Тады ж Уладзя — так на ягоную просьбу я стаў менаваць сябра — даў мне свае вершы й фатаздымак, на якім ён, дзесяцігадовы хлапчына, стаяў пад яблыняй і кусаў яблык. Вершы разам з фатаздымкам былі „надрукаваныя“ ў наступным нумары альманаху, і ў суполцы нашай на аднаго чальца паболела.

Тым часам заварушыліся й менскія мальцы. Уладзя паведаміў, што ў ягоным інтэрнацкім пакоі сталі зьбірацца неабыякавыя да лёсу Бацькаўшчыны студэнты: Генадзь Кулажанка, Юрась Бандаровіч, Ігар Чарняўскі, Алесь Міткавец ды іншыя. Дзесьці ўвосень 73-га Генадзь Кулажанка прыехаў у Наваполацак, і мы пазнаёміліся. Госьць уразіў сваёй інтэлігентнасьцю — быў падобны з твару да папулярнага актора Ўладзіслава Дваржэцкага, — размаўляў, як і Дваржэцкі, сьцішаным голасам, але па ўсім было відаць, што гэта ён зьяўляецца лідэрам менскай суполкі. Мы ўтрох — Генадзь, Уладзя й я — доўга блукалі па наваполацкіх вуліцах, складалі пляны нацыянальнага ад раджэньня, чыталі вершы, а напярэдадні ад’езду госьць даў для альманаху напаўжартам напісаны артыкул пад назовам „Паэт-летуценьнік Валеры Шлыкаў“. „З гэтага хлопца выйдзе паэт“, — паведаміў Генадзь, маючы на ўвазе Валер’я Шлыкава, а я ў сваю чаргу падумаў: „А зь цябе мусіць выйсьці ачольнік адраджэнскага руху“. На вялікі жаль, прагнозы нашыя ня спраўдзіліся: пасьля разгрому альманаху Валеры кінуў пісаць вершы й пачаў піць, Генадзь быў пасланы на пачатку 80-х у Аўганістан і загінуў там пры нявысьветленых абставінах, а вышэйпамянёны рух, які пачаў набіраць моцы пры канцы 80-х і які ачолілі іншыя людзі, быў зьведзены на пусты канец.

Згадаю і яшчэ адну прасьветлую й чыстую душу, што спрычынілася да выхаду „Блакітнага ліхтара“. Звалі таго хлопца Андрэй Грабаў. Тады, калі мы прынялі яго ў свае шыхты, Андрэй вучыўся ў дзясятай клясе наваполацкай СШ №2. Гэта, паўтаруся, быў сумленны хлопец з бунтарскім характарам, заўзятар біт-музыкі й Гэмінгуэя, і я, пазіраючы на Андрэя з „вышыні“ сваіх тадышніх гадоў, бачыў у ім сябе самога. Андрусь часьцяком завітваў на нашыя сходкі, слухаў нашыя бясконцыя размовы, чытаў і перачытваў нумары альманаху і ўрэшце прынёс свае ўласныя вершы. Грабаўскія вершы — ужывем гульню словаў — былі напісаны даволі зграбна й пазначаліся паэтыцкім талентам. Гэта што да твораў лірычнага ладу. Аднак, апроч іх, прынёс Андрэй і вершы, так бы мовіць, грамадзянскага гучаньня. Уладзімер Арлоў у адным з сваіх эсэ узгадаў па памяці колькі радкоў аднаго Андрэевага вершу:

Канчаўся вершаваны твор аптымістычным сьцьверджаньнем, што неўзабаве ў беларускіх лясох „паўстане моладзі атрад“. Верш гэты зьявіўся на старонках „Блакітнага ліхтара“ ў пачатку 74-га, а праз колькі гадоў ягонага аўтара паклікалі ў шыхты Савецкай Арміі, і назад ён не вярнуўся: быў забіты, паводле афіцыйнай вэрсіі, нейкім таварышам па службе.

Сёньня, калі з часу разгрому альманаху мінулася больш як чвэрць стагодзьдзя, дакараю сябе, што не зрабіў копіяў зьмешчаных у ім матэрыялаў. З памяці ўжо немагчыма аднавіць тыя ж Андрэевы вершы, а яны б і цяпер гучалі як выклік славутай беларускай „памяркоўнасьці“ — халуйству й паталягічнай абачлівасьці, якімі здавёнчасу апаражаны наш народ і яго інтэлектуальны авангард — пісьменьніцкая брацьця.

Зьмесьціва „Блакітнага ліхтара“ — а ўсяго выйшла пятнаццаць сшыткаў — было далёкае ад літаратуры ў клясычным разуменьні гэтага слова. Пісалі мы розную лухту й таму жартам менавалі свой альманах „Блакітным лухтаром“. У паэзіі пераважала так званая „чарнільная лірыка“, у якой акцэнт рабіўся на эратычныя відзежы ды мілосныя перажываньні лірычнага героя. Рэй тут вёў Валеры Шлыкаў, якому належалі наступныя радкі:

Яшчэ адна папулярная паэтычная форма — гэтак званыя „агітвершы“ (у апошніх нумарах мы іх сталі менаваць „агідвершамі“).

А вось яшчэ адзін падобны твор:

Сканчваўся „агідверш“ заклікам: „Грамадзяне! Набывайце білеты Дзяржаўнай трохпрацэнтнай грашова-рэчавай лятарэі!“

Мелася ў альманаху й паэтычная рубрыка „Мама, пачытай“. Дзеля гэтай рубрыкі Валеры Шлыкаў напісаў тузін вершаў і нават невялікую паэму пра тое, „як згубіў вушасты слон звонкія падковы“. Апроч таго ў кожным нумары зьмяшчаліся матэрыялы пра беларускіх паэтаў ды пісьменьнікаў і рознага кшталту разважаньні пра гаротны стан нацыянальнай культуры.

У адным з сваіх артыкулаў Валеры Шлыкаў напісаў пра тое, што сябрам Творчай літаратурна-мастацкай суполкі імя Максіма Багдановіча трэба пільнавацца, бо кожны іх крок фіксуецца органамі Камітэту дзяржбясьпекі. Напісаў нібыта жартам, але пры гэтым як у ваду глядзеў. Кожны наш крок насамрэч кантраляваўся „органамі“, і ў хуткім часе мы ў тым напоўніцу пераканаліся.

Аднойчы ўвечары — на календары быў 1974 год — я ішоў па вуліцы Маладзёвай у Наваполацку і, абмінаючы двух падпітых дзядзькоў, пачуў фразу, якая прымусіла сьцішыць крок. „Вунь, твой беларус пайшоў“, — прамовілі мне ў сьпіну, я азірнуўся, і падпітыя дзядзькі з прафэсійным імпэтам адвялі позіркі. Я адразу зразумеў — хто гэтыя людзі, як зразумеў і тое, што нашыя рукапісныя жарцікі скончыліся і КГБ ужо распачаў „паляваньне на апошняга беларуса“. Душу маю апанаваў... не, ня страх, а нейкі цягутка-напружаны помрак. Я адчуў раптам, што мне да апошніх дзён наканавана блукаць у гэтым помраку, і яшчэ адчуў страшэнную самоту й прагу прыхіліцца да каго-небудзь. Адзіным чалавекам, якому я вырашыў апавесьці пра сустрэчу з падпітымі дзядзькамі, быў Уладзя Арлоў. Але, калі я пабачыў ягоны пабляклы твар, дык зразумеў, што сябар меў сустрэчы куды больш сур’ёзнага парадку.

„Дрэнь справы“, — яшчэ з парога паведаміў сябрук. — „Учора выклікалі ў дом з бэльвэдэрам — КГБ усур’ёз намі зацікавіўся й раскручвае справу“. Паводле Ўладзевых словаў, нехта зь менскіх студэнтаў, якому на вочы патрапіў нумар альманаху, перапісаў зьмесьціва і пераслаў паперу ў „кантору“. „Рыхтуйцеся, хутка й вас пацягнуць“, — папярэдзіў сябар, і мы з Валерам пачалі падрыхтоўку: выдалілі з альманахаў старонкі зь небясьпечнымі вершамі, з артыкуламі, у якіх згадваліся КПСС і ейны баявы атрад, і замянілі іх старонкамі з палітычна ляяльнымі тэкстамі. Пасьля таго склалі ўсе пятнаццаць нумароў у стос і сталі чакаць гасьцей: былі перакананыя, што гэбісты будуць нас браць на кватэрах і абавязкова ўночы. Але прайшоў месяц, другі, трэці, а гасьцей усё не было. Цяжка сказаць — чаму яны валаводзілі. Хацелі, відаць, узяць нас на гарачым учынку. Мы, аднак, былі папярэджаныя і, як той казаў, сядзелі хвасты падцяўшы. Прычым, папярэдзіў нас ня толькі Ўладзя Арлоў, але й адзін з былых аднаклясьнікаў. Аднойчы, па п’янцы, ён паведаміў, што зьяўляецца асьведамляльнікам КГБ і рэгулярна інфармуе сваіх „працадаўцаў“ наконт нашых дзеяньняў і нашых настрояў. Той хлопец быў ня проста аднаклясьнікам, але й блізкім сябрам, а таму нам з Валерам ад такой навіны нават мову заняло. Зрэшты, мы на сябра не крыўдавалі — ён сам прызнаўся ў сваім віжоўстве, а мог жа й не прызнавацца.

Дзесьці ў кастрычніку 1974-га ўвесь наш курс сагналі ў актавую залю, і таварыш у скураным пінжаку прачытаў студэнтам рэфэрат на тэму: „Як супрацьдзеяць ідэалягічным дывэрсіям Захаду“. Згадаўшы добрым словам „незабвенного Иосифа Виссарионовича Сталина“, таварыш у скуры даў дыхту амэрыканскім імпэрыялістам, бонскім рэваншыстам ды іншай закардоннай брыдзе, потым пераключыўся на выкрываньне так званых дысыдэнтаў, а пры канцы рэфэрату заклікаў студэнтаў не губляць пільнасьці, бо ў нашай у цэлым палітычна здаровай рэспубліцы ёсьць людзі, незадаволеныя палітыкай Камуністычнай партыі, а ў некаторых акадэмічных асяродках падымаюць голаў беларускія буржуазныя нацыяналісты. Выкрывальнік нацыяналізму паведаміў таксама, што апошнім часам і сярод студэнцкай моладзі сталі ўзьнікаць гурткі, сябры якіх займаюцца палітычна шкоднай дзейнасьцю і, у прыватнасьці, выдаюць і распаўсюджваюць нацыяналістычную літаратуру. „Калі хто з прысутных ведае пра існаваньне такіх гурткоў, той мусіць, як грамадзянін і патрыёт, паведаміць пра гэта ў гарадзкі аддзел Камітэту дзяржаўнай бясьпекі“, — выдаў прамоўца й пакінуў аўдыторыю.

Калі я выходзіў з залі, хтосьці з аднакурсьнікаў у жартаўлівым запале крыкнуў: „Мудроў, закладзем...“ Галава мая ўехала ў плечы, і я прысьпешыў хаду, з глыбокім перакананьнем, што словы гэтыя спраўдзяцца. Гэбісты відавочна й арганізавалі чытаньне „рэфэрату“, каб высьветліць, наколькі „патрыятычныя“ студэнты Наваполацкага політэхнічнага інстытуту. Ну а праз пару тыдняў падчас лекцыі аўдыторныя дзьверы расчыніліся, і ў пройме нарадзіўся ўсхваляваны голас: „Мудроў, Песін, Марчанка, Мышалоў... Вас чакае рэктар“. „Нарэшце!“ — мільганула ў галаве, і ад тае думкі балюча сьціснула скроні. Мы выйшлі ўчацьвярох на калідор, дзе нас чакаў нейкі мітусьлівы таварыш. Таварыш зладзеявата азірнуўся, тузануў голеным падбародзьдзем: „Хадзем за мной!“

Ля інстытуцкага ганку стаяла бліскучая чорная „Волга“. Мы ўбіліся ў прапахлае бэнзынам нутро, легкавік адразу ж пайшоў на разварот, уціснуўшы нашыя сьпіны ў прыслон мяккага сядзеньня. Я насьцярожана зірнуў на карак гаспадара легкавіка, і гаспадар, крутнуўшы галавой, выцягнуў з кішэні пасьведчаньне: „Я з Камітэту дзяржаўнай бясьпекі. Маю да вас размову“.

Як на добры лад, дык у камітэт мусілі цягнуць мяне ды Валеру — выдаўцоў альманаху. Тут жа везьлі цэлую кампанію, прычым легкавік ехаў у дзіўным кірунку — у бок прамысловай зоны. Усё гэта непакоіла, думкі блыталіся ў галаве, і я прагнуў толькі аднаго: зьнікнуць, ператварыцца ў нішто, ці, на благі канец, у восеньскую муху, што білася ў шыбу перад маім носам. „Волга“ між тым пад’ехала да ганку паліклінікі нафтаперапрацоўчага заводу, віскнула гамульцамі й спынілася. Гэбіст спружна ўзьбег па сходах, мы гужам, на ватных нагах, пабеглі сьледам, узьняліся на трэці паверх, прабегліся па калідоры й неўзабаве апынуліся ў разьлеглым „працэдурным“ пакоі. „Чакайце!“ — гукнуў баец нябачнага фронту й зьнік за дзьвярыма. Чакаць давялося доўга. Мы, вядома ж, пачалі абмяркоўваць сытуацыю, сталі выпрацоўваць лінію паводзінаў, але, убачыўшы на століку аднаканальны „Сож“ бяз ручкі настройкі, разам аціхлі, дзьверы, за якімі схаваўся чэкіст, ціха рыпнулі, і нас — па адным — сталі выклікаць „на размову“.

Сябры вярталіся празь лічаныя хвіліны, з прасьвятлелымі тварамі, была спадзеўка, што я таксама хутка „адстраляюся“, але, калі зайшоў у габінэт, зразумеў: сябрукі ў гэтай п’есе толькі статысты, а галоўная роля належыць мне.

„Прозьвішча, імя, імя па-бацьку... Дзе нарадзіўся? хто бацькі? якую школу скончыў? хто падбіў да арганізацыі суполкі? хто, апроч Шлыкава, браў удзел у выданьні альманаху? колькі нумароў выйшла? чаму назвалі сваё выданьне „Блакітны ліхтар“? каго ведаеце зь беларускіх пісьменьнікаў? ці часта бываеце ў Менску? ці даводзілася чытаць падрыўную літаратуру? каму давалі альманах? зь якой нагоды цікавіцеся Альбаніяй?..“ Я блытана адказваў на гэтыя ды іншыя пытаньні, адчуваючы, што баец нябачнага фронту задае іх дзеля праформы. На стале ў байца ляжала тэчка, і ў яе нутры, відавочна, былі пазначаныя й маё прозьвішча, і імя, і шмат чаго іншага.

Адказваў на пытаньні больш за гадзіну, і, урэшце, БНФ (баец нябачнага фронту) запытаўся: „Паэтку Ларысу Геніюш ведаеце?“ „Ведаю, але асабіста зь ёю не сустракаўся“. „А ведаеце, што яна сядзела за нацыяналізм?“ Давялося баднуць галавой, уздыхнуць і ўтаропіцца на аркуш паперы, які ўзьнік перад вачыма. „Напішэце пра ўсё, аб чым мы тут з вамі гаманілі“, — загадаў суразмоўнік і выйшаў з кабінэту.

Пісаў я доўга, потым перапісваў — гэбісту штосьці там не спадабалася — нарэшце мая пісаніна была пакладзена ў тэчку, БНФ падняўся з-за стала і задаў апошняе пытаньне: „Дзе альманахі?“
 

Хвілінаў за дзесяць службовая „Волга“ везла мяне ў адваротным кірунку. Тулячыся на заднім сядзеньні, я ліхаманкава згадваў: каму аддаў апошні нумар? Восем нумароў ляжалі ў маім пісьмовым стале, чытыры ўзяў Рыбікаў, два хадзілі па руках у студэнцкім інтэрнаце, а дзе хадзіў яшчэ адзін нумар, я ня мог даўмецца. Напачатку заехалі да мяне, на Маладзёвую, 95. Пакуль поркаўся ў стальніцы, баец нябачнага фронту ўважліва сачыў за мной — баяўся, відаць, што я зьнішчу „кампрамат“. Потым паехалі на кватэру да Рыбікава. Сустрэла нас Толікава маці. „Вось, — кажу, — таварыш з рэдакцыі. Хоча пачытаць нашыя творы“. „А іх жа нельга чытаць чужым людзям“, — з імпэтам выдала жанчына. „Гэта свой“, — няшчыра прамармытаў я, адчуўшы на сваёй шыі гарачы подых чэкіста.

У студэнцкім інтэрнаце баец нябачнага фронту тыцнуў камэндантцы пасьведчаньне, тая, спатыкаючыся, пабегла па лесьвіцы, паадчыняла патрэбныя дзьверы, і яшчэ два нумары „Блакітнага ліхтара“ зьніклі ў чорнай тэчцы.

„Апошні нумар сёньня аддаць не змагу“, — паведаміў я, калі мы выйшлі з інтэрнату. „Хлопец, які яго чытае, зьехаў і вернецца за пару дзён“. Такая навіна засмуціла спадарожніка. „Што ж вы... кажаце, што нікому альманахі не давалі, а тут гойсаем па горадзе й ня можам знайсьці“, — дакорліва выдыхнуў спадарожнік і дадаў: „Як толькі знойдзеце альманах — адразу ж прывозьце ў паліклініку“. І яшчэ папярэдзіў, каб я ні з кім пра выклік у „органы“ не балбатаў.

На наступны дзень выкладчык мэталазнаўства жартам заўважыў: „Што, Мудроў, учора зноў прагуляў... Сядзеў, відаць, на піве?“ „Ды не, яго ў КГБ цягалі“, — гукнуў у адказ адзін з маіх аднакурсьнікаў, і выкладчык, пасуравеўшы з твару, перапытаў: „Сапраўды?“ Пасьля гэтага з мэталазнаўствам у мяне не было праблемаў.

Душы тых, каму ў далёкія семдзясятыя гады давялося хадзіць на „прафіляктычныя гутаркі“, зьведалі цэлы комплекс перажываньняў. КГБ баяліся як агню, і боязь гэтая была генэтычна абумоўленая. Савецкія спэцслужбы фізычна зьнішчылі мільёны людзей, мільёнам скалечылі лёсы, зрабілі рашучы ўнёсак у справу зьнішчэньня беларусаў як нацыі, і жывёльны страх перад яжоўска-берыеўскай „канторай“ літаральна ўеўся ў сьвядомасьць наступных пакаленьняў. Я не магу сказаць, што быў апанаваны жывёльным страхам, але душа — рэч зразумелая — млела. Патрапіўшы ў дваццацігадовым веку „на гачак“ КГБ, я пастаянна адчуваў увагу да сваёй асобы, і блізкія сябры, а то й проста знаёмцы раз-пораз казалі, сьцішыўшы голас, адну й тую ж фразу: „Прыкусі язык, табою цікавяцца...“ Калі-нікалі цікавасьць тая была проста дэманстрацыйнай: варта было зьявіцца на Скарынаўскім сьвяце ў Полацку, якое штогоду праводзілася ў апошнія жнівеньскія дні, як да сьпіны „прыліпалі“ камсамольскага выгляду маладзёны. Яны хадзілі сьледам цягам усяго сьвята, а аднойчы нават суправаджалі нас з жонкай да самай хаты: ехалі паволі ў „Жыгулях“, наставіўшы ў вокны свае ўкормленыя, страшна задаволеныя пысы.

Такім чынам, альманахі былі рэквізаваныя, адпаведныя тлумачэньні напісаныя, і я спадзяваўся, што на мяне забудуцца. Аднак не... За колькі дзён патэлефанаваў „таварыш з паліклінікі“ і нагадаў пра даўжок. Давялося перагарнуць раз астатні „Блакітны ліхтар“ №15 і выпраўляцца ў паліклініку, дзе мяне чакала чарговая прафіляктычная гутарка.

Гэтым разам гэбіст пачаў „прафіляктыку“ з аналізу нашай творчасьці.

„Гэта вы напісалі: “Я цягнуся у кастрычніцкае раньне. // Дзе ты, мой вясёлы, цёплы май? // А навокал толькі ветру скавытаньне // І дарогі бруднай шчэ ня бачны край”?“

Я моўчкі кіўнуў галавой.

„Ёсьць тэкст і падтэкст, і параўноўваць Кастрычнік з бруднай дарогай мы вам не дазволім“.

Я паспрабаваў быў апраўдвацца, але суразмоўца перагарнуў старонкі альманаху й працытаваў рыбікаўскі верш: „Нехта нечым ноты грае // Ўсё крычыць бясконца. // Як раней, мужык наш мае // Ўсё у плямах сонца“. Прачытаўшы гэта, баец нябачнага фронту наставіў на мяне дапытлівыя вочы й з робленай пакутаю ўздыхнуў. Потым ён доўга цытаваў „чарнільную лірыку“ Валер’я Шлыкава й гэтак жа доўга разважаў аб шкодзе, якую чыніць падобная лірыка справе выхаваньня маладога пакаленьня. Нарэшце, быў працытаваны ўрывак з артыкулу пра Ўладзімера Караткевіча — гэты пісьменьнік быў, поруч з Альбэрам Камю, маім тадышнім кумірам — і голас суразмоўцы набыў лагодны тэмбр. Гэбіст адкінуўся ў крэсьле й паведаміў, што асабіста ведае Ўладзімера Сымонавіча і, як бывае ў Менску, часьцяком завітвае да яго ў госьці. Я напачатку ня даў таму веры, а потым падумаў, што й сапраўды — такіх „сяброў у пагонах“ вакол Караткевіча мусіла круціцца цэлая рота. „Сябар Караткевіча“ стаў апавядаць пра свае сустрэчы зь пісьменьнікам, але тут у кабінэт увайшоў мурлаты тыпус у шэрым пінжаку — відаць, начальнік, — і суразмоўнік адарваў сьпіну ад крэсла. Мурло задало мне толькі адно пытаньне: „Бацькі ведаюць, што табою займаюцца органы?“ Я страсянуў чупрынаю, а за колькі дзён, вярнуўшыся з заняткаў, натыкнуўся ў калідоры на заплаканую маці. Маці плакала беспатольна, надрыўна, і скрозь усхліпы прарываліся здушаныя словы: „Думала — вывучыцца... чалавекам стане... а ён... палез у палітыку...“ Плакаць было з чаго: надоечы маці паведамілі, што ейны сын арганізаваў антысавецкую групу, якая была выкрыта органамі дзяржбясьпекі. Я адразу зразумеў, хто ініцыяваў такое „паведамленьне“, і ў душы пракляў мурлатага „арганіста“. Гэтая гульня на нэрвах маці не дадала ёй здароўя. Яна была жанчынай уражлівай, а таму страшна перажывала з прычыны маёй „палітыкі“. У 1980 годзе яна памерла ад ішэмічнай хваробы сэрца, маючы ўсяго 52 гады.

Напачатку 90-х расейская ФСБ вярнула былым уладальнікам шмат з таго, што было рэквізавана ворганамі дзяржбясьпекі, у тым ліку й твораў самвыдату. Пры гэтым фээсбоўцы прынесьлі афіцыйныя прабачэньні за колішнія беззаконьні. У нас жа нічога такога не назіралася. Больш за тое: мне давялося пачуць па „мацюгальніку“ інтэрвію з адным кампэтэнтным таварышам, які заявіў, што ў Беларусі практычна не існавала самвыдату, і спэцслужбы, адпаведна, за гэтую справу нікога не перасьледвалі.

Дзесьці ў 1993 годзе я папрасіў свайго сябра, дэпутата ВС Лявона Баршчэўскага, даведацца ў другога дэпутата, кіраўніка тадышняга КГБ Лавіцкага, ці ёсьць шанец атрымаць назад канфіскаваныя альманахі (у 74-м сп. Лавіцкі ўзначальваў абласную гэбісцкую ўправу, і „Блакітны ліхтар“ грамілі не безь яго ведама). Як засьведчыў Лявон, галоўны чэкіст краіны параіў не марнаваць часу на пошукі канфіскаваных матэрыялаў, бо яны пасьля славутага путчу былі ператвораныя ў попел.

Фэерычным атрымаўся эпілёг.

Шэрыя тэчкі асабістых справаў, сьпісы агентаў і стукачоў, пажоўклыя старонкі даносаў — усё гэта гарыць і курчыцца ў пякельным агні, і толькі важкі, перахоплены аборкай пачак аніяк не жадае гарэць. Нарэшце ён паволі чарнее з аднаго кута, полымя дабіраецца да літары „А“, потым да маленькага, сіняй фарбай намаляванага ліхтарыка й нечакана ўспыхвае зыркім слупом, асьвятліўшы мітусьлівыя рукі й зварухнуўшы цені на пашарпанай сьцяне.