| |||
| A R C H E | Narodny numar | №
2 (16) – 2001 |
|
|
|
Пачатак Навіны Форум Пошук Аўтары Цалкам Іншае |
|
|
|
|
|||
 |
|
|
|||
|
Унабомбэр
|
|
2. Індустрыйна-тэхналягічная сыстэма можа выжыць або ляснуць. Калі яна выжыве, магчыма, нарэшце будзе дасягнута нізкая ступень фізычных і псыхічных пакутаў, але толькі пры ўмове, што будзе пройдзены доўгі й балючы пэрыяд рэформаў, і станецца гэта толькі за кошт пастаяннага прыніжэньня людзей і многіх іншых жывых істотаў да ўзроўню тэхнічных прадуктаў і звычайных шасьцярон грамадзкага ладу. Больш за тое <…>: не існуе спосабу рэфармаваньня або мадыфікацыі гэтай сыстэмы, пры якім людзі не пазбаўляліся б годнасьці й аўтаноміі. 3. Калі гэтая сыстэма лясьне, вынікі таксама будуць балючыя. Але чым больш сыстэма ўзмацніцца, тым больш жахлівыя будуць вынікі ейнага распаду. Калі ёй наканавана распасьціся, хай гэта лепш здарыцца раней, чым пазьней. 4. Таму мы заклікаем да рэвалюцыі супраць індустрыйнай сыстэмы. Гэтая рэвалюцыя можа скарыстаць гвалт, а можа й не скарыстаць; яна можа быць раптоўнай або гэта можа быць адносна паступовы працэс, цягам у некалькі дзесяцігодзьдзяў. Нічога нельга прадказаць. Мы хочам толькі падаць агульныя прынцыпы, якімі варта кіравацца тым, хто ненавідзіць індустрыйную сыстэму, каб падрыхтаваць глебу для рэвалюцыі супраць гэтай формы грамадзтва. Гэтая рэвалюцыя ня мусіць быць ПАЛІТЫЧНАЙ. Ейная мэта — не скіданьне ўрадаў, а зьмяненьне эканамічных і тэхналягічных асноваў сучаснага грамадзтва. <…> Псыхалёгія сучаснага лявацтва 6. Амаль кожны пагодзіцца, што мы жывем у вельмі неспакойным грамадзтве. Адной з найбольш пашыраных праяваў звар’яцеласьці нашага сьвету ёсьць лявацтва. Таму дыскусія пра псыхалёгію лявацтва можа паслужыць уводзінамі ў дыскусію пра ўсеагульныя праблемы сучаснага грамадзтва. 7. Аднак што такое лявацтва? На працягу першай паловы ХХ ст. лявацтва магло практычна атаесамляцца з сацыялізмам. Цяпер гэты рух раздроблены, і няясна, хто дакладна можа быць названы левым. Калі ў гэтым тэксьце мы гаворым пра левых, мы маем на ўвазе сацыялістаў, калектывістаў, палітычна правільныя тыпы людзей, фэміністак, гомасэксуалаў, абаронцаў правоў інвалідаў і жывёлаў і да т.п. Але ня ўсе, хто бярэ ўдзел у адным з гэтых рухаў, — левыя. У нашай дыскусіі мы намагаемся давесьці, што лявацтва ня столькі нейкі рух ці ідэалёгія, колькі псыхалягічны тып або, дакладней, збор роднасных тыпаў. <…> 9. Дзьве псыхалягічныя тэндэнцыі, якія ляжаць у падмурку сучаснага лявацтва, мы называем пачуцьцямі непаўнавартасьці й гіпэрсацыялізацыі. Пачуцьці непаўнавартасьці ўласьцівыя сучаснаму лявацтву ў цэлым, тымчасам як гіпэрсацыялізацыя характэрная толькі для пэўнай часткі сёньняшняга лявацтва, аднак гэтая частка надзвычай уплывовая.
10. Пад пачуцьцямі непаўнавартасьці мы разумеем ня толькі беспасярэдне пачуцьці непаўнавартасьці, а цэлы спэктар роднасных рысаў: нізкую самапавагу, пачуцьці немачы, дэпрэсіўныя схільнасьці, паражэнства, вінаватасьць, нянавісьць да сябе й г.д. Мы сьцьвярджаем, што сучасныя левыя схільныя да такіх пачуцьцяў (магчыма, больш ці менш прытлумленых) і што гэтыя пачуцьці вырашальным чынам вызначаюць скіраванасьць лявацтва. 11. Калі нехта амаль усё, што гаворыцца пра яго (або пра групы, зь якімі ён сябе атаесамляе), інтэрпрэтуе ў ганебным ракурсе, мы выводзім з гэтага, што ён церпіць ад пачуцьцяў непаўнавартасьці або нізкай самапавагі. Гэтая тэндэнцыя праяўляецца сярод абаронцаў правоў меншасьцяў, незалежна ад таго, належаць яны да меншасьці, якую бароняць, ці не. Яны празьмерна адчувальныя да выразаў, якія ўжываюцца для абазначэньня меншасьцяў. Такія тэрміны, як нэгар, калека або дзявуля для абазначэньня афрыканца, інваліда або дзяўчыны ня маюць ніякага ганебнага значэньня. Кабета і дзявуля былі толькі жаночымі эквівалентамі да мужыка, дзецюка або маладзёна. Нэгатыўныя канатацыі гэтым тэрмінам прыпісалі самі левыя актывісты. Некаторыя абаронцы правоў жывёл зайшлі так далёка, што не прызнаюць выразу свойскія жывёлы й настойваюць на тым, каб замяніць яго выразам жывёльная супольнасьць. Левыя антраполягі пэдантычна пазьбягаюць сказаць што-небудзь пра першабытныя народы, што магло б быць праінтэрпрэтавана нэгатыўна. Яны хочуць замяніць першабытны выразам непісьменны, амаль параноідна ўспрымаючы ўсё, што толькі можа паказваць, што якаясь прымітыўная культура больш другасная за нашу. (Мы ня хочам, каб гэта прагучала так, што прымітыўныя культуры САПРАЎДЫ больш другасныя за нашу. Мы толькі паказваем на гіпэрадчувальнасьць левых антраполягаў.) 12. Тыя, хто найбольш адчувальны да палітычна няправільнай тэрміналёгіі, — не звычайныя насельнікі нэгрыцянскага гета, азіяцкія эмігранты, катаваныя жанчыны або інваліды, а жменька актывістаў, зь якіх многія нават не належаць ні да адной прыгнятанае групы, наадварот, паходзяць з прывілеяваных грамадзкіх сфэраў. Цьвярдыня паліткарэктнасьці — унівэр сытэцкія выкладчыкі, якія маюць бясьпечную працу й дабротлівыя заробкі і большасьць зь якіх — гетэрасэксуалы, белыя мужчыны зь сем’яў сярэдняга стану. 13. Многія левыя гарліва атаесамляюць сябе з праблемамі групаў, пра якія мяркуюць, што яны слабыя (жанчыны), прыгнечаныя (амэрыканскія індзейцы), агідныя (гомасэксуалы) або неяк інакш другасныя. Левыя самі адчуваюць гэтыя групы як другасныя. Яны б ніколі за сабой гэтых пачуцьцяў не прызналі, але менавіта таму, што яны на гэтыя групы глядзяць як на другасныя, яны атаесамляюць сябе зь іхнымі праблемамі. (Мы ня хочам сказаць, што жанчыны, індзейцы і г.д. САПРАЎДЫ другасныя, мы толькі выкладаем лявацкую псыхалёгію.) <…> 15. Левыя маюць схільнасьці ненавідзець усё, што ім уяўляецца моцным, дыхтоўным і пасьпяховым. Яны ненавідзяць Амэрыку, ненавідзяць заходнюю цывілізацыю, ненавідзяць белых мужчын, ненавідзяць рацыянальнасьць. Прычыны, якія яны прыводзяць, абгрунтоўваючы сваю нянавісьць да Захаду й г.д., відавочна, не зьвязаныя зь яе сапраўднымі матывамі. Яны ГАВОРАЦЬ, што ненавідзяць Захад, бо ён ваяўнічы, імпэрыялістычны, сэксісцкі, этнацэнтрычны і г.д. Калі ж такія самыя заганы праявяцца ў сацыялістычных краінах ці ў прымітыўных культурах, левы шукае для іх апраўданьня або, прынамсі, НЕАХВОТНА дапускае, што яны маюць тут месца, прычым ЗАЎЗЯТА паказвае (а часта вельмі перабольшвае) на тое, як часта гэтыя заганы праяўляюцца ў заходняй цывілізацыі. Аднак відавочна, што гэтыя заганы — не сапраўдны матыў нянавісьці да Амэрыкі й Захаду. Левыя ненавідзяць Амэрыку й Захад, бо тыя моцныя й пасьпяховыя. 16. Такія выразы, як самаўпэўненасьць, вера ў сябе, ініцыятыва, прадпрымальнасьць, аптымізм і г.д. ня йграюць у лібэральным і лявацкім слоўніку вялікае ролі. Лявак антыіндывідуалістычны, пракалектывісцкі. Ён хоча ад грамадзтва, каб яно задавальняла патрэбы ўсіх, каб пра ўсіх клапацілася. Гэта ня тып чалавека, які мае ўнутранае пачуцьцё веры ў сябе, ува ўласныя здольнасьці вырашаць свае праблемы й задавальняць свае патрэбы самастойна. Левы варожы да канцэпцыі спаборніцтва, бо ў глыбінях свайго нутра пачуваецца прыгнечаным. <…> 18. Сучасныя левыя псыхолягі схільныя ігнараваць розум, веды, аб’ектыўную рэальнасьць і сьцьвярджаюць, што ў культурным сэнсе ўсё адносна. Сапраўды, чалавек можа ставіць сур’ёзныя пытаньні аб асновах навуковага пазнаньня й аб тым, як можа, і ці можа ўвогуле, быць вызначана аб’ектыўная рэальнасьць. Але ясна, што сучасныя левыя філёзафы — ня лёгікі, якія б з халоднай галавой сыстэматычна аналізавалі асновы веды. Яны надзвычай занятыя эмацыйнымі закідамі супраць праўды й рэчаіснасьці. Яны нападаюць на гэтыя канцэпты з уласных псыхалягічных патрэбаў. Іх нападкі — прадуха для іхнай варожасьці, у залежнасьці ад ступені сваёй пасьпяховасьці яны ўзмацняюць іхную прагу ўлады. А што яшчэ важней, левы ненавідзіць рацыянальнасьць і веды, якія пэўныя гіпотэзы клясыфікуюць як праўдзівыя (г.зн. удалыя, першасныя), а іншыя як непраўдзівыя (г.зн. няўдалыя, другасныя). Адчуваньне левым другаснасьці ідзе так глыбока, што ён ня можа трываць ніводнай клясыфікацыі рэчаў як удалых і першасных, а іншых як няўдалых і другасных. Гэта таксама тлумачыць, чаму многія левыя адпрэчваюць канцэпцыю душэўнае немачы й адмаўляюць карысьць тэстаў IQ. Левыя варожа ставяцца да генэтычных тлумачэньняў чалавечых здольнасьцяў і паводзінаў, бо такое тлумачэньне вядзе да ўражаньня аб першаснасьці або другаснасьці некаторых індывідаў. Левыя хутчэй ахвотныя хваліць або вінаваціць ГРАМАДЗТВА за здольнасьці ці няздольнасьці індывідаў. То бок, калі індывід другасны, гэта не ягоная хіба, а хіба грамадзтва, бо яно не апекавалася індывідам спраўна. <…> 21. Левыя абвяшчаюць, што матывам іх дзейнасьці ёсьць спагада й маральныя прынцыпы. Маральныя прынцыпы сапраўды маюць значэньне для левых гіпэрсацыялізаванага тыпу. Але спачуваньне й маральныя прынцыпы ня могуць быць галоўнымі матывамі лявацкае дзейнасьці. Нянавісьць — цалкам відавочны складнік лявацкіх паводзінаў, гэтаксама як прага ўлады. А да таго ж часта паводзіны левых нельга рацыянальна зразумець як дзейнасьць дзеля дабра тых, каму, як яны сьцьвярджаюць, яны імкнуцца дапамагчы. Напрыклад, ці мае нейкі сэнс патрабаваць пазытыўнага вырашэньня праблемаў нэграў адцягненым або дагматычным чынам? Ясна, што было б значна больш прадукцыйна выбраць дыпляматычны й кампрамісны падыход, які б прынамсі на словах саступаў белым, якія думаюць, што пазытыўнае вырашэньне праблемаў нэграў іх дыскрымінуе. Але лявацкія актывісты такога падыходу не выбіраюць, бо ён не задаволіў бы іх эмацыйных патрэбаў. Іх мэтай ня ёсьць дапамагаць нэграм. Наадварот, яны спасылаюцца на расавыя праблемы, каб можна было даць вольны ход уласнай варожасьці й фрустраванай празе ўлады. Насамрэч жа яны гэтым нэграў зьневажаюць, бо варожае стаўленьне гэтых актывістаў да белае большасьці толькі ўзмацняе расавую нянавісьць. 22. Калі б у нашым грамадзтве не было ніякіх сацыяльных праблемаў, левыя мусілі б іх ПРЫДУМАЦЬ, каб знайсьці сабе нейкае апраўданьне й магчы народ бунтаваць. <…> |
|
24. Псыхолягі ўжываюць тэрмін сацыялізацыя для абазначэньня працэсу, пры якім дзяцей прывучаюць думаць і дзейнічаць так, як таго вымагае грамадзтва. Лічыцца, што чалавек добра сацыялізаваны, калі ён верыць у маральны кодэкс свайго грамадзтва й слухаецца яго, а таксама добра адпавядае гэтаму грамадзтву ў якасьці ягонага элемэнту. Магчыма, можа падацца залішнім гаварыць, што многія левыя гіпэрсацыялізаваныя, бо левы ўяўляецца як бунтар. Тым ня менш, гэта можна аспрэчваць. Многія левыя не такія бунтары, якімі здаюцца. 25. Маральны кодэкс нашага грамадзтва гэтак патрабавальны, што ніхто ня можа думаць, адчуваць і паводзіць сябе выключна маральным чынам. Напрыклад, мы не павінныя нікога ненавідзець, але амаль кожны з нас часам кагось ненавідзіць, дапускае ён гэта ці не. Некаторыя людзі гэтак сацыялізаваныя, што для іх імкненьне думаць, адчуваць і паводзіць сябе маральна стаецца жахлівым цяжарам. Каб пазьбегчы пачуцьця віны, трэба нястомна падманваць сябе, прыдумляючы нейкія матывы й знаходзячы маральнае апраўданьне сваім пачуцьцям і дзеяньням, якія насамрэч адпачаткова маральнымі ня ёсьць. Для апісаньня такой зьявы мы ўжываем тэрмін гіпэрсацыялізацыя. 26. Гіпэрсацыялізацыя можа весьці да нізкай самапавагі, пачуцьця немачы, паражэнства, віны і г.д. Адзін з найважнейшых сродкаў, якім грамадзтва сацыялізуе дзяцей, — навучыць іх саромецца за свае паводзіны ці размовы, якія супярэчаць таму, чаго грамадзтва ад іх чакае. Калі ў гэтым перабраць меру або калі нейкае дзіця асабліва адчувальнае, яно пачне саромецца САМО СЯБЕ. Мысьленьне й паводзіны гіпэрсацыялізаванага індывіда больш абмежаваныя ўявамі грамадзтва, чым індывіда, сацыялізаванага ў меру. Большасьць людзей часта паводзіць сябе непрыгожа. Яны хлусяць, зьдзяйсьняюць дробныя крадзяжы й парушэньні правілаў дарожнага руху, лайдачаць на працы, кагось ненавідзяць, наводзяць паклёпы або карыстаюцца несумленнымі прыёмамі, каб у нечым апярэдзіць астатніх. Гіпэрсацыялізаваны чалавек гэткіх рэчаў рабіць ня можа. Калі ён іх робіць, ён назапашвае ў сабе сорам і нянавісьць. Гіпэрсацыялізаваны чалавек без пачуцьця віны ня можа нават зазнаць думкі ці пачуцьці, якія супярэчаць прынятай маралі, нячыстыя думкі яму да галавы прыйсьці проста ня могуць. А сацыялізацыя ня ёсьць пытаньнем толькі маралі. Мы сацыялізаваныя, каб прыстасавацца да многіх нормаў паводзінаў, якія не трапляюць у кампэтэнцыю маралі. Такім чынам, гіпэрсацыялізаваны чалавек трымаецца на псыхалягічным павадку і ўсё жыцьцё нібы бегае па рэйках, пракладзеных яму грамадзтвам. У многіх гіпэрсацыялізаваных індывідаў у выніку зьяўляецца пачуцьцё прыгнечанасьці й немачы, якое можа вельмі мучыць іх. Мы мяркуем, што гіпэрсацыялізацыя належыць да найвялікшых жорсткасьцяў, якімі людзі ўзаемна раняць адно аднаго. <…> 28. Левы гіпэрсацыялізаванага тыпу імкнецца адарвацца ад свайго псыхалягічнага павадка й адстойваць сваю аўтаномію бунтарствам. Але зазвычай ён не такі моцны, каб паўстаць супраць асноўных вартасьцяў грамадзтва. Увогуле, мэты нашых левых НЕ супярэчаць прынятай маралі. Наадварот, лявацтва прымае маральныя прынцыпы за ўласныя, а потым абвінавачвае асноўныя пласты грамадзтва ў іх парушэньні. Прыклады: расавая роўнасьць, дапамога бедным, мір як процілегласьць вайны, непрыняцьце гвалту ўвогуле, свабода слова, далікатнасьць у абыходжаньні з жывёлай. Шырэй: абавязак індывіда служыць грамадзе й абавязак грамадзтва паклапаціцца пра індывіда. Гэта ўсё глыбока ўкаранёныя вартасьці нашага грамадзтва (ці, прынамсі, сярэдніх і вышэйшых клясаў* ) ужо на працягу доўгага часу. Гэтыя вартасьці экспліцытна ці імпліцытна выражаны або падразумяваюцца ў большасьці матэрыялаў, якія нам прэзэнтуюць галоўныя СМІ й адукацыйная сыстэма. Левыя, найперш гіпэрсацыялізаванага тыпу, звычайна не паўстаюць супраць гэтых прынцыпаў, але яны апраўдваюць сваю нянавісьць да грамадзтва тым, што абвяшчаюць (з пэўнай доляй праўдзівасьці), нібыта яно паводле гэтых прынцыпаў не жыве. 29. Ілюстрацыяй таго, якім чынам гіпэрсацыялізаваны левы паказвае сваю сапраўдную залежнасьць ад агульнапрынятых нормаў нашага грамадзтва, можа быць ягонае ўдаваньне, што ён супраць яго змагаецца. Многія левыя заклікаюць да пазытыўнага вырашэньня праблемаў, да прызначэньня чарнаскурых грамадзянаў на прэстыжныя пасады, да паляпшэньня асьветы ў нэгрыцянскіх школах і паляпшэньня іхнага фінансаваньня. Лад жыцьця нэгрыцянскіх падклясаў яны ўважаюць за ганьбу грамадзтва. Яны хочуць інтэграваць чарнаскурага ў сыстэму, хочуць, каб ён, падобна сваім белым суграмадзянам з вышэйшых і сярэдніх клясаў, стаўся топ-мэнэджэрам, юрыстам, вучоным. Левыя запярэчаць, што яны зусім ня хочуць зрабіць з чарнаскурага звычайную копію белага. Наадварот, яны, маўляў, хочуць захаваць афраамэрыканскую культуру. Але ў чым палягае гэтае захаваньне афраамэрыканскай культуры? Наўрад ці гэта можа быць нешта большае, чым есьці нэгрыцянскія стравы, слухаць нэгрыцянскую музыку, апранацца ў нэгрыцянскія адзёжкі й хадзіць у нэгрыцянскі касьцёл ці мячэт. Інакш кажучы, гэта можа быць выражана толькі павярхоўнымі рэчамі. Большасьць левых перасацыялізаванага тыпу хоча, каб чарнаскуры ўва ўсіх ПАДСТАВОВЫХ аспэктах прыпадабніўся да белых. Яны хочуць, каб ён вывучаў тэхнічныя навукі, зрабіўся чыноўнікам або вучоным, прысьвяціў сваё жыцьцё карасканьню па грамадзкай лесьвіцы, каб давёў, што чарнаскурыя гэтаксама здатныя, як і белыя. Яны хочуць, каб чарнаскурыя бацькі былі адказныя. Хочуць, каб чорныя гангстэры адмовіліся ад гвалту й г.д. Але гэта вартасьці якраз індустрыйна-тэхналягічнай сыстэмы. Гэтай сыстэме абсалютна абыякава, якую музыку чалавек слухае, якую адзежу носіць або якога ён веравызнаньня. Галоўнае для яе, каб ён вучыўся, меў паважаную працу, узыходзіў па грамадзкай лесьвіцы, быў адказным бацькам, ня быў гвалтаўніком і г.д. Як бы ён гэтага ні адмаўляў, гіпэрсацыялізаваны левы ўсё адно хоча інтэграваць чарнаскурага ў гэтую сыстэму й змусіць яго прыняць ейныя вартасьці. <…> 32. Праблемы лявацтва адпавядаюць праблемам усяго нашага грамадзтва. Аднак нізкая самапавага, дэпрэсіўныя тэндэнцыі й паражэнства не абмяжоўваюцца лявацтвам. Там яны найбольш выразныя, але яны шырока пашыраны ўва ўсім нашым грамадзтве. А сёньняшняе грамадзтва імкнецца нас сацыялізаваць значна больш, чым усе папярэднія. Экспэрты нам нават раяць, як есьці, як трэніравацца, як кахацца, як выхоўваць дзяцей і да т.п.
33. Чалавечыя істоты маюць патрэбу (карані якой, праўдападобна, біялягічныя) у нечым, што мы называем сілавым працэсам. Ён цесна зьвязаны з патрэбай (усеагульнай) ува ўладзе, але гэта не зусім адно й тое ж. Сілавы працэс мае чатыры элемэнты. Тры найвыразьнейшыя мы называем мэтай, намаганьнем і дасягненьнем мэты. (Кожнаму неабходныя мэты, дзеля дасягненьня якіх трэба прыкласьці намаганьне, і кожнаму неабходная ўдача пры дасягненьні хаця б некаторых з гэтых мэтаў.) Чацьвёрты элемэнт цяжэй дэфінаваць, і ня кожнаму ён неабходны. Яго мы называем аўтаноміяй, і яго мы разьбяром ніжэй. <…> 35. Кожнаму неабходныя мэты, прынамсі дзеля таго, каб задаволіць жыцьцёва неабходныя патрэбы: у ежы, вадзе, адзеньні й жытле. Аднак непрацоўны арыстакрат гэтыя рэчы атрымлівае без намаганьня. Адсюль вынікае нуда й дэмаралізацыя. 36. Недасягненьне важных мэтаў часам заканчваецца сьмерцю, калі гэтыя мэты жыцьцёва важныя, ці фрустрацыяй, калі гэтую няўдачу можна перажыць. Бясконцыя ж няўдачы пры дасягненьні мэтаў на працягу ўсяго жыцьця прыводзяць да паражэнства, нізкай самапавагі й дэпрэсіяў. 37. Такім чынам, чалавеку, каб пазьбегчы сур’ёзных псыхічных праблемаў, неабходныя мэты, дасягненьне якіх патрабуе намаганьня. Пры дасягненьні гэтых мэтаў яму павінен спадарожнічаць пэўны посьпех.
38. Але ня кожны бязьдзейны арыстакрат нудзіцца й дэмаралізуецца. Напрыклад, імпэратар Хірахіта, які, заместа таго, каб патануць у дэкадэнцкім геданізьме, прысьвяціў сябе марской біялёгіі, стаўся ў гэтай галіне сьветлам. Калі людзі ня мусяць змагацца, каб задаволіць свае жыцьцёвыя патрэбы, яны часта ставяць сабе штучныя мэты. Часта яны імкнуцца да гэтых мэтаў з такой самай энэргіяй і эмацыйным запалам, якія ў іншым выпадку мусілі б аддаць пагоні за рэчамі жыцьцёва неабходнымі. Менавіта таму арыстакраты Рымскай імпэрыі мелі літаратурныя амбіцыі, многія эўрапейскія арыстакраты шмат стагодзьдзяў таму прысьвячалі надзвычай багата часу й энэргіі паляваньню, хоць вядома, ня мелі патрэбы ў мясе, іншыя арыстакраты спаборнічалі ў назапашваньні багацьця, а некаторыя — як Хірахіта — заняліся навукай. 39. Тэрмін замяшчальная дзейнасьць мы ўжываем дзеля абазначэньня чыннасьці, накіраванай на дасягненьне нейкае штучнае мэты, якую людзі ставяць сабе толькі дзеля таго, каб мець мэту, якой яны могуць дамагчыся, так бы мовіць, толькі дзеля звычайнай жыцьцёвай зьмястоўнасьці. Замяшчальную дзейнасьць можна распазнаць наступным чынам. Вазьміце індывіда, які шмат часу й энэргіі прысьвячае дасягненьню мэты Х, і задайце сабе пытаньне: калі б ён большасьць свайго часу й энэргіі мусіў прысьвячаць задавальненьню сваіх біялягічных патрэбаў і калі б гэтае намаганьне вымагала выкарыстаньня яго фізычных і разумовых магчымасьцяў разнастайным і цікавым чынам, ці пачуваўся б ён вельмі прыгнечаным, калі б мэты Х не дасягнуў? Калі адказ гучыць не, дасяганьне мэты Х ёсьць замяшчальнай дзейнасьцю гэтага індывіда. Хірахітава вывучэньне марской біялёгіі было, відавочна, замяшчальнай дзейнасьцю, бо больш чым ясна, што калі б Хірахіта мусіў прысьвячаць свой час працы над нецікавымі ненавуковымі задачамі, каб здабыць неабходныя сродкі для жыцьця, ён не пачуваўся б прыгнечаны, бо нічога б ня ведаў пра анатомію й жыцьцёвыя цыклі марскіх арганізмаў. Зь іншага боку, вядома, каханьне й сэкс ня ёсьць замяшчальнай дзейнасьцю, бо большасьць людзей, чыё існаваньне й без таго было б задавальняльнае, пачувалася б прыгнечанай, калі б іх жыцьцё прайшло без адзінага кантакту з прадстаўніком супрацьлеглага полу. (Але пагоня за празьмерным сэксам, больш інтэнсіўным, чым індывіду сапраўды трэба, можа быць замяшчальнай дзейнасьцю.) 40. У сучасным індустрыйным грамадзтве для задавальненьня жыцьцёвых патрэбаў патрабуецца мінімальнае намаганьне. Дастаткова скончыць які-небудзь курс, каб атрымаць пачатковыя тэхнічныя ўменьні, а затым трэба толькі своечасова хадзіць на працу й прыкладаць нязначнае намаганьне, каб гэтай працы ня страціць. Адзінае, што пажадана, гэта мерная доза інтэлігентнасьці і, што найбольш важна, звычайная ПАСЛУХМЯНАСЬЦЬ. Калі чалавек гэтым валодае, грамадзтва пра яго паклапоціцца ад калыскі й да труны. (Так, існуе паўпэрызаваная падкляса, якая ня можа мець гарантаванае забесьпячэньне жыцьцёвых патрэбаў, але мы гаворым пра асноўную частку грамадзтва.) Такім чынам, нас не зьдзіўляе, што сучаснае грамадзтва поўніцца замяшчальнай дзейнасьцю. Яна ўключае навуковую працу, мастацкую й літаратурную творчасьць, узыходжаньне па грамадзкай лесьвіцы, назапашваньне грошай і рэчаў у памерах, што далёка перавышаюць пункт, у якім яны перастаюць прыносіць нейкія іншыя фізычныя задавальненьні, а таксама грамадзкую чыннасьць, якая зьвяртаецца да праблемаў, асабіста ня важных для яе актывістаў, як, напрыклад, у выпадку белых змагароў за правы каляровых меншасьцяў. Гэта не заўжды чыста замяшчальная дзейнасьць, бо многіх людзей могуць часткова матываваць іншыя патрэбы, чым патрэба дасягнуць сваёй мэты. Навуковая праца можа быць часткова матываваная прагаю славы, мастацкая творчасьць — патрэбай выказаць пачуцьці, агрэсіўная грамадзкая дзейнасьць — варожасьцю. Але для большасьці людзей гэтыя віды дзейнасьці — перадусім дзейнасьць замяшчальная. Напрыклад, большасьць вучоных, відавочна, пагодзіцца, што задавальненьне, якое ім прыносіць іхная праца, важнейшае за грошы й славу. 41. Для большасьці людзей, калі не для ўсіх, замяшчальная дзейнасьць важнейшая за дасягненьне рэальных мэтаў <…>. Адным з доказаў гэтага ёсьць факт, што ў многіх ці ў большасьці выпадкаў людзі, занятыя замяшчальнай дзейнасьцю, ніколі не задаволеныя, ніколі не спыняюцца. Скнара ўвесь час імкнецца да ўсё большага а большага багацьця. Вучоны, разьвязаўшы адну праблему, адразу ж кідаецца да наступнай. Маратонец імкнецца бегаць усё хутчэй і хутчэй. Людзі, што займаюцца замяшчальнаю дзейнасьцю, будуць сьцьвярджаць, што яна прыносіць уцеху значна большую, чым штодзённае задавольваньне іх біялягічных патрэбаў, але гэта таму, што намаганьне, неабходнае для задавальненьня біялягічных патрэбаў, было ў нашым грамадзтве зьведзенае да мінімуму. І што важней: у нашым грамадзтве людзі задавальняюць свае біялягічныя патрэбы не САМАСТОЙНА, а толькі ў якасьці складніку вялізнага грамадзкага мэханізму. У замяшчальнай дзейнасьці ж людзі, наадварот, вельмі самастойныя.
42. Самастойнасьць як складнік сілавога працэсу не абавязковы для кожнага індывіда. Але большасьць людзей мае патрэбу ў большай ці меншай ступені самастойнасьці для дзейнасьці, накіраванай на дасягненьне мэтаў. 43. Да намаганьня людзі павінныя далучыць сваю ініцыятыву й трымаць гэтае намаганьне пад уласным кантролем і кіраўніцтвам. Аднак многім не абавязкова распараджацца гэтай ініцыятывай, кіраўніцтвам і кантролем самастойна, у якасьці асобных індывідаў. Пераважна досыць проста выступаць членам нейкай МАЛОЙ групы. Такім чынам, скажам, шэсьць чалавек могуць абмеркаваць між сабой праблему й пасьпяхова зьяднацца ў намаганьні для дасягненьня пастаўленай мэты, іх патрэбы будуць дапамагаць сілавому працэсу. Але калі яны працуюць пад строгім наглядам зьверху, прасторы для іх самастойных рашэньняў ды ініцыятывы не застанецца, і іх патрэбы сілавому працэсу служыць ня будуць. Тое самае адбываецца ў выпадку, калі рашэньне прымаецца на калектыўнай аснове — калі група, што прымае калектыўнае рашэньне, гэтак вялікая, што ролі асобных індывідаў ня маюць значэньня*. 44. <…> Вынікам немагчымасьці прайсьці празь сілавы працэс ёсьць <…> нуда, дэмаралізацыя, нізкая самапавага, пачуцьці непаўнавартасьці, віны, паражэнства, дэпрэсія, прыгнечанасьць, фрустрацыя, варожасьць, катаваньне партнэра або дзіцяці, няўтольны геданізм, ненармальныя сэксуальныя паводзіны, парушэньне сну, спробы самагубства і г.д. |
* У нашым грамадзтве згаданыя вартасьці прапаганда адстойвае ў першую чаргу. Галоўнай прычынай, чаму гэтыя вартасьці сталіся, так бы мовіць, афіцыйнымі вартасьцямі нашага грамадзтва, ёсьць тое, што яны карысныя індустрыйнай сыстэме. Гвалт тлуміцца, бо этнічныя канфлікты парушаюць сыстэму, а дыскрымінацыя марнатравіць талент асобных членаў меншасьцяў, якія маглі б быць сыстэме карысныя. Галечу неабходна вылечыць, бо паўпэрызаваная падкляса задае сыстэме праблемы, а кантакт зь ёй зьніжае маральнасьць іншых клясаў. Жанчыны падахвочваюцца да кар’еры, бо іх талент карысны сыстэме, і, што важней, жанчыны, якія маюць сталую працу, лепш інтэгруюцца ў сыстэму й зьвязваюцца зь ёй больш трывала, чым са сваімі сем’ямі. Гэта дапамагае паслабляць сямейную салідарнасьць. (Правадыры гэтай сыстэмы сьцьвярджаюць, што хочуць сям’ю ўмацаваць, але насамрэч яны толькі хочуць, каб сям’я зрабілася эфэктыўнай прыладай для сацыялізацыі дзяцей адпаведна з запатрабаваньнямі сыстэмы. У пункце 51 мы паказваем, што сыстэма ня можа дазволіць, каб сям’я або іншая малая грамадзкая група была моцнай і аўтаномнай.) |
||
| * Можна запярэчыць, што большасьць людзей ня хоча прымаць рашэньні сама, а патрабуе правадыроў, якія б вырашалі за іх. У гэтым ёсьць доля праўды. Людзі любяць самастойна вырашаць нязначныя справы, але вырашаць складаныя, фундамэнтальныя пытаньні значыць паддаць сябе псыхалягічнаму канфлікту, а большасьць людзей псыхалягічнага канфлікту ўнікае. Таму ў важных пытаньнях яны спадзяюцца на іншых. Большасьць людзей ад прыроды схільная падпарадкоўвацца, а не кіраваць, але пры гэтым яны хочуць мець асабісты доступ да сваіх правадыроў і, такім чынам, у пэўнай ступені ўдзельнічаць у прыняцьці важных рашэньняў. Прынамсі ў гэтай ступені ім патрэбная самастойнасьць. |
|
45. Кожны са згаданых сымптомаў можа праявіцца ў кожным грамадзтве, аднак у сучасным індустрыйным грамадзтве яны праяўляюцца надзвычай шырока. Мы ня першыя, хто адзначае, што сёньняшні сьвет, мабыць, блізкі да вар’яцтва. Для чалавечай супольнасьці гэта ненармальна. Ёсьць пераканаўчыя падставы верыць, што першабытны чалавек не пакутаваў столькі ад стрэсу й фрустрацыі й быў больш задаволены сваім ладам жыцьця, чым чалавек сёньняшні. Відавочна, што ў прымітыўных грамадзтвах ня ўсё было толькі ружовым. Сярод аўстралійскіх абарыгенаў звычайнай зьявай было катаваньне жанчын, а ў плямёнаў амэрыканскіх індзейцаў вельмі распаўсюджанай была гомасэксуальнасьць. Але відавочна, што ЎВОГУЛЕ вышэйзгаданыя праблемы ў першабытных народаў не ўзьнікалі так часта, як у сучасным грамадзтве. 46. Грамадзкія й псыхалягічныя праблемы сучаснай супольнасьці мы прыпісваем таму факту, што гэтае грамадзтва вымагае ад людзей жыць ува ўмовах, што радыкальна розьняцца ад тых, у якіх чалавецтва разьвівалася, а таксама паводзіць сябе насуперак нормам, якія чалавецтва выпрацавала, жывучы ў ранейшых умовах. З таго, што мы ўжо сказалі, вынікае, што за найважнейшую зь ненармальных умоваў, у якія людзей ставіць сучаснае грамадзтва, мы ўважаем нястачу магчымасьцяў як належыць адчуць сілавы працэс. Але гэта не адзінае. Перш чым узяцца за разбор парушэньняў сілавога працэсу як прычыны грамадзкіх праблемаў, давайце разьбяром некаторыя іншыя прычыны. 47. Да ненармальных умоваў, наяўных у сучасным індустрыйным грамадзтве, належаць перанаселенасьць, ізаляцыя чалавека ад прыроды, нарастаючая хуткасьць грамадзкіх зьменаў і распад малых натуральных супольнасьцяў, як, скажам, сям’я разам з далёкімі сваякамі, вёска ці племя. 48. <…> Тэхналёгія таксама актывуе эфэкты перанаселенасьці, бо ўкладае людзям у рукі разбуральную сілу, напрыклад, цэлы шэраг шумных машын і прыладаў: касілкі, радыё, матацыклы і г.д. Калі выкарыстаньне гэтых машын не абмежавана, людзі, што хочуць спакою й цішыні, фрустраваныя грукатам. Калі іх выкарыстаньне абмежавана, людзі, што іх ужываюць, фрустраваныя забаронамі. А калі б гэтыя мэханізмы ніколі не былі вынайдзены, не было б ані канфліктаў, ані фрустрацыі, якія яны выклікаюць. <…> 51. Распад традыцыйных вартасьцяў у пэўнай ступені мае за вынік разорву сувязяў, якія ўтрымліваюць салідарнасьць унутры малых групаў грамадзтва. Дэзінтэграцыі малых групаў грамадзтва таксама спрыяе той факт, што сучасныя ўмовы часта вымагаюць таго або заахвочваюць тое, каб асобныя індывіды перабіраліся ў іншыя мясьціны, адрываліся ад сваіх супольнасьцяў. Больш за тое, тэхналягічнае грамадзтва МУСІЦЬ паслабіць сямейнае пута й лякальныя супольнасьці, калі хоча дзейнічаць эфэктыўна. У сучасным грамадзтве асобны індывід мусіць быць ляяльны найперш да сыстэмы, а потым ужо да нейкай малой супольнасьці, бо калі б унутраная ляяльнасьць да малых супольнасьцяў была мацнейшай за ляяльнасьць да сыстэмы, такія супольнасьці адстойвалі б свае выгады на шкоду сыстэме. <…> 53. Перанаселенасьць, імклівыя зьмены й распад лякальных супольнасьцяў усеагульна ўважаюцца за прычыну грамадзкіх праблемаў, аднак мы ня верым, што гэта галоўныя крыніцы шматлікіх праблемаў сучаснасьці. <…> Парушэньне сілавога працэсу ў сучасным грамадзтве 59. Людзкія прагненьні мы падзяляем на тры групы: 1) прагненьні, якія могуць быць задаволеныя пры мінімальным намаганьні; 2) якія могуць быць задаволеныя толькі коштам вялікага намаганьня; 3) якія ня могуць быць адэкватна задаволеныя незалежна ад прыкладзенага намаганьня. Сілавы працэс належыць да другой групы. А чым больш ахвоты й намаганьня ў трэцяй групе, тым больш там фрустрацыі, гневу, паражэнства, дэпрэсіяў і г.д. 60. У сучасным індустрыйным грамадзтве нармальная чалавечая натура схіляецца да прагненьняў першай і трэцяй групы, а да другой групы пастаянна належыць некалькі штучна створаных прагненьняў. 61. У прымітыўных супольнасьцях жыцьцёвыя патрэбы звычайна належаць да другой групы: іх магчыма задаволіць, але толькі цаной вялікага намаганьня. Аднак сучаснае грамадзтва жыцьцёвыя патрэбы пераважна гарантуе ўсім, узамен за мінімальнае намаганьне, і яны, такім чынам, выцясьняюцца ў першую групу. (Нехта можа паспрачацца, ці намаганьне ня страціць працу ёсьць мінімальным, але цяпер для гэтага найчасьцей трэба толькі адно — паслухмянасьць. Трэба толькі стаяць ці сядзець там, куды вас пасадзілі або паставілі, і рабіць даручаную вам працу так, як ад вас патрабуюць. Зрэдзьчас хіба вы павінныя неяк расстарацца. У кожным разе на працы вы не самастойныя, так што патрэба ў сілавым працэсе адэкватна не задавальняецца.) 62. Такія грамадзкія патрэбы, як, скажам, сэкс, каханьне й кар’ера, часта залежаць ад натуры індывіда. Але калі ня ўлічваць людзей, якія асабліва моцна прагнуць кар’еры, намаганьне, патрабаванае для ажыцьцяўленьня грамадзкіх прагненьняў, недастатковае для адэкватнага задавальненьня патрэбы ў сілавым працэсе. <…> 64. Здаецца, што для многіх людзей, а можа й для большасьці, гэтыя штучныя формы сілавога працэсу недастатковыя. У працах крытыкаў грамадзтва ХХ ст. часта згадваецца пачуцьцё бязмэтавасьці, якое ахоплівае людзей у сучасным грамадзтве. (Гэтую бязмэтавасьць часам называюць інакш, напрыклад, пустэчай сярэдняга стану.) Мы мяркуем, што т.зв. крыза ідэнтычнасьці й ёсьць пошукам мэты, які нярэдка вядзе да нейкае замяшчальнае дзейнасьці. Магчыма, што экзыстэнцыялізм у значнай ступені ёсьць рэакцыяй на бязмэтавасьць сучаснага жыцьця. У сёньняшнім грамадзтве вельмі распаўсюджаны пошук зьмястоўнасьці. Аднак мы лічым, што для большасьці людзей чыннасьць, галоўнай мэтай якой ёсьць зьмястоўнасьць (то бок замяшчальная дзейнасьць), цалкам задавальняльнай зьмястоўнасьці якраз не прыносіць. Інакш кажучы, яна не задавальняе цалкам патрэбы ў сілавым працэсе. Гэтая патрэба можа быць поўніцай задаволеная толькі пасярэдніцтвам чыннасьці, якая мае нейкую вонкавую мэту, як, напрыклад, фізычныя патрэбы, сэкс, каханьне, кар’ера, помста і г.д. 65. <…> Большасьць людзей ня здольная дасягнуць сваіх мэтаў САМАСТОЙНА. Рабочыя пераважна працуюць на кагось іншага й мусяць праводзіць сваё жыцьцё, робячы тое, што ад іх патрабуецца. Нават незалежныя прадпрымальнікі маюць абмежаваную самастойнасьць. Дробныя прадпрымальнікі й мэнэджэры наракаюць на тое, што іх рукі спутаныя шматлікімі ўладнымі абмежаваньнямі, многія зь якіх, відавочна, залішнія. Аднак збольшага ўладныя абмежаваньні — прынцыповы й неад’емны складнік нашага бязьмежна складанага грамадзтва. <…> 67. Такім чынам, сілавы працэс у нашым грамадзтве парушаецца празь нястачу рэальных мэтаў і нястачу самастойнасьці пры іх дасягненьні. Аднак таксама ён парушаецца празь людзкія прагненьні, якія належаць да трэцяй групы: прагненьні, якія чалавек ня можа адэкватна задаволіць, як бы ён ні шчыраваў. Адным зь іх ёсьць прага пэўнасьці. Нашыя жыцьці залежаць ад рашэньняў іншых людзей. Над гэтымі рашэньнямі мы ня маем кантролю й звычайна ня ведаем людзей, ад якіх яны зыходзяць. (Мы жывем у сьвеце, у якім адносна мала людзей — якіх сто ці тысяча — прымаюць важныя рашэньні. — Філіп В. Гейман зь юрыдычнага факультэту Гарвардзкага ўнівэрсытэту, цытаваны Энтані Льюісам у New York Times 21 красавіка 1995 г.) Нашыя жыцьці залежаць ад таго, ці слушна прымаюцца меры бясьпекі на нейкай ядравай электрастанцыі; ад таго, якую колькасьць пэстыцыдаў можа ўтрымліваць харч або наколькі можа быць забруджанае паветра; ад таго, наколькі здольны (ці няздольны) наш лекар. Тое, знойдзем мы або страцім працу, можа залежаць ад рашэньняў усёўладных эканамістаў або чыноўнікаў і г. д. Многія індывіды здольныя абараніцца ад гэтых пагрозаў толькі ў вельмі абмежаванай ступені. Такім чынам, беспасьпяховы пошук пэўнасьці індывідам вядзе да фрустрацыі й пачуцьця немачы. 68. Можа паўстаць пярэчаньне, што прымітыўны чалавек жыве ў меншай бясьпецы, чым сучасны чалавек, пра што сьведчыць меншая працягласьць жыцьця, і што сучасны чалавек, такім чынам, пакутуе ад няпэўнасьці ня ў большай, а ў меншай ступені, чым нармальна для чалавека. Але псыхічная пэўнасьць амаль не залежыць ад пэўнасьці фізычнай. ПАЧУЦЬЦЁ пэўнасьці нам дае ня столькі аб’ектыўная пэўнасьць, як вера ў нашую здатнасьць паклапаціцца самім пра сябе. Прымітыўны чалавек, якому пагражае дзікі зьвер або голад, можа абараняцца або выправіцца на паляваньне, каб здабыць ежу. У гэтай справе не гарантаваны посьпех, але чалавек не бязмоцны перад пагрозамі. А тым часам сучаснаму індывіду пагражае шмат чаго, перад чым ён бязмоцны: ядравыя катастрофы, канцэрагены ў прадуктах, забруджанасьць навакольнага асяродзьдзя, вайна, рост падаткаў, умяшаньні дзяржавы ў прыватнае жыцьцё, усёабсяжныя грамадзкія ці эканамічныя фэномэны, якія могуць парушыць ягоны лад жыцьця. 69. Так, прымітыўны чалавек бязмоцны перад некаторымі з пагрозаў, што перад ім паўстаюць, напрыклад, перад хваробамі. Але рызыку захварэць ён можа прымаць стаічна. Гэта натуральна, у гэтым няма нічыёй віны, хіба толькі віна нейкага ўяўнага, абстрактнага дэмана. Аднак пагрозы сучаснаму чалавеку бываюць ЧАЛАВЕЧАГА паходжаньня. Гэтыя пагрозы не ўзьніка юць у выніку зьбегу выпадковасьцяў, яны ўзвальваюцца на чалавека іншымі людзьмі, на чые рашэньні ён ня ў стане як індывід паўплываць. У выніку гэтага ён пачуваецца фрустраваны, зьняважаны й раззлаваны. 70. Такім чынам, прымітыўны чалавек забясьпечвае сабе пэўнасьць пераважна сваімі рукамі (або як індывід, або як член МАЛОЙ групы), тым часам як пэўнасьць сучаснага чалавека знаходзіцца ў руках асобаў ці арганізацыяў, якія для яго задужа далёкія або вялікія, каб ён мог на іх мець нейкі асабісты ўплыў. Прагненьні пэўнасьці сучаснага чалавека належаць пераважна да першай і трэцяй групаў. У некаторых галінах (харчаваньне, жытло) ён дасягае пэўнасьці толькі коштам мінімальнага намаганьня, тым часам як у іншых галінах пэўнасьці ён дасягнуць проста НЯ МОЖА. <…> 72. У людзей узьнікае нямала часовых прагненьняў, якія, належачы да трэцяе групы, у сучасным жыцьці абавязкова бываюць фрустраваныя. Нехта, напрыклад, поўніцца злосьцю, але сучаснае грамадзтва варожасьці не дапускае. У многіх выпадках яно не дазваляе нават вэрбальнай агрэсіўнасьці. Калі чалавек кудысьці сьпяшаецца, або наадварот, хоча ехаць паволі, найчасьцей ён ня мае выбару, бо мусіць падпарадкоўвацца агульнай транспартнай плыні й дарожным знакам. Або калі чалавек хоча выконваць сваю працу нейкім своеасаблівым чынам, ён звычайна ня можа гэтага сабе дазволіць, бо вымушаны працаваць так, як абумоўлена ў правілах, распрацаваных яго працадаўцам. Гэтаксама і ў шматлікіх іншых кірунках сучасны чалавек зьвязаны сеткай правілаў і абмежаваньняў (экспліцытных ці імпліцытных), якія фруструюць многія ягоныя імпульсы, а значыць умешваюцца ў сілавы працэс. Большасьці гэтых абмежаваньняў немагчыма пазбыцца, бо яны неабходныя для функцыянаваньня індустрыйнай сыстэмы. <…> 75. У прымітыўных грамадзтвах жыцьцё складаецца з пасьлядоўных стадыяў. Калі патрэбы й мэты адной стадыі задаволеныя, няма прычыны, чаму не перайсьці да стадыі наступнай. Юнак праходзіць празь сілавы працэс, робячыся лаўцом, пры гэтым ён палюе не дзеля спартовага інтарэсу, а каб здабыць мяса, неабходнае для харчаваньня. <…> Калі гэтая фаза пасьпяхова пройдзеная, малады мужчына атабарваецца й заводзіць сям’ю. (Некаторыя сучасныя маладыя людзі наадварот адкладаюць заснаваньне сям’і на няпэўны час, бо яны занадта занятыя пошукам жыцьцёвай зьмястоўнасьці. Мы мяркуем, што зьмястоўнасьць, ім неабходная, адэкватная сілавому працэсу з рэальнымі мэтамі заместа штучных мэтаў замяшчальнае дзейнасьці.) А затым, пасьпяхова выхаваўшы сваіх дзяцей і даўшы ім жыцьцёвую пэўнасьць, прымітыўны чалавек адчувае, што ён выканаў сваю працу й гатовы прыняць старасьць (калі жыве доўга) і сьмерць. Аднак на многіх нашых сучасьнікаў уява сьмерці наводзіць жах, што відавочна зь невымернага памкненьня захаваць сваю цялесную кандыцыю, выгляд і здароўе. Мы сьцьвярджаем, што гэта вынік незьмястоўнасьці, якая вынікае з факту, што яны ніколі напоўніцу не скарысталіся сваёй фізычнаю сілай і ніколі не прайшлі празь сілавы працэс. <…> 76. На аргумэнты, прыведзеныя ў гэтым разьдзеле, нехта можа адказаць: Грамадзтва павінна знайсьці спосаб, каб даць людзям магчымасьць прайсьці празь сілавы працэс. Аднак вартасьць такой магчымасьці будзе проста зьнішчана фактам, што гэтую магчымасьць чалавеку дае грамадзтва. Кожны мусіць знайсьці або стварыць свае ўласныя магчымасьці. Калі магчымасьці людзям ДАЕ сыстэма, яна ўвесь час трымае іх на павадку. Каб здабыць самастойнасьць, гэты павадок трэба абарваць.
77. Ня кожны ў індустрыйна-тэхналягічным грамадзтве церпіць ад псыхічных праблемаў. Некаторыя людзі нават прызнаюць, што яны цалкам задаволеныя грамадзтвам такім, якое яно ёсьць. А цяпер разьбяром некаторыя прычыны таго, чаму людзі ў сваіх рэакцыях на сучаснае грамадзтва гэтак адрозьніваюцца. 78. Па-першае, безумоўна, існуе розьніца ў сіле прагі ўлады. Індывіды са слабой прагай улады могуць мець адносна малую патрэбу праходзіць празь сілавы працэс. Гэта паслухмяныя тыпы, якія былі б шчасьлівыя ў якасьці чорных рабоў на плянтацыях былога Поўдня. (Мы кажам гэта не ў насьмешку з чорных рабоў на плянтацыях былога Поўдня. Ім робіць гонар тое, што большасьць рабоў сваім рабствам задаволеная НЕ БЫЛА. Мы высьмейваем людзей, якія сваім рабствам задаволеныя.) 79. У некаторых людзей могуць узьнікаць нейкія асаблівыя прагненьні, ажыцьцяўленьне якіх задавальняе іх патрэбу ў сілавым працэсе. Напрыклад, тыя, хто празьмеру прагне высокага грамадзкага становішча, усё жыцьцё праводзяць ува ўзыходжаньні па грамадзкай лесьвіцы, і гэтая гульня ніколі іх не стамляе. <…> 83. Некаторыя задавальняюць сваю патрэбу ўва ўладзе тым, што атаесамляюць сябе зь нейкай магутнай арганізацыяй або масавым рухам. Індывід, што ня мае мэты або сілы, далучаецца да нейкага руху або арганізацыі, прымае ейную мэту за ўласную і працуе над яе дасягненьнем. Калі мэта дасягнута, індывід (бо ён атаесамляе сябе з гэтым рухам або арганізацыяй) мае адчуваньне, што прайшоў празь сілавы працэс. Гэты фэномэн быў скарыстаны фашыстамі, нацыстамі й камуністамі. Яго выкарыстоўвае й нашае грамадзтва, хоць і ня так жорстка. <…> Многія амэрыканцы прайшлі празь сілавы працэс, атаесамляючы сябе са Злучанымі Штатамі. Грамадзкасьць гэтак магутна ўхваляла ўварваньне ў Панаму менавіта таму, што яно дало людзям адчуць уладу. Гэткі ж фэномэн мы бачым у войску, карпарацыях, палітычных партыях, гуманітарных арганізацыях, рэлігійных ці ідэалягічных рухах. Асабліва ж актыўна людзей, якія шукаюць задавальненьня сваёй прагі ўлады, прыцягваюць левыя рухі. Аднак для большасьці людзей атаесамленьне зь вялікай арганізацыяй або масавым рухам цалкам прагі ўлады не задавальняе. 84. Наступным спосабам, якім людзі задавальняюць сваю патрэбу ў сілавым працэсе, ёсьць замяшчальная дзейнасьць. Як мы разабралі вышэй, замяшчальная дзейнасьць накіраваная на дасягненьне нейкае штучнае мэты, патрэбнай індывіду дзеля зьмястоўнасьці, якую ён набывае ў працэсе дасягненьня гэтае мэты, а не дзеля таго, што ён проста хоча дасягнуць мэты. Напрыклад, не існуе ніводнага практычнага матыву для гадаваньня вялізных цягліцаў, для практыкаваньня ў трапляньні мячыкам у ямку або для зьбіраньня вялікіх альбомаў паштовых марак. Але мноства людзей у нашым грамадзтве палка захапляецца атлетызмам, гольфам або філятэліяй. <…> Некаторыя вельмі сур’ёзна ўспрымаюць у прынцыпе такую трывіяльную чыннасьць, як спорт, брыдж, шахматы або навуковыя досьледы, тымчасам як іншыя, больш праніклівыя, у гэтай дзейнасьці ня бачаць нічога іншага, як замяшчальную дзейнасьць, якой яна, зрэшты, і ёсьць. Яны не надаюць ёй дастатковае важнасьці й не задавальняюць сваёй патрэбы ў сілавым працэсе такім чынам. Застаецца толькі паказаць на тое, што ў многіх выпадках спосаб, якім індывід забясьпечвае сваё існаваньне, таксама ёсьць замяшчальнаю дзейнасьцю, хоць і ня ў ЧЫСТЫМ выглядзе, бо ейным матывам ёсьць часткова здабыць жыцьцёвыя патрэбы і (для некаторых) становішча ў грамадзтве ды пэўны камфорт, патрэбу ў якім выхоўвае ў людзях рэкляма. Але многія ў сваю працу ўкладаюць значна большае намаганьне, чым неабходна для атрыманьня грошай або становішча, якога яны прагнуць, і гэтае празьмернае намаганьне якраз і ўтварае замяшчальную дзейнасьць. Разам з эмацыйным выдаткам, які яго суправаджае, гэтае празьмернае намаганьне стаецца адной з наймагутнейшых сілаў, што ўплываюць на пэрманэнтнае разьвіцьцё і ўдасканальваньне сыстэмы, з нэгатыўнымі наступствамі для свабоды індывіда. Замяшчальнаю дзейнасьцю праца робіцца перадусім для творчых асобаў — вучоных і інжынэраў. <…> 85. У гэтым разьдзеле мы высьветлілі, як многія людзі ў сучасным грамадзтве сапраўды задавальняюць у большай ці меншай ступені сваю патрэбу ў сілавым працэсе. Але мы думаем, што большасьць сваёй патрэбы ў сілавым працэсе цалкам не задавальняе, <…> бо ня скоўвае сябе нейкаю замяшчальнаю дзейнасьцю й не атаесамляе сябе зь нейкай арганізацыяй. Да таго ж сыстэма надта абмяжоўвае індывідаў з дапамогай экспліцытных інструкцыяў ды сацыялізацыі, што выклікае дэфіцыт самастойнасьці й фрустрацыю, якая, у сваю чаргу, вынікае зь немагчымасьці дасягнуць пэўных мэтаў і зь неабходнасьці даваць рады надта вялікай колькасьці імпульсаў. <…> Матывы вучоных 87. Навука і тэхналёгіі ўяўляюць сабой найважнейшыя прыклады замяшчальнае дзейнасьці. Некаторыя вучоныя абвяшчаюць, што іх матывам ёсьць цікаўнасьць, але гэткае ўяўленьне проста абсурднае. Часта вучоныя займаюцца вузкаспэцыяльнымі праблемамі, якія ня могуць быць прадметам нармальнай цікаўнасьці. Напрыклад, ці абуджае ў астранома, матэматыка ці энтамоляга цікаўнасьць, скажам, ізапрапілтрымэтылмэтан? Вядома не. Такая рэч цікавіць толькі хіміка, і тое толькі таму, што хімія — ягоная замяшчальная дзейнасьць. А ці можа хімік цалкам прысьвяціць сябе клясыфікацыі новага віду жука? Не. Гэтае пытаньне цікавае толькі для энтамоляга, і толькі таму, што энтамалёгія — яго замяшчальная дзейнасьць. Калі б гэты хімік або энтамоляг мусілі стала займацца здабываньнем сродкаў на задавальненьне жыцьцёвых патрэбаў, і калі б пры гэтым намаганьні мусілі няўдзячна падключаць свае здольнасьці, на нейкі ізапрапілтрымэтылмэтан або клясыфікацыю жукоў ім было б напляваць. Дапусьцім, што нястача сродкаў, каб працягваць навучаньне, зрабіла б з гэтага хіміка, скажам, страхаўніка. У гэтым разе яго б вельмі цікавілі мэтады страхаваньня, а ізапрапілтрымэтылмэтан яго б зусім не займаў. У кожным разе ненармальна дзеля задавальненьня звычайнай цікаўнасьці ўкладаць столькі часу й намаганьняў, колькі ў сваю працу ўкладаюць вучоныя. Тлумачэньне матывацыі вучоных ня можа быць патлумачана простай цікаўнасьцю. 88. Дабро чалавецтва таксама ня можа быць прымальным тлумачэньнем. Многія навукі ня маюць ніякага дачыненьня да дабра чалавецтва, напрыклад, амаль уся археалёгія ці кампаратыўная лінгвістыка. Іншыя ж галіны навукі ўяўляюць сабой яўную небясьпеку. Але вучоныя гэтых спэцыяльнасьцяў сваёй працай гэтаксама захопленыя, як тыя, хто распрацоўвае вакцыны або вывучае забруджанасьць паветра. Возьмем прыклад доктара Эдварда Тэлера, які быў яўна апантаны засноўваньнем ядравых электрастанцыяў. Хіба гэтая апантанасьць паўстала з прагі дапамагчы чалавецтву? Калі так, чаму тады доктара Тэлера ўвадначас не прыцягвала іншая гуманітарная дзейнасьць? Калі ён быў такі чалавекалюб, чаму дапамагаў распрацоўваць вадародную бомбу? <…> І тут насоўваецца пытаньне, ці сапраўды ядравыя электрастанцыі служаць інтарэсам чалавецтва. Ці карысьць ад таннай электраэнэргіі пераважае небясьпеку катастрофы й шкоду ад назапашваньня адкідаў? Доктар Тэлер бачыў толькі руб манэты. Відавочна, што ягоная эмацыйная апантанасьць ядравай сілай паўстала ніяк ня з прагі дапамагчы чалавецтву, але з асабістага задавальненьня, якое ён атрымліваў ад сваёй працы, і ад таго, як яна скарыстоўваецца на практыцы. 89. Гэтая ісьціна датычыць усіх вучоных у цэлым. Іх матывам, з магчымымі выняткамі, ня ёсьць ані цікаўнасьць, ані прага дапамагчы чалавецтву, а патрэба прайсьці празь сілавы працэс: паставіць мэту (навуковую праблему для вырашэньня), прыкласьці намаганьне (досьлед) і дасягнуць мэты (разьвязаньне праблемы). Навука належыць да замяшчальнае дзейнасьці, бо вучоныя працуюць пераважна дзеля задавальненьня, якое яны атрымліваюць ад сваёй працы. <…> 92. Такім чынам, навука сьлепа крочыць наперад без увагі на рэальную карысьць чалавецтву й без увагі на ўсякія іншыя нормы, прыслухоўваючыся адно да патрэбаў вучоных, дзяржаўных чыноўнікаў ды прадстаўнікоў карпарацыяў, якія выдаткоўваюць сродкі на падтрымку дасьледаваньняў. |
|
93. Мы маем намер давесьці, што індустрыйна-тэхналягічнае грамадзтва ня можа быць рэфармаванае так, каб не была закранутая сфэра чалавечай свабоды, якая паступова звужаецца. Але свабода — гэта слова, якое можна праінтэрпрэтаваць рознымі спосабамі, таму найперш мы павінныя патлумачыць, які від свабоды мы маем на ўвазе. 94. Пад свабодай мы разумеем магчымасьць прайсьці празь сілавы працэс без умяшальніцтва ці нагляду кагосьці яшчэ, асабліва нейкай вялікай арганізацыі. Свабода значыць мець рэальныя мэты, а ня штучныя мэты замяш чальнае дзейнасьці. <…> Свабода значыць уладу распараджацца, — ня іншымі людзьмі, а сваім уласным жыцьцём. Чалавек ня мае свабоды, калі нехта іншы (перадусім нейкая вялікая арганізацыя) мае над ім уладу, і ня важна, наколькі добразычліва, талерантна ці лібэральна гэтая ўлада ажыцьцяўляецца. Важна ня зьмешваць свабоды са звычайнаю лібэральнасьцю. <…> 96. Што да нашых канстытуцыйных правоў, возьмем, напрыклад, свабоду слова. Мы, вядома, ня хочам адмаўляць гэтага права. Яно — вельмі дзейсны сродак для абмежаваньня канцэнтрацыі палітычнай улады <…>. Сродкі масавай інфармацыі пераважна знаходзяцца пад уладай вялікіх арганізацыяў, інтэграваных у сыстэму. Кожны, хто мае хоць крыху грошай, можа апублікаваць свае думкі ў прэсе або пашырыць іх праз Інтэрнэт і да т.п., але тое, што ён мае сказаць, пераб’ецца шырокім спэктрам матэрыялаў шматлікіх мэдыяў, а значыць не займее ніякага практычнага выніку. Большасьць індывідаў і малых групаў практычна ніяк ня могуць паўплываць на грамадзтва. Возьмем нас (FC) за прыклад. Калі б мы ніколі не ўчынілі ніякага гвалту й прапанавалі гэты тэкст якому-небудзь выдаўцу, мы, праўдападобна, атрымалі б адмову. Калі б гэты тэкст быў прыняты й апублікаваны, ён, відавочна, не прыцягнуў бы належнай увагі чытачоў, бо значна цікавей чытаць забаўляльныя мэдыі, чым цьвярозае эсэ. Нават калі б гэты трактат знайшоў шмат чытачоў, большасьць зь іх хутка забылася б, што прачытала, бо іх галовы штодзённа запруджваюцца мноствам матэрыялаў, якія ім прапаноўваюць мэдыі. Каб данесьці нашае пасланьне грамадзкасьці з надзеяй на больш-менш працяглы эфэкт, мы былі вымушаныя забіць некалькі чалавек. 97. Канстытуцыйныя правы ў пэўнай ступені карысныя, але яны не гарантуюць нечага большага за тое, што можа быць названа буржуазнай канцэпцыяй свабоды. Паводле гэтай буржуазнай канцэпцыі, свабодны чалавек ёсьць элемэнтам грамадзкага ладу й мае толькі пэўны набор прадпісаных і абмежаваных свабодаў: свабодаў, якія больш прызначаныя для слугаваньня патрэбам грамадзтва, чым патрэбам індывіда. Такім чынам, буржуазны свабодны чалавек мае свабоду эканамічную, бо яна спрыяе росту й прагрэсу; мае свабоду слова, бо грамадзкая крытыка абмяжоўвае свавольныя й памылковыя паводзіны палітычных лідэраў; мае права на справядлівы суд <…>. Гэта — пазыцыі Сымона Балівара. Паводле яго, людзі заслугоўваюць свабоды толькі тады, калі карыстаюцца ёй дзеля абароны інтарэсаў прагрэсу (прагрэсу, як яго разумее буржуазія). Іншыя буржуазныя мысьляры падыходзілі да свабоды як да звычайнага сродку калектывізацыі. Чэстэр С. Тэн на ст. 202 у „Кітайскім палітычным мысьленьні ХХ ст.“ высьвятляе погляды гаміньданаўскага правадыра Ху Хан-міна: „Чалавек атрымлівае правы, бо ён член грамадзтва, а ягонае жыцьцё ў грамадзтве такіх правоў вымагае. Пад грамадзтвам Ху разумеў усю нацыянальную супольнасьць“. А на ст. 259 Тэн піша, што, паводле Чанга Чхун-мэя <...>, свабода павінная выкарыстоўвацца ў адпаведнасьці з інтарэсамі дзяржавы й людзей як цэлага. Але што гэта за свабода, якая дадзена чалавеку толькі дзеля таго, каб карыстацца ёй так, як нехта яму гэта рэглямэнтуе? Канцэпцыя свабоды ня мае нічога супольнага з канцэпцыямі Балівара, Ху, Чанга ды іншых буржуазных тэарэтыкаў. Праблема такіх тэарэтыкаў палягае ў тым, што распрацоўку й практычнае выкарыстаньне сацыяльных тэорыяў яны зрабілі сваёй замяшчальнай дзейнасьцю. Гэтыя тэорыі прызначаныя хутчэй для слугаваньня патрэбам саміх іх стваральнікаў, чым патрэбам людзей, якім не пашанцавала ў тым, што яны жывуць у грамадзтве, для якога гэтыя тэорыі былі створаныя. 98. У гэтым разьдзеле неабходна зрабіць яшчэ адну заўвагу: ня варта лічыць, што чалавек мае досыць свабоды толькі таму, што КАЖА, што яму яе досыць. Свабода часткова абмяжоўваецца псыхалягічным кантролем, якога людзі не ўсьведамляюць, а да таго ж уяўленьні многіх людзей пра тое, што свабоду ўтварае, у большай ступені абумоўленыя грамадзкімі канвэнцыямі, чым рэальнымі патрэбамі людзей. <…>
99. Возьмем гісторыю як суму двух кампанэнтаў: пераменнага кампанэнту, які ўтвараюць непрадбачаныя падзеі, што не кіруюцца ніякім наглядным узорам, і кампанэнту пастаяннага, які ўтвараюць доўгатэрміновыя гістарычныя тэндэнцыі. Тут мы зоймемся толькі гэтымі доўгатэрміновымі тэндэнцыямі. 100. ПРАВІЛА ПЕРШАЕ. Эфэкт МАЛОЙ зьмены, якая ўплывае на доўгатэрміновую гістарычную тэндэнцыю, амаль заўжды бывае часовы, — гэтая тэндэнцыя неўзабаве вернецца ў сваё адпачатковае рэчышча. (Прыклад: рэфарматарскі рух, які мае намер зьліквідаваць палітычную карупцыю ў грамадзтве, рэдка мае працяглы эфэкт: раней ці пазьней рэфарматары стамляюцца, і карупцыя прабівае сабе дарогу назад. <...>) Калі ж зьмена ў доўгатэрміновай гістарычнай тэндэнцыі акажацца пэрманэнтнай, гэта толькі таму, што зьмена трапіла ў рэчышча, у якое ўжо скіравалася гэтая тэндэнцыя. Такім чынам, тэндэнцыя не зьмяняецца, яна толькі пасоўваецца на крок наперад. <…> 102. ПРАВІЛА ДРУГОЕ. Калі зьмена досыць вялікая, і ў доўгатэрміновай гістарычнай тэндэнцыі яна выявіць сваю пэрманэнтнасьць, зьменіцца і грамадзтва як цэлае. Інакш кажучы, грамадзтва — гэта сыстэма, у якой усе часткі ўзаемазьвязаныя, і нельга настала зьмяніць нейкую важную частку, каб адначасова не зьмяніліся й астатнія. 103. ПРАВІЛА ТРЭЦЯЕ. Калі зьмена досыць вялікая і ў доўгатэрміновай гістарычнай тэндэнцыі яна выявіць сваю сталасьць, яе вынікі для грамадзтва нельга прадбачыць загадзя. (Калі толькі іншыя грамадзтвы ўжо не перажылі такой самае зьмены й не зазналі такіх самых вынікаў. У гэтым разе эмпірычна можна прадбачыць, што іншае грамадзтва, якое перажыве такую самую зьмену, праўдападобна, зазнае такія самыя вынікі.) 104. ПРАВІЛА ЧАЦЬВЁРТАЕ. Новы тып грамадзтва нельга распрацаваць на паперы. Гэта значыць, што немагчыма загадзя сплянаваць новую форму грамадзтва, потым яе заснаваць і чакаць, што яна будзе разьвівацца паводле пляну. <…> 106. ПРАВІЛА ПЯТАЕ. Людзі не выбіраюць формы свайго грамадзтва асэнсавана й рацыянальна. Грамадзтвы разьвіваюцца ў працэсе эвалюцыі й не знаходзяцца пад рацыянальным чалавечым кантролем. <…> 108. Ілюстрацыя: паводле першага правіла, спроба сацыяльнай рэформы звычайна скіраваная да таго, да чаго грамадзтва таксама ўжо ідзе (таму яна толькі паскарае зьмену, якая раней ці пазьней усё адно адбылася б). У адваротным выпадку яна мае толькі часовы эфэкт, таму грамадзтва неўзабаве сасьлізгае на старую каляіну. Каб дасягнуць пастаяннае зьмены ў нейкім важным аспэкце грамадзтва, рэформы недастаткова, — неабходная рэвалюцыя. (Рэвалюцыя не абавязкова значыць узброенае паўстаньне або зрынуцьцё ўраду.) Паводле другога правіла, рэвалюцыя ніколі не зьмяняе толькі аднаго аспэкту грамадзтва, а паводле трэцяга правіла настаюць зьмены, якіх рэвалюцыянэры ніколі не чакалі й ніколі не дамагаліся. Паводле чацьвёртага правіла, калі рэвалюцыянэры ці ўтапісты ўсталёўваюць новы тып грамадзтва, яно ніколі не разьвіваецца так, як было сплянавана. <…>
111. Прыведзеныя правілы паказваюць, як безнадзейна цяжка рэфармаваць індустрыйную сыстэму, не закрануўшы пры гэтым паступова звужáнай сфэры чалавечай свабоды. Існуе заканамерная тэндэнцыя, якая бярэ свой пачатак прынамсі ад прамысловае рэвалюцыі: тэхналёгія ўмацоўвае сыстэму высокім коштам чалавечай свабоды й мясцовай аўтаноміі. Таму кожная спроба абараніць свабоду ад тэхналёгіі будзе недаўгавечнай <…>. Калі б умяшальніцтва ў тэхналягічную сыстэму было трывалым і працяглым, яно зьмяніла б сутнасьць усяго нашага грамадзтва. Гэта адпавядае першаму й другому правілам. Больш за тое, непрадказальная зьмена грамадзтва была б вялікаю рызыкай. Досыць вялікія й працяглыя зьмены на карысьць свабоды не былі б прынятыя, бо гэта было б сьмяротным умяшаньнем у грамадзтва. Адсюль спробы рэфармаваньня сыстэмы ў прынцыпе ня могуць быць рашучымі, і рэформа ніколі ня будзе дзейснай. <…> Cталыя зьмены на карысьць свабоды маглі б, такім чынам, прынесьці толькі асобы, гатовыя прыняць радыкальную, небясьпечную й непрадбачаную зьмену ўсяе сыстэмы. Інакш кажучы, рэвалюцыянэры, а не рэфарматары. <…> 113. Такім чынам, нават чыста тэарэтычна здаецца неверагодным, каб быў знойдзены нейкі спосаб зьмены грамадзтва, які б прымірыў свабоду з сучаснай тэхналёгіяй. У некалькіх наступных разьдзелах мы дакладней абгрунтуем, чаму свабода й тэхналягічны прагрэс неспалучальныя.
114. Як было паказана вышэй, сучасны чалавек уцягваецца ў сетку правілаў і абмежаваньняў, а ягоны лёс залежыць ад дзеяньняў далёкіх яму асобаў, на чые рашэньні паўплываць ён ня можа. Гэта невыпадкова й гэта ня вынік самавольства фанабэрыстых бюракратаў. Сыстэма МУСІЦЬ дэталёва рэгуляваць чалавечыя паводзіны, каб дзейсна функцыянаваць. На працы людзі павінныя рабіць тое, што ім скажуць, інакш вытворчасьць ператварылася б у хаос. Бюракраты самі МУСЯЦЬ абмяжоўвацца строгімі правіламі. Кожная асабістая вольнасьць бюракрата спрыяла б раскладаньню сыстэмы й прывяла б урэшце да абвінавачаньняў у несправядлівасьці, бо розныя бюракраты карысталіся б сваімі вольнасьцямі па-рознаму. Так, пэўныя абмежаваньні нашай свабоды можна было б зьняць, аднак У ЦЭЛЫМ абмежаваньне нашае дзейнасьці вялікімі арганізацыямі неабходнае для функцыянаваньня індустрыйна-тэхналягічнага грамадзтва. У выніку сярэдняга чалавека апаноўвае пачуцьцё немачы. А таму фармальныя абмежаваньні маюць тэндэнцыю паступова замяняцца псыхалягічнымі сродкамі (прапаганда, адукацыйныя мэтады, праграмы псыхічнага здароўя і г.д.), якія нас прымушаюць рабіць тое, чаго ад нас хоча сыстэма. <…> 117. У кожным тэхналягічна разьвітым грамадзтве лёс індывіда ПАВІНЕН залежаць ад рашэньняў, на якія ён сам прынцыпова паўплываць ня можа. Тэхналягічнае грамадзтва ня можа раздрабіцца на малыя, аўтаномныя суполкі, бо вытворчасьць залежыць ад вялікае колькасьці людзей. Калі на нейкае рашэньне паўплывае, скажам, мільён чалавек, то кожны датычны да гэтага індывід мае ў гэтым рашэньні ў сярэднім мільённую долю. На практыцы гэта звычайна адбываецца так, што рашэньні прымаюць прадстаўнікі грамадзкасьці або карпарацыяў і тэхнічныя спэцыялісты. І нават калі за рашэньне галасуе грамадзкасьць, колькасьць галасуючых бывае гэтак вялікая, што індывідуальны голас не бярэцца пад увагу. Такім чынам, большасьць людзей няздольная сур’ёзна паўплываць на вялікія рашэньні, якія ўплываюць на іхныя жыцьці. Няма ніводнага спосабу, як гэта можна зьмяніць у тэхналягічна разьвітай краіне. Сыстэма намагаецца вырашаць гэтую праблему з дапамогаю прапаганды, каб прымусіць людзей ВІТАЦЬ рашэньні, прынятыя за іх. Але нават у тым выпадку, калі гэтыя рашэньні будуць мець абсалютны посьпех і карысьць, яны будуць прыніжаць годнасьць асобна ўзятага індывіда. <…> 119. Гэтая сыстэма не існуе й ня можа існаваць для задавальненьня чалавечых патрэбаў. Наадварот, чалавечыя паводзіны неабходна мадыфікаваць так, каб яны адпавядалі патрэбам гэтай сыстэмы. Гэта ня мае нічога супольнага з палітыкай або сацыяльнай ідэалёгіяй, якія ўдаюць, што кіруюць тэхналягічнай сыстэмай. Гэта памылка: сыстэмай кіруе не ідэалёгія, а тэхнічная неабходнасьць. Гэтая сыстэма, вядома, задавальняе многія чалавечыя патрэбы, але робіць гэта толькі ў той ступені, якая для яе выгадная. Вышэй за ўсё — патрэбы сыстэмы, а не патрэбы чалавечай істоты. Напрыклад, сыстэма забясьпечвае людзей прадуктамі, бо, калі б усе галадалі, яна не магла б функцыянаваць. Яна служыць псыхічным патрэбам чалавека заўсёды, калі ёй гэта ЗРУЧНА, бо яна не магла б функцыянаваць, калі б вялікая колькасьць людзей упадала ў дэпрэсію або бунтавала. Аднак гэтая сыстэма з прак тычных, нават высакародных прычынаў увесь час мусіць ціснуць на людзей, каб змадэляваць іхныя паводзіны паводле сваіх патрэбаў. У прыродным асяродзьдзі назапашваецца замнога адкідаў? Урад, мэдыі, адукацыйная сыстэма, абаронцы навакольнага асяродзьдзя — усе яны абрынаюць на нас масавую прапаганду перапрацоўкі адкідаў. Расьце неабходнасьць у павелічэньні тэхнічнага пэрсаналу? Дарослыя хорам пераконваюць дзяцей, што трэба вывучаць тэхніку. Пры гэтым ніхто не запыніцца й не спытае, ці гуманна прымушаць падлеткаў праводзіць большасьць свайго часу за вывучэньнем прадметаў, якія многія зь іх ненавідзяць. Калі тэхнічны прагрэс пад пагрозай пазбаўленьня працы прымушае рабочых перакваліфікоўвацца, ніхто не пытаецца, ці не зьневажае іх такое зь імі абыходжаньне. Проста агульнапрынята, што кожны мусіць добраахвотна саступіць тэхнічнай неабходнасьці, бо, калі б чалавечыя патрэбы стаялі вышэй за тэхнічную неабходнасьць, насталі б эканамічныя праблемы, беспрацоўе, дэфіцыт або штосьці яшчэ горшае. Канцэпт псыхічнага здароўя ў нашым грамадзтве дэфінуецца ступеньню, у якой індывід паводзіць сябе адпаведна патрэбам сыстэмы й робіць гэта бяз бачных прыкметаў стрэсу. <…> Тэхналёгія — мацнейшая сацыяльная сіла, <…> 128. Тымчасам як тэхналягічны прагрэс ЯК ЦЭЛАЕ бесьперастанку звужае сфэру нашай свабоды, кожнае тэхнічнае дасягненьне ЯК ТАКОЕ здаецца неабходным. Электраэнэргія, вада- й сьмецьцеправоды, камунікацыя на вялікай адлегласьці... што б чалавек мог мець супраць гэтых ды многіх іншых тэхнічных дасягненьняў, якія нашае грамадзтва зрабілі сучасным? Было б абсурдна супраціўляцца, скажам, укараненьню тэлефону. Ён даў мноства выгад і ніякіх нявыгад. Але, як мы паказалі вышэй, усе гэтыя тэхнічныя дасягненьні разам стварылі сьвет, у якім лёс сярэдняга чалавека ўжо знаходзіцца не ў ягоных уласных руках або руках ягоных суседзяў і сяброў, а ў руках палітыкаў, прадстаўнікоў вялікіх карпарацыяў і далёкіх, ананімных тэхнікаў і бюракратаў, на якіх ён як індывід ня мае ніякага ўплыву. Такі працэс будзе працягвацца і ў будучыні. Возьмем, напрыклад, генную інжынэрыю. Мала хто будзе працівіцца ўкараненьню геннай мэтодыкі, якая зьліквідуе спадчынныя хваробы. Яна, відавочна, ня шкодзіць і пазбавіць людзей ад многіх пакутаў. Але ўвогуле, вялікая колькасьць генэтычных паляпшэньняў ператворыць чалавечую істоту ў тэхнічны прадукт, і яна ўжо ня будзе свабодным творам выпадку (або Бога — гэта залежыць ад вашых рэлігійных поглядаў). <...> 130. Тэхналёгія наступае зь вялікай хуткасьцю й пагражае свабодзе адразу ў розных аспэктах (перанаселенасьць, правілы й абмежаваньні, рост залежнасьці індывідаў ад вялікіх арганізацыяў, прапаганда й іншыя псыхалягічныя мэтады, генная інжынэрыя, уварваньне ў асабістае жыцьцё з дапамогай кантрольных прыладаў і кампутараў і г. д.). Каб ліквідаваць АДЗІНУЮ пагрозу свабодзе, мусіла б усчацца доўгая, цяжкая сацыяльная барацьба. На тых, хто хоча бараніць свабоду, абрынаецца неймаверная хваля новых атак, інтэнсіўнасьць якіх усё нарастае, таму абаронцы свабоды становяцца пэсымістамі й перастаюць супраціўляцца. Змагацца супраць кожнай пагрозы асобна было б марна. Посьпеху можна было б дасягнуць толькі дзякуючы змаганьню супраць тэхналягічнай сыстэмы як цэлага; але гэта рэвалюцыя, а не рэформа. <...> 134. З прычыны ўсяго вышэйпералічанага тэхналёгія — мацнейшая сацыяльная сіла, чым прага свабоды. Але гэтае цьверджаньне вымагае дакладнейшага тлумачэньня. На працягу некалькіх наступных дзесяцігодзьдзяў індустрыйна-тэхналягічная сыстэма зазнае, відаць, сур’ёзныя ўзрушэньні, выкліканыя эканамічнымі й экалягічнымі праблемамі, а галоўнае, праблемамі чалавечых паводзінаў (адчужанасьць, бунт, варожасьць, розныя сацыяльныя ды псыхічныя праблемы). Мы спадзяемся, што ўзрушэньні, празь якія сыстэма пройдзе, выклічуць яе падзеньне або, прынамсі, гэтак яе аслабяць, што прывядуць да рэвалюцыі, якая скончыцца посьпехам. І ў той момант прага свабоды зможа давесьці, што яна мацнейшая за тэхналёгію. <...> 136. Калі нехта ўсё яшчэ лічыць, што гэтую сыстэму можна рэфармаваць так, каб тэхналёгія не закранула сфэры чалавечай свабоды, хай усьвядоміць, што нават з праблемамі далёка прасьцейшымі сыстэма спраўлялася няўклюдна і, пераважна, беспасьпяхова. Гэтая сыстэма, апроч усяго іншага, ня здолела спыніць забруджаньне навакольнага асяродзьдзя, палітычную карупцыю, гандаль наркотыкамі й насільле ў сем’ях. <…> Рэвалюцыя прасьцейшая за рэформу 140. Спадзяемся, што мы пераканалі чытачоў у тым, што сыстэму немагчыма рэфармаваць спосабам, які б прымірыў свабоду з тэхналёгіяй. Адзіны варыянт — расквітацца з усёй індустрыйна-тэхналягічнай сыстэмай. А гэта вымагае рэвалюцыі, не абавязкова ўзброенага паўстаньня, але, безумоўна, радыкальнай і прынцыповай зьмены сутнасьці грамадзтва. 141. Людзі схільныя лічыць, што рэвалюцыю ажыцьцявіць цяжэй, чым рэформу, бо яна вымагае далёка большае зьмены. Насамрэч рэвалюцыя пры пэўных умовах прасьцейшая за рэформу. А прычына палягае ў тым, што рэвалюцыйны рух можа стымуляваць інтэнсіўнасьць дзеі так, як рэформа гэта зрабіць ня ў стане. Рэфармацыйны рух толькі прапаноўвае вырашэньні пэўных грамадзкіх праблемаў. Рэвалюцыйны рух прапаноўвае вырашэньне ўсіх праблемаў зараз і ўтварэньне абсалютна новага сьвету; ён дае пэўны ідэал, дзеля якога людзі паддаюць сябе вялікай рызыцы й прыносяць вялікія ахвяры. З гэтай прычыны было б значна прасьцей зрынуць усю тэхналягічную сыстэму, чым неяк эфэктыўна й пэрманэнтна абмяжоўваць дзеяньне нейкага асобнага элемэнту тэхналёгіі, як, напрыклад, геннай інжынэрыі. Пры спрыяльных умовах справе рэвалюцыі супраць індустрыйна-тэхналягічнай сыстэмы можа палка прысьвяціць сябе вялікая колькасьць людзей. Як мы паказалі вышэй, рэфарматары, што спрабуюць абмежаваць пэўныя аспэкты тэхналёгіі, працуюць так, каб пазьбегчы радыкальных наступстваў. Рэвалюцыянэры ж працуюць, каб атрымаць вялікую ўзнагароду — надаць зьмястоўнасьць сваім рэвалюцыйным уяўленьням, а таму яны працуюць больш шчыра й настойліва, чым рэфарматары. <…> Кантроль за чалавечымі паводзінамі <…> 145. Уявіце сабе грамадзтва, якое асуджае людзей на ўмовы, у якіх яны страшэнна няшчасныя. Лягічна тады, што, каб зьліквідаваць іх няшчаснасьць, яно дасьць ім наркотыкі. Science-fiction? У нашым грамадзтве гэта ўжо ў пэўнай ступені адбываецца. Усеагульна вядома, што за апошнія дзесяцігодзьдзі рэзка ўзрасла колькасьць выпадкаў клінічнай дэпрэсіі. Мы ўпэўненыя, што гэта адбываецца па віне парушэньня сілавога працэсу. Але нават калі мы памыляемся, узрастаючая дэпрэсія, безумоўна, — вынік НЕЙКІХ умоваў, што існуюць у сёньняшнім грамадзтве. Заместа таго, каб гэтыя ўмовы зьліквідаваць, сучаснае грамадзтва дае людзям антыдэпрэсіўныя пілюлі. У выніку антыдэпрэсанты мадыфікуюць унутраны стан індывіда такім чынам, што ён пачынае талерантна ставіцца да сацыяльных умоваў, да якіх у іншым выпадку ён бы так ня ставіўся. (Так, мы ведаем, што дэпрэсія часта мае чыста генэтычнае паходжаньне, але тут мы гаворым пра тыя выпадкі, дзе дамінантную ролю адыгрывае асяродзьдзе.) 146. Наркотыкі, якія ўплываюць на лад мысьленьня, — толькі прыклад мэтадаў кантролю за чалавечымі паводзінамі, якія распрацоўвае сучаснае грамадзтва. Давайце паглядзім і на некаторыя іншыя мэтады. 147. Пачнем з таго факту, што існуе мноства мэтадаў кантролю. Схаваныя відэакамэры выкарыстоўваюцца цяпер у большасьці крамаў і да т.п., на кампутарах зьбіраецца й апрацоўваецца значная колькасьць інфармацыі пра асобных людзей. Здабытая такім чынам інфармацыя павышае эфэктыўнасьць фізычнага гвалту (напрыклад, пры ажыцьцяўленьні законаў). А яшчэ існуюць мэтады прапаганды, у якіх мас-мэдыі маюць ролю эфэктыўных прамежкавых зьвёнаў. Падобная мэтодыка была распрацаваная для здабыцьця перамогі на выбарах, продажу тавараў, уплыву на грамадзкую думку. Забаўляльная індустрыя служыць важнай псыхалягічнай прыладай сыстэмы, нават калі напліхоўвае чалавека вялікімі порцыямі сэксу й гвалту. Забава для сучаснага чалавека — ці не асноўная магчымасьць уцёкаў. Калі яго паглынае тэлевізія, відэа і г.д., ён забывае пра стрэс, вусьціш, фрустрацыю, незадаволенасьць. Прадстаўнікі першабытных народаў, калі ім ня трэба працаваць, задаволена сядзяць цэлымі гадзінамі й ня робяць зусім нічога, бо знаходзяцца ў згодзе з самімі сабой і са сьветам. Аднак большасьць сучасных людзей павінная быць няспынна занятая працай або забавай, інакш яны пачнуць сумаваць, зробяцца неспакойныя, трывожныя, нэрвовыя. 148. Іншыя мэтады сягаюць глыбей, чым папярэднія. Адукацыя — гэта ўжо ня проста справа плескача дзіцяці па азадку, калі тое ня вывучыла матэрыялу, і пагладжваньня па галоўцы, калі яго вывучыла. Яна ўжо стаецца навуковым мэтадам, што кантралюе разьвіцьцё дзіцяці. Адукацыйныя цэнтры Сыльвана, напрыклад, дасягнулі вялікага посьпеху ў матываваньні дзяцей да навучаньня. У многіх стандартных школах больш ці менш удала таксама выкарыстоўваюцца псыхалягічныя мэтады. Бацькоў навучаюць бацькоўскім мэтадам, мэтай якіх ёсьць прымусіць дзяцей прымаць фундамэнтальныя вартасьці сыстэмы й паводзіць сябе так, як гэта сыстэма лічыць за прыдатнае. Праграмы псыхічнага здароўя, інтэрвэнцыйныя мэтады, псыхатэрапія й г. д. нібыта прызначаныя для дабра індывідаў, але на практыцы яны звычайна прымушаюць індывідаў думаць і паводзіць сябе так, як гэтага вымагае сыстэма. (Тут няма супярэчнасьці: індывід, чые погляды ці паводзіны прыводзяць яго да канфлікту з сыстэмай, змагаецца супраць сілы занадта моцнай, каб яе перамагчы або ад яе ўхіліцца, таму ён, праўдападобна, будзе цярпець ад стрэсу, фрустрацыі, паражэнства. У гэтым сэнсе, прамываючы індывіду мазгі й прымушаючы яго прыладзіцца, сыстэма дзейнічае дзеля яго дабра.) Катаваньне дзяцей у цэлым не прымае большасьць культур, калі ня ўсе. Зьдзекі зь дзяцей з трывіяльнай ці дробязнай прычыны абураюць кожнага. Але многія псыхолягі інтэрпрэтуюць канцэпт катаваньня шырэй. Ці ёсьць пляскач па азадку, скарыстаны ў якасьці складніка рацыянальнай і прапрацаванай сыстэмы дысцыпліны, формаю катаваньня? Адказ будзе не, бо пляскач вядзе да паводзінаў, якімі чалавек добра ўключаецца ў існуючую грамадзкую сыстэму. На практыцы слова катаваньне часам інтэрпрэтуецца так, што ўключае ў сябе ўсякі мэтад выхаваньня дзяцей, які прадукуе паводзіны, сыстэме непажаданыя. <…> 149. Далейшая распрацоўка, відавочна, будзе павышаць эфэктыўнасьць псыхалягічных мэтадаў кантролю за чалавечымі паводзінамі. Але мы мяркуем, што адных псыхалягічных мэтадаў будзе недастаткова, каб людзі прыладзіліся да такога грамадзтва, якое стварае тэхналёгія. Праўдападобна, што ўзьнікне неабходнасьць скарыстацца таксама мэтадамі біялягічнымі. У гэтай сувязі мы згадалі пра ўжываньне наркотыкаў. Нэўралёгія можа даць новыя магчымасьці мадыфікаваньня чалавечай натуры. Генная інжынэрыя ўжо цяпер пачынае праяўляцца ў форме геннай тэрапіі, і няма прычыны лічыць, што такія мэтады аднойчы ня будуць скарыстоўвацца для мадыфікацыі тых цялесных аспэктаў, якія ўплываюць на разумовыя функцыі. <…> 155. Нашае грамадзтва ўсякі лад мысьленьня ці паводзінаў, непажаданы сыстэме, звычайна ўважае за хваробу. Гэта нібыта нармальна, бо калі індывід не пасуе да сыстэмы, гэта толькі прыносіць шкоду яму й стварае залішнія праблемы грамадзтву. Таму маніпуляцыя індывідам з мэтай яго прыстасаваньня да сыстэмы — гэта лячэньне хваробы, а значыць добрая справа. <…> 157. Калі дапусьціць, што індустрыйнае грамадзтва выжыве, праўдападобна, што тэхналёгія ўрэшце вынайдзе нейкі спосаб поўнага кантролю за чалавечымі паводзінамі. Навукова было ўжо дакладна вызначана, што чала вечае мысьленьне й паводзіны маюць пераважна біялягічную аснову. Як прадэманстравалі экспэрымэнтатары, такія пачуцьці, як голад, радасьць, гнеў і страх, могуць уключацца й выключацца з дапамогай электрастымуляцыі адпаведных частак мозгу. Успаміны можна зьнішчыць пашкоджаньнем часткі мозгу або актуалізаваць з дапамогай той самай электрастымуляцыі. Пры дапамозе наркотыкаў можна выклікаць галюцынацыі ці зьмяняць настрой. Чалавечая душа, калі яна існуе, мае відавочна меншую моц, чым біялягічныя мэханізмы чалавечых паводзінаў. Калі б гэта было ня так, дасьледнікі не змаглі б так лёгка маніпуляваць чалавечымі пачуцьцямі й паводзінамі пры выкарыстаньні наркотыкаў і электрычнага току. 158. Відавочна, было б непрактычна інсталяваць усім у галовах электроды, каб афіцыйныя ўлады маглі кантраляваць дзеяньні людзей. Але той факт, што чалавечыя думкі й пачуцьці гэтак адкрытыя біялягічнай інтэрвэнцыі, паказвае, што праблема кантролю за чалавечымі паводзінамі — найперш праблема тэхнічная, праблема нэўронаў, гармонаў і комплексных малекул; праблема, лёгка вырашальная пры навуковым падыходзе. Зважаючы на тое, як незвычайна хутка нашае грамадзтва вырашае тэхнічныя праблемы, няма ніякага сумневу, што ў кантролі за чалавечымі паводзінамі будзе дасягнуты вялікі прагрэс. <…> Чалавечыя пакуты 167. Індустрыйная сыстэма абрынецца ня толькі ў выніку рэвалюцыйнага чыну. Рэвалюцыйны наступ яе не разаб’е, пакуль унутраныя праблемы разьвіцьця не прывядуць яе да вельмі сур’ёзных цяжкасьцяў. Такім чынам, сыстэма, калі абрынецца, абрынецца спантанна, але гэтаму мусяць паспрыяць рэвалюцыянэры. Калі падзеньне будзе раптоўным, загіне мноства людзей, бо сусьветная папуляцыя гэтак узрасла, што ня ў стане ўжо забясьпечыць сябе харчам без разьвітае тэхналёгіі. Нават калі падзеньне будзе гэтак паступовым, што скарачэньне папуляцыі настане хутчэй у выніку зьніжэньня нараджальнасьці, чым росту сьмяротнасьці, працэс дэіндустрыялізацыі будзе, відавочна, вельмі хаатычны й пакутлівы. Наіўна думаць, што тэхналёгію можна проста й гладка спыніць, перадусім таму, што тэхнафілы будуць гарліва змагацца на кожным кроку. Нехта падумае, што ў такім разе будзе вялікай бессардэчнсьцю працаваць дзеля раскладу сыстэмы. Можа так, а можа й не. Па-першае, рэвалюцыянэры ня змогуць зрынуць сыстэмы датуль, пакуль у яе ня ўзьнікне вялікіх праблемаў і ня зьявіцца надзея, што яна ўрэшце зможа разваліцца сама; а чым больш сыстэма разрасьцецца, тым страшнейшыя будуць вынікі яе распаду. Такім чынам, рэвалюцыянэры, прысьпешыўшы распад сыстэмы, зьнізяць памеры катастрофы. 168. Па-другое, страта свабоды й годнасьці можа быць адплачана змаганьнем і сьмерцю. Для многіх з нас свабода й годнасьць важнейшыя за доўгае й безбалеснае жыцьцё. Больш за тое, мы ўсе некалі памром. І магчыма, лепей будзе памерці ў змаганьні за выжываньне або за нейкую мэту, чым жыць пустым і бязмэтным жыцьцём. 169. Па-трэцяе, зусім не дакладна, што захаваньне сыстэмы прывядзе да меншых пакутаў, чым яе распад. Сыстэма ўжо выклікала й няспынна выклікае вялізныя пакуты ўва ўсім сьвеце. Старажытныя культуры, у якіх паміж людзьмі й навакольным асяродзьдзем стагодзьдзямі захоўваліся гарманічныя дачыненьні, былі разьбітыя кантактам з індустрыйным грамадзтвам, і ў выніку паўстаў цэлы комплекс эканамічных, грамадзкіх і псыхалягічных праблемаў. Адным з эфэктаў пранікненьня індустрыйнага грамадзтва ёсьць дэстабілізацыя традыцыйнага сусьветнага кантролю за папуляцыяй. Адсюль вынік — дэмаграфічны выбух з усімі наступствамі ды псыхічныя пакуты, шырока пашыраныя сярод так званых шчасьлівых заходніх краінаў. Ніхто ня ведае, што можа адбыцца ў выніку патанчэньня азонавага слою, парніковага эфэкту й іншых экалягічных праблемаў. А як паказвае ядравае ўзбраеньне, новая тэхналёгія ня можа адмежаваць сябе ад хіжых дамаганьняў дыктатараў і безадказных нацыяў трэцяга сьвету. Лепей не задумвацца над тым, што з геннай інжынэрыяй мог бы зрабіць Ірак або Паўночная Карэя. <…> Будучыня 171. А цяпер дапусьцім, што індустрыйнае грамадзтва перажыве гэтыя некалькі дзесяцігодзьдзяў, што памылкі сыстэмы ўрэшце будуць выпраўленыя і яна пачне гладка функцыянаваць. Што гэта будзе за сыстэма? Давайце разьбяром некалькі магчымасьцяў. 172. Найперш дапусьцім, што кампутарнікі пасьпяхова створаць разумныя машыны, якія змогуць усё рабіць лепей за чалавека. У гэтым разе, відавочна, усю працу будуць выконваць вялізныя, высокаарганізаваныя машынныя сыстэмы й ня будзе патрэбы ні ў якім чалавечым намаганьні. Можа адбыцца адно з двух: або машынам будзе дазволена прымаць рашэньні без чалавечага нагляду, або чалавечы кантроль за машынамі будзе захаваны. 173. Калі машынам будзе дазволена вырашаць усё, цяжка ўявіць, чым гэта можа скончыцца, бо цяжка ўявіць, як такія машыны могуць сябе паводзіць. Мы толькі паказваем на тое, што лёс чалавецтва будзе ўва ўладзе машын. Нехта можа сьцьвярджаць, што чалавецтва ніколі ня будзе гэтак наіўным, каб перадаць усю ўладу машынам. Але мы не гаворым пра тое, што чалавецтва добраахвотна перадасьць ім уладу або што яны захопяць уладу самавольна. Мы толькі дапускаем, што чалавецтва лёгка можа трапіць у становішча такой залежнасьці ад машын, што практычна ня будзе мець выбару й будзе вымушана прымаць іх рашэньні. Чым складанейшым будзе грамадзтва зь ягонымі праблемамі й чым разумнейшымі будуць машыны, тым хутчэй людзі аддадуць сябе ўва ўладу машынам, бо рашэньні апошніх будуць прыносіць лепшыя вынікі, чым рашэньні людзей. Урэшце, магчыма, будзе дасягнута стадыя, калі рашэньні, неабходныя для зладжанага функцыянаваньня сыстэмы, будуць гэтак складаныя, што людзі ня ў стане будуць зь імі разумна спраўляцца. На гэтай стадыі дойдзе да эфэктыўнага машыннага кантролю. Людзі проста ня змогуць машыны выключыць, бо будуць ад іх гэтак залежныя, што іх адключэньне значыла б самагубства. 174. Вядома, таксама магчыма, што чалавечы кантроль за машынамі захаваецца. У гэтым разе кожны сярэдні чалавек, відаць, будзе валодаць сваімі ўласнымі машынамі — аўтамабілем, пэрсанальным кампутарам і да т.п., — але кіраваньне вялікімі машыннымі сыстэмамі засяродзіцца ў руках абранай эліты, падобна як і цяпер, але з двума адрозьненьнямі. Зважаючы на тэхнічны прагрэс, эліта будзе мець большую ўладу над масамі, якія для сыстэмы зробяцца залішнім, бескарысным цяжарам, бо чалавечая праца ўжо ня будзе патрэбная. Калі эліта будзе бязьлітасная, яна папросту вынішчыць чалавецтва. Калі яна будзе гуманная, яна, магчыма, выкарыстае прапаганду або псыхалягічныя й біялягічныя мэтады дзеля скарачэньня нараджальнасьці, і чалавецтва вымра само, пакінуўшы гэты сьвет эліце. Калі ж эліта будзе складацца зь мяккасардэчных лібэралаў, яна можа ўзяць на сябе ролю добрых пастыраў рэшты чалавецтва, якія будуць назіраць за тым, каб былі задаволеныя фізычныя патрэбы ўсіх, каб усе дзеці выхоўваліся ў псыхалягічна гігіенічных умовах, каб кожны мог займацца нейкім хобі й каб кожны незадаволены прайшоў курс лячэньня сваёй праблемы. Жыцьцё, вядома, ня будзе мець ніякае мэты, і людзям будзе патрэбнае біялягічнае ці псыхалягічнае кіраваньне, каб пазбавіць іх патрэбы ўва ўладзе або каб іх прага ўлады ператварылася ў няшкодную забаву. Гэтыя кіраваныя чалавечыя істоты ў такім грамадзтве, магчыма, будуць шчасьлівыя, але абсалютна дакладна яны ня будуць свабодныя. Яны зрэдукуюцца да ўзроўню свойскіх жывёлаў. 175. Але дапусьцім, што кампутарнікам ня ўдасца вынайсьці штучнага розуму й неабходнасьць у чалавечай працы застанецца. Тады машыны пачнуць пераймаць усё больш лёгкіх заданьняў, і настане лішак чалавечых працаўнікоў зь нізкай кваліфікацыяй. (Гэта адбываецца ўжо й цяпер. Існуе мноства людзей, для якіх цяжка або немагчыма знайсьці працу, бо з разумовых або псыхалягічных прычынаў яны ня могуць дасягнуць узроўню падрыхтоўкі, неабходнага дзеля таго, каб стацца карыснымі сучаснай сыстэме.) Ад тых, хто будзе працаўладкаваны, будзе вымагацца ўсё вышэйшая кваліфікацыя, усё больш здольнасьцяў, яны будуць павінныя быць надзейнымі, падатлівымі й паслухмянымі, бо ўсё больш будуць нагадваць клеткі аднаго велічэзнага арганізму. Іх задачы ўвесь час будуць звужацца <…>. Сыстэма будзе мусіць скарыстаць усе даступныя сродкі — псыхалягічныя або біялягічныя, — каб выпрадукаваць паслухмяных людзей са здольнасьцямі, якіх вымагае сыстэма і каб іхную прагу ўлады скіраваць на выкананьне нейкай спэцыяльнай задачы. <…> Уявіце сабе грамадзтва, у якім адбываецца бясконцая барацьба за прэстыжнае месца і ўладу. Пры гэтым вяршыні, на якой знаходзіцца сапраўдная ўлада, дасягне толькі некалькі індывідаў. Карціна грамадзтва, у якім індывід можа задаволіць сваю прагу ўлады, толькі зьмятаючы са сваёй дарогі іншых людзей, выклікае агіду. <…> Стратэгія 180. Тэхнафілы хочуць узяць нас усіх на татальна бестурботную прагулянку ў незнаёмае. Многія людзі часткова разумеюць, што нам дае тэхналягічны прагрэс, але да гэтага яны ставяцца пасіўна, бо ўважаюць, што гэта непазьбежна. Аднак мы (FC) ня лічым, што гэта непазьбежна. Мы трымаемся тае думкі, што гэты працэс можна спыніць, і тут мы хочам падаць колькі інструкцыяў, як гэта зьдзейсьніць. 181. Як мы абвесьцілі вышэй, дзьве галоўныя задачы сёньняшняга дня — гэта, па-першае, стымуляваць сацыяльны стрэс і нестабільнасьць у індустрыйным грамадзтве, а па-другое, распрацаваць і ўсяляк прапагандаваць ідэалёгію непрыманьня тэхналёгіі й індустрыйнай сыстэмы. Пасьля дэстабілізацыі сыстэмы можна будзе ажыцьцявіць антытэхналягічную рэвалюцыю. За ўзор можна ўзяць францускую або расейскую рэвалюцыі. У францускім і расейскім грамадзтвах некалі выявіліся нарастаючыя прыкметы стрэсу й слабасьці, і тады пачалі разьвівацца ідэалёгіі, што прапаноўвалі новы погляд на сьвет, цалкам адрозны ад папярэдняга <…>. Потым, калі старая сыстэма была паддадзеная дадатковаму націску стрэсу (дзякуючы фінансавай крызе ў Францыі й ваеннай паразе ў Расеі), яе зьмяла рэвалюцыя. Мы прапаноўваем нешта падобнае. 182. Нехта можа запярэчыць, што француская рэвалюцыя й рэвалюцыя ў Расеі скончыліся няўдачамі. Але большасьць рэвалюцыяў мае дзьве мэты. Адной ёсьць зьнішчэньне старой формы грамадзтва, а другой — усталяваньне новай, якая б адпавядала ўяўленьням рэвалюцыянэраў. Ані францускай, ані расейскай рэвалюцыям не ўдалося (на шчасьце!) стварыць новы кшталт грамадзтва, пра які яны марылі, але існуючую форму грамадзтва яны пасьпяхова зрынулі. 183. Кожная ідэалёгія, каб атрымаць масавую падтрымку, мусіць быць ня толькі СУПРАЦЬ чагосьці, але і ЗА нешта. Пазытыўны ідэал, які мы прапаноўваем, — гэта Прырода. А менавіта ДЗІКАЯ прырода, то бок тыя аспэкты функцыянаваньня Зямлі й жывых істот, якія не залежаць ад чалавечых учынкаў і пазбаўленыя ад умяшальніцтва й кантролю звонку. У дзікую прыроду мы ўключаем чалавечую натуральнасьць, пад якой разумеем аспэкты функцыянаваньня чалавечага індывіда, не арганізаваныя й не рэгуляваныя грамадзтвам, якія ёсьць творам выпадку, добрае волі ці Бога (гэта залежыць ад вашых рэлігійных або філязофскіх поглядаў). <…> 193. Мы маем на ўвазе такую рэвалюцыю, якая не абавязкова мусіць уключаць у сябе ўзброенае паўстаньне супраць нейкай улады. Яна можа, але ня мусіць уключаць у сябе фізычны гвалт. Гэта ня будзе ПАЛІТЫЧНАЯ рэвалюцыя. Яна скіруецца на тэхналёгію й эканоміку, але не на палітыку. 194. Рэвалюцыянэрам нават варта было б УХІЛІЦЦА ад здабыцьця палітычнай улады — хай легальнымі ці нелегальнымі сродкамі — да таго часу, пакуль індустрыйная сыстэма ня будзе настолькі раскладзеная, што сама здыскрэдытуе сябе ў вачах людзей. Уявім сабе, напрыклад, што партыя зялёных атрымала б большасьць у Кангрэсе Злучаных Штатаў, перамогшы на выбарах. Каб ня здрадзіць сваёй ідэалёгіі, яна ў значнай ступені мусіла б абмежаваць эканамічны рост. Вынікі гэтага звычайнаму чалавеку маглі б падацца катастрафічнымі: настала б масавае беспрацоўе, дэфіцыт і г.д. Нават калі б таленавітае, супэргуманнае кіраўніцтва змагло пазьбегчы найгор шага, людзям усё адно давялося б адмовіцца ад раскошы, да якой яны былі звыклыя. Нарастала б незадаволенасьць, партыя зялёных пайшла б у адстаўку, і рэвалюцыянэры пацярпелі б вялікую паразу. Такім чынам, рэвалюцыянэрам ня варта спрабаваць здабыць палітычную ўладу, пакуль сыстэма сама ня трапіць у такія праблемы, што ўсе няўдачы будуць успрымацца як вынікі функцыянаваньня самой індустрыйнай сыстэмы, а не палітыкі рэвалюцыянэраў. <…> 195. Гэтая рэвалюцыя павінная быць інтэрнацыянальнай і сусьветнай. Яна ня можа быць ажыцьцёўлена ад нацыі да нацыі. Калі б, скажам, у Злучаных Штатах аднабакова вырашылі абмежаваць тэхналягічны прагрэс ці эканамічны рост, наш народ упаў бы ў гістэрыку і пачаў галасіць, што нельга адставаць у тэхналёгіі, бо нас тады абгоніць Японія. Няшчасныя робаты! Сьвет сыдзе са сваёй арбіты, калі японцы прададуць больш аўтамабіляў, чым мы! (Нацыяналізм — вялікая апора тэхналёгіі.) Ёсьць і разумнейшыя аргумэнты: калі адносна дэмакратычныя нацыі сьвету адстануць у тэхналёгіі, тымчасам як гнюсныя дыктатарскія дзяржавы кшталту Кітаю, Віетнаму або Паўночнай Карэі будуць працягваць разьвівацца, дыктатары ўрэшце могуць авалодаць сьветам. Таму індустрыйную сыстэму трэба атакаваць усім нацыям адначасова і як мага больш інтэнсіўна. Так, няма ніякае пэўнасьці, што індустрыйная сыстэма будзе зьнішчаная ў адзін момант паўсюль у сьвеце; магчыма нават, што спроба зрынуць сыстэму наадварот прывядзе да таго, што сыстэмай авалодаюць дыктатары. Але рызыка тут да месца. <…> Некаторыя нават сьцьвярджаюць, што індустрыйная сыстэма, кіраваная дыктатарамі, лепшая для дасягненьня нашых мэтаў, бо сыстэмы, кіраваныя дыктатарамі, звычайна паказваюць сябе як неэфэктыўныя, таму будзе большая імавернасьць, што яны ляснуць. Паглядзіце на Кубу. <…> 197. Некаторыя мяркуюць што сучасны чалавек мае завялікую ўладу над прыродай; яны прапаноўваюць пасіўнейшы падыход з боку чалавецтва. Гэтыя людзі выказваюцца прынамсі недакладна, бо яны ня ў стане адрозьніваць уладу ВЯЛІКІХ АРГАНІЗАЦЫЯЎ ад улады ІНДЫВІДАЎ і МАЛЫХ ГРУПАЎ. Памылкова патрабаваць немачы й пасіўнасьці, бо людзям улада НЕАБХОДНАЯ. Сучасны чалавек як калектыўная сутнасьць — то бок індустрыйная сыстэма — мае над прыродай бязьмежную ўладу, і мы (FC) лічым гэта за зло. Але сучасныя ІНДЫВІДЫ й МАЛЫЯ ГРУПЫ ІНДЫВІДАЎ маюць значна меншую ўладу, чым некалі меў першабытны чалавек. Увогуле, вялікую ўладу сучаснага чалавека над прыродай рэалізуюць не індывіды ці малыя групы, а вялікія арганізацыі. Сучасны сярэдні ІНДЫВІД тэхналягічна моцны толькі ў той ступені, у якой яму гэта абмежавана дазволена, прычым толькі пад кантролем сыстэмы. (Вам на ўсё патрэбная ліцэнзія, а зь ліцэнзіяй прыходзяць правілы й рэгуляцыі.) Індывід мае толькі такую тэхналягічную ўладу, якой яго вырашыць надзяліць сыстэма. Ягоная АСАБІСТАЯ ўлада над прыродай малая. <…> 199. Заместа патрабаваньняў немачы й пасіўнасьці чалавек меў бы жадаць зьнішчэньня ўлады ІНДУСТРЫЙНАЙ СЫСТЭМЫ, а тым самым вельмі ЎЗРАСЛА б улада й свабода ІНДЫВІДАЎ і МАЛЫХ ГРУПАЎ. <…> 202. Спроба зрынуць сыстэму без выкарыстаньня НЕЙКАЙ сучаснай тэхналёгіі была б марнай. Рэвалюцыянэры мусяць выкарыстоўваць прынамсі мэдыі дзеля прапаганды сваіх ідэяў. Але сучасныя тэхналёгіі трэба выкарыстоўваць толькі дзеля АДЗІНАЕ мэты — раскладу тэхналягічнай сыстэмы. <…> Два віды тэхналёгіі 207. Можа ўзьнікнуць пярэчаньне, што прапанаваная намі рэвалюцыя асуджаная на няўдачу, бо (як кажуць) тэхналёгія ў гісторыі заўсёды разьвівалася, яе разьвіцьцё ніколі не прыпынялася, а значыць тэхналягічны рэгрэс немагчымы. Але гэтае цьверджаньне памылковае. 208. Мы адрозьніваем два віды тэхналёгіі, якія называюцца тэхналёгіяй абмежаванай і тэхналёгіяй, залежнай ад арганізацыі. Абмежаваная тэхналёгія можа выкарыстоўвацца малымі суполкамі бяз вонкавай асыстэнцыі. Тэхналёгія, залежная ад арганізацыі, падпарадкоўваецца вялікай грамадзкай арганізацыі. Нам невядома ніводнага яўнага выпадку рэгрэсу абмежаванае тэхналёгіі, але тэхналёгія, што падпарадкоўваецца арганізацыі, занепадае, калі абрынаецца грамадзкая арганізацыя, ад якой яна залежыць. Прыклад: калі распалася Рымская імпэрыя, абмежаваная рымская тэхналёгія выжыла, бо кожны ўмелы вясковы рамесьнік быў здольны вырабіць, напрыклад, водны млын, кожны ўмелы каваль мог выкаваць паводле рымскага мэтаду жалеза і г.д. Затое рымская тэхналёгія, залежная ад арганізацыі, ЗАНЯПАЛА. Аквэдукі прыйшлі ў аварыйны стан і больш ніколі не рамантаваліся. <…> Забылася рымская сыстэма гарадзкой каналізацыі, і толькі нядаўна каналізацыйныя сыстэмы эўрапейскіх гарадоў наблізіліся да ўзору старажытнага Рыму. <…> 211. У Сярэднявеччы існавалі чатыры асноўныя цывілізацыі, што знаходзіліся прыкладна на адным узроўні разьвіцьця: Эўропа, ісламскі сьвет, Індыя й Далёкі Ўсход (Кітай, Японія, Карэя). Тры з гэтых цывілізацыяў засталіся больш-менш стабільныя, і толькі Эўропа зрабілася дынамічнай. Ніхто ня ведае, чаму гэта так сталася; гісторыкі маюць свае тэорыі, але гэта звычайныя спэкуляцыі. У кожным разе відавочна, што разьвіцьцё ў кірунку да тэхналягічнай формы грамадзтва адбываецца толькі пры спэцыяльных умовах. Таму няма прычыны меркаваць, што не магло б настаць доўгатэрміновага тэхналягічнага рэгрэсу. 212. Дык ці зможа грамадзтва зноў НЕКАЛІ стаць на шлях разьвіцьця да індустрыйна-тэхналягічнае формы? Магчыма, але ня варта гэтага асьцерагацца, бо нельга ані прадбачыць, ані паўплываць на падзеі, якія адбудуцца праз 500 або 1000 гадоў. Гэтыя праблемы павінныя будуць вырашаць людзі, што будуць жыць у тую эпоху. <…> З ангельскай пераклаў Сяргей Сматрычэнка
|
|
||||
|
||||
| Пачатак Навіны Форум Пошук Аўтары Цалкам Іншае | ||||
|
№ 2 (16) – 2001 |
| |||
|
|
|
|
Рэдаkцыя:
analityka@yahoo.com |
