3–2001
» да Зьместу «

Скарына
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

Cяргей Дубавец
 
Апошняе слова
Алеся Адамовіча

---

І

У выдавецтве “Наша Ніва” завяршаецца праца над новай кнігай Алеся Адамовіча. Аснову выданьня складаюць тры апошнія аповесьці аўтара — “Вэнэра”, “Нямко” і “Vixi”.

Крыху больш за дзесяць гадоў мінула, як ня стала цэнзуры. Крыху менш за дзесяць гадоў, як ня стала Адамовіча. Паміж гэтымі “больш” і “менш” — невялікі зазор часу, калі й пісаліся згаданыя творы. Прызнаны літаратар з іміджам праўдалюбца мог разьлічваць, што будзе апублікаванае кожнае ягонае слова і, натуральна, імкнуўся да-казаць, а значыць і даасэнсаваць тое, што раней да-казваць і да-асэнсоўваць было немагчыма. (Праўда, першыя павевы свабоды шмат каго і расслабілі. Маўляў, калі можна гаварыць усё, дык ужо й ня так гэта важна. Сьледам прападала і ранейшая дысцыпліна думкі, энэргія творчасьці. Іншыя ўспрынялі свабоду як чарговую адлігу і засьпяшаліся выказаць недаказанае. У Адамовіча выбару не было. Інфаркт і дыягназ хуткае сьмерці выводзілі ягоную працу над апошнімі творамі за межы тагачаснае рэчаіснасьці зь яе ці то адлігай, ці то свабодай.)

Аднак выйдзе ў сьвет ягоная апошняя кніга толькі зараз, празь дзесяць гадоў. (Магчыма, гэта значыць, што мы, сёньняшнія выдаўцы, належым якраз да расслабленых той свабодай, што б ні казалі мы пра новую дыктатуру. Якраз у тыя часы мне здавалася непрымальнай расейскамоўнасьць Адамовіча, незразумелаю была амплітуда — ад аналізу твораў Максіма Гарэцкага і Кузьмы Чорнага да сутворчасьці з Даніілам Граніным і Элемам Клімавым.) Тое, што яна ня выйшла дзесяць гадоў таму, ніяк не адбілася на яе вартасьці.

Сёньня ўжо я разумею, што бяз гэтых твораў немагчыма будзе адэкватна ўспрымаць беларускую гісторыю мінулага стагодзьдзя, сучасны стан краіны, цяперашні літаратурны працэс. Рэзкі спад інтэлектуальнага ўзроўню беларускай гуманістыкі абумоўлены тым, што многае з зразуметага папярэднікамі пераасэнсоўваецца цяпер наноў і павярхоўна, часта з нуля, без уліку ранейшага досьведу.

Як рэдактара, мяне ў кнізе Адамовіча прывабілі дзьве рэчы. Па-першае, я разумеў, што на зломе апошніх гадоў са сьценаў беларускага дому павыпадалі цагліны, безь якіх ва ўсім гмаху робіцца няўтульна. Вось жа адна з такіх цаглінаў адкрылася майму позірку. Па-другое, — прызабытае пачуцьцё, калі чытаеш творы сучасьніка і табе перадаецца жаданьне ствараць таксама. Гэтае пачуцьцё ўзьнікае ад амаль культавага стаўленьня да літаратуры, да літаратурнае творчасьці. Гадоў 10—15 таму гэткае пачуцьцё панавала і ў нашых асяродках. Было нясьцерпна важна пачуць новы верш ці прачытаць п’есу калегаў, а то й самому ноч-другую праседзець, перадаючы на паперы вобраз ці настрой. Як усё ж даўно няма гэтага захапленьня і як даўно не ўзбуджаюць яго ў табе творы сучасьнікаў! І рэдагаваньне — як даўно з сутворчасьці ператварылася ў выпраўленьне непісьменнасьці! Вось жа Адамовічавы аповесьці вярнулі тое забытае пачуцьцё.
 

Аповесьць “Vixi” — сьведама недапісаная кода. Аўтар ведае, што неўзабаве памрэ і занатоўвае свае думкі, а таксама згадвае дзяцінства. Дзьве другія аповесьці — “Вэнэра” і “Нямко” — пра вайну і пра вёску. Але пасьля ўсяго напісанага пра вайну і пра вёску — у тым ліку і самім Адамовічам — яны раптоўныя. Гэта Адамовічава рыса па-над усім ранейшым досьведам беларускай літаратуры. Самыя апошнія высновы. Напрыклад, пра падсьведамую нецярпімасьць да іншага, спраўнейшага, багацейшага, акуратнейшага. Прычым нецярпімасьць — на паражэньне.

У Адамовічавай “Вэнэры” аўтар выяўляе гэтае пачуцьцё ў партызанах. Яно як бы і незлаблівае, але разам з тым імгненна гатовае разьвіцца ў вялікую вынішчальную сілу.

“... Вэнэрын бацька і хадзіў па вуліцы, і пазіраў, і вітаўся так, што зь міжвольнай павагай-цікаўнасьцю азірнесься на яго. А ўжо дома ў яго тым больш: ногі абавязкова выцераш ля парогу. Ды ня надта мы да яго зазіралі, шарагоўцы-партызаны. Вечна нейчы конь пад сядлом навязаны да плоту Станкевіча. Які-небудзь камандзір гасьцюе. Моцны мужык — Станкевіч. Хітраван. Куркуль. Кулак. Словы гэтыя, ахвотна вымаўленыя, ніяк, зрэшты, не падрывалі нашай да яго павагі. Даравалася яму многае, нават багацьце — за дачку.”

Дачка-прыгажуня Вэнэра — галоўная гераіня аповесьці.

“А неяк чэпэ здарылася: нехта палазіў каля вульляў Станкевіча. Называецца: павязаць пчолак. 3 патрону выломваеш кулю, запалку да патрону, патрон да лаза — ш-шух! Душагубка для пчол. Адчыняй вечка і, не баючыся джалаў, гаспадар, як фашыст. Але ня можа быць, каб гэта з нашага атраду. Пэўна нейкія чужакі пашарылі. Носава віншавалі: во як памацалі твайго цесьця! А ён нават задаволены, радуецца — чаго толькі: віншаваньням альбо што Станкевіча раскулачылі? Гэткія гісторыі нас усіх чамусьці забаўляюць. А, недаспадобы? Прыйшлі, вярнуліся ў лягер уначы, у зямлянцы сьпяць упокат, аднаму, другому з усяго маху па задніцы — падскоквае, як шалёны. А, недаспадобы?! У гэтым уся весялосьць: каб чалавеку не падабалася.”

Аўтар нібы зноў усяляецца ў сьведамасьць таго 16-гадовага сябе, каб лепей зразумець сутнасьць гэтага часу і партызаншчыны. Для гэтага даводзіцца ні ў чым не выгароджваць і не прыхарошваць таго, 16-гадовага. А выглядае ён сапраўды не героем, хутчэй нейкім ціхім, затоеным шкоднікам.

Не адзін раман датуль Адамовіч прысьвяціў партызанам. А тут — бяз зносак на цэнзуру, савецкую ідэалёгію і грамадзкія прынятасьці — сьпяшаецца даць вывераную характарыстыку партызаншчыны. Такую, каб не падлягала ўжо пераацэнкам у залежнасьці ад зьмены ідэалёгіі. Каб была простая праўда.

“Вось такія справы! — хочацца паўтарыць усьлед за аўтарам “Бойні нумар пяць”. Такія вось пірагі. Гарачыя, апячэсься. У амэрыканскага немца Курта Вонэгута вычытаў я і яшчэ адну думку, хоць забіце, але яна і мая ўласная: пра мінулую вайну як пра крыжовы паход дзяцей. Яна, на жаль, скарыстана, зрасходавана на амэрыканцаў, што ваявалі ў Эўропе. А як бы спатрэбілася для нашай партызаншчыны. Вось ужо дзеці дык дзеці! А дзе дзеці, там і жорсткасьць. Асаблівая, дзіцячая.

Вось такія ў нас справы школьныя, Курт!”

Вось такія справы... Дзеці, дзеці. У нас і цяпер, здаецца часам, палітыкі, як дзеці, — з абодвух бакоў. Крыўдлівыя, інфантыльныя, нямудрыя яшчэ зусім. Ну ніяк ня ўгледзець спаміж іх сваіх абаронцаў. Як і ў тых партызанах.

Гэта пераважна пра стыхійную партызанку, самую масавую. Былі ж яшчэ і “асобыя атрады”, засланыя ў Беларусь з Масквы. Калі праўду, дык поўную праўду. Няма больш куды адкладаць Алесю Адамовічу.

Вёску прыгажуні Вэнэры, якая давала прытулак партызанам, зьнішчыў “асобы атрад” НКВД. Партызаны вяртаюцца з чарговага рэйду і такі паміж імі завязваецца дыялёг:

“— А праўда, што гэта спэцатрад тут дзейнічаў? — пытае Навічок. (У хлопца ёсьць прозьвішча, імя, але для нас ён проста Навічок: усяго толькі два тыдні, як прыбег з Бабруйску.) Злавеснае наша маўчаньне Навічку анічога не сказала, упарта дамагаецца адказу:

Мы згодныя з Рамановічам. Пра гэта ня трэба. Мы таксама ведаем. Але пра гэта ня трэба. Ні ведаць, ні помніць ня хочацца”.

Ведаць і помніць ня хочацца, але ведаецца і помніцца. Зразумела, што трэба распавесьці пра гэта, прычым найхутчэй, хоць бы і праз 50 гадоў пасьля вайны. Бо гэта праўда. Таму пасярод аповесьці Алесь Адамовіч згадвае сваю з калегамі працу над кнігай “Я з вогненнай вёскі”:

“Нам жанчыны расказваюць, старэнькія, ім ужо за 70, магнітафон запісвае:

Тое, што адбылося ў нашай мясцовасьці — ува Ўюнішчах, ну, — проста-такі сьпісана з Калайджана. І таксама — “спэцатрад”.”

Той спэцатрад расстраляў у вясковым рове жыхароў, якія спрабавалі ўцячы ад нямецкае “акцыі”. Спэцатрад зрабіў сваю справу і сышоў. Прыйшлі немцы і ўсіх астатніх сагналі ў хлеў і спалілі. У тым ліку Вэнэрыну матку, брата і сясьцёр. Сама яна, абпаленая, выжыла. Потым свае партызаны, сустрэўшы яе ў лесе, не пазналі колішняй прыгажуні, адабралі ў яе каня — усё, што засталося ад былое гаспадаркі. Потым быў канец вайны, і ў яе доме — адзіным ацалелым ад вёскі — зрабілі калгасную кантору. Сама яна жыла ў бакоўцы, на печцы, куды нападпітку бясконца лазілі заежджыя ўпаўнаважаныя. Нарабілася ў Вэнэры дзяцей. Урэшце, нават пакладзістым сваім норавам яна не дагадзіла пастаяльцам і прыпісалі ён крадзёж з калгаснага поля шасьці бульбін, за што, ужо пасьля сьмерці Сталіна, атрымала яна 6 гадоў Гулагу і назаўсёды зьнікла з поля зроку ўсіх, хто яе ведаў, у тым ліку і аўтара аповесьці.

Як і Васіль Быкаў, Адамовіч гоніць свайго героя па балатах, праз падпаленыя хлявы і расстрэлы — ад вечнае пагоні — ня тых, дык гэтых, ня немцаў і паліцаяў, дык партызан і “спэцатраду” — гоніць праз усе магчымыя й немагчымыя пакуты ды катаваньні — да сьмерці. І да высокага сэнсу, які адкрываецца, паўстае з гэтых твораў: не было ў тую вайну для беларуса сваіх, не было свайго боку, свайго інтарэсу. Гэта чужая вайна жорнамі прайшла-праехала па хрыбціне беларускага чалавека. У гэтым сэнсе філязофія Адамовіча і Быкава — адна, дакладней, да адной яны ўзыходзяць філязофіі. Два найглыбейшыя псыхолягі і сьведкі ўздымаюць нас да гэтае праўды. Большае праўды, мабыць, ужо ня будзе. Бязь іх, верагодна, не было б і гэтай.

Чытаючы пра ўсю тую нялюдзкасьць, увесь час спрабуеш сканструяваць хоць нейкую альтэрнатыву — ну, хто мог бы тут абараніць, хто мог бы выступіць сваім?

Самая простая выснова — вінаватая зброя. Чалавек бяз стрэльбы — найчасьцей ахвяра, і міжволі салідарызуецца з такім самым, але варта яму ўзяць зброю і гэта ўжо зусім іншы чалавек. Але ж у тым і рэч, што мы гаворым пра абаронцу, якога можна было б прызнаць за свайго. А які на вайне абаронца бяз зброі?

Алесь Адамовіч не аднойчы заўважае, што ўвесь ягоны матэрыял — дакумэнтальны. Ён шукае ў сваёй памяці або ў аповедах іншых таго свайго абаронцу для Вэнэры і многіх тысячаў падобных да яе вясковых проста людзей, людзей бяз зброі. У выніку зьяўляецца яшчэ адна аповесьць — “Нямко”. Абаронцам беларускае вёскі ў гэтым дакумэнтальным расповедзе аказваецца немец.

“Штурмбанфюрэр уласнаю асобаю меў палітычную суразмову з малодшымі афіцэрамі, а тыя — з салдатамі: як паводзіць сябе на гэты раз, у гэтай вёсцы. Аніякіх пагроз і канфіскацыяў, за паслугі дзякаваць і нават плаціць, сьмела ўступаць у асабістыя кантакты — усё, як у цывілізаванай краіне. А калі надыдзе дзень акцыі (аб чым будзе ў час паведамлена), усіх гаспадароў свайго дому ліквідаваць, дом і ўсе пабудовы падпаліць. Словам, далей дзейнічаць, як і ў іншых вёсках.”

Маладзенькаму нямецка-фашысцкаму захопніку Францу глянулася такая ж маладзенькая гаспадыня хаты Паліна. І вось у час экзэкуцыі, калі ў іншых хатах гансы з гергардамі пачынаюць расстрэльваць сваіх гаспадароў, ён расстрэльвае свайго напарніка — дасьведчанага экзэкутара — і разам з Палінай і яе маткай хаваецца ў падзямельлі. Пакуль дагарае расстраляная і спаленая ягонымі таварышамі вёска. Пасьля адыходу немцаў яны ўтраіх выбіраюць на пажарышчах косткі згарэлых людзей і хаваюць іх.

Сярод матывацыяў Франца няма пажады, няма яшчэ і вялікага каханьня. Проста чалавек у ім загаварыў. Неасэнсавана так залапатаў у выхаванцу гітлерюгенду, і ён выступіў абаронцам і для Паліны, і для яе маці, і для ўсёй беларускай вёскі. Можна толькі ўявіць, што чакала гэтую парачку — Паліну і немца — наперадзе. Трэ было хавацца ад любога ўзброенага чалавека. Адамовіч узнаўляе ўсю іхную горкую адысэю. Вайна завяршаецца ў лягеры сьмерці ў Азарычах. Пасьля вайны не лягчэй. Усё ж, зашыўшыся кудысь у палескую пушчу, яны выжываюць.

Яны выжываюць разам з усімі, каму ў тую вайну ўдалося выжыць. Гэта значыць, з тымі, хто нарадзіў сёньняшняе жыцьцё ў Беларусі і чыёй сьвядомасьцю гэтае жыцьцё абумоўленае.

Чытаючы ў Адамовіча дакумэнтальныя гісторыі рэальных беларускіх людзей і цэлых вёсак, раптам вельмі добра разумееш, чаму сёньня так трымаюцца людзі за тое, што маюць, ня хочучы ніякіх там рэформаў, пераменаў, дзяржаўнасьцяў-незалежнасьцяў. Толькі б было так, каб не расстрэльвалі, не палілі жыўцом, не прыніжалі самым нізкім прыніжэньнем, не забівалі сваякоў, ня страшылі па начах сваімі наездамі — толькі было б як цяпер. Хай і голад, і холад, і нават сьмерць, але толькі па-людзку, як цяпер. Яны зьведалі такое беспрасьвецьце, што ўжо ў генах у іх той жах, як і радасьць зь цяперашняга, сапраўды ж у параўнаньні сьветлага жыцьця. Калхозны зьдзек яны церпяць, бо гэта ў параўнаньні ўжо зусім і ня зьдзек. А чаго яшчэ большага хацець, калі зьведаў забойства бацькоў ды дзяцей, — у цябе на вачох. Калі сам цудам выпаўз. Цяперашняе жыцьцё мае назву калі ня шчасьце, дык не-кашмар. Не-кашмар, можа быць, нават больш чым шчасьце.

Адна думка мне прычапілася — а што ж іншыя народы-нацыі, хіба не перажылі ўсяго гэтага? Чаму яны сёньня так складна жывуць? А ў Беларусі яшчэ толькі на транспарантах ды платах пішуць гэтыя пажаданьні пра незалежнасьць, дэмакратыю і свабоду. Ці нам дасталося болей, чым іншым? Ці мы сапраўды як нацыя — яшчэ дзеці, да сьмерці перапалоханыя мінулай вайною і сталінскімі экзэкуцыямі?..

ІІ

Сэрца білася-білася і перастала. Лекары так і сказалі: у любы момант сэрца можа спыніцца. “Любы момант” цяпер і азначаў — жыцьцё. Ці ён усяго толькі імгненьне, ці месяц, ці год — гэта ўсё адно “любы момант”. Кожная хвіліна. Жыцьцё пасьля жыцьця. Час, адведзены на тое, каб яшчэ пасьпець стаць, адбыцца, давыказаць тое, што раней не давалася, дарабіць тое, чаго пасьля цябе не даробіць ніхто.

У Алеся Адамовіча “любы момант” расьцягнуўся ў часе ў асобны творчы пэрыяд, можа быць, самы ясны, а можа і самы плённы. Усё, што перашкаджала раней звонку і ў сабе, адышло. Разьвеялася вакол задушлівая атмасфэра савецкай цэнзуры, сьціхлі або ператварыліся ў пустое зьвяганьне некалі страшныя ідэалягічныя прысуды. Перад вачыма адкрылася брама вечнасьці. Каля яе думкі больш ня склейваюцца ў стылістычныя спайкі з эпікі, лірыкі ды публіцыстыкі, што так замінала колісь і за што папракала крытыка. Справядліва ці не — няважна. Важна, што цяпер такое нагоды ў яе няма.

Сэрца зьлітавалася. “Любога моманту” хапіла на тры творы. Адамовіч дапісвае аповесьць “Вэнэра”. Пачынае аповесьць “Vixi” — мудры такі расповед пра тых і тое, што згадваецца зь дзяцінства, нібы наўмысна нетаропкі і падрабязны. Недзе тут, у гэты самы пэрыяд, знаходзіцца час пачаць і закончыць яшчэ адну аповесьць — “Нямко”, на маю думку, самы празаічны і з празаічных найбольш дароблены твор пісьменьніка.

Памежны стан, у якім напісаныя гэтыя творы, нагадвае пра іншае, далёкае, але з такім самым настроем складзенае чатырохрадкоўе:

...Інтэрнэт-пошукавік “Яндэкс” паказаў, што на масавым узроўні ў Расеі Алеся Адамовіча пакрысе забываюць. Ён выдаў некалькі старых згадак пра “Мэмарыял”, пра тое, як Сяргей Кавалёў з павагі да пісьменьніка ўзяў сабе мянушку Алесь. Ёсьць абоймы-сьпісы шасьцідзясятнікаў, найчасьцей тых, каго ўжо няма сярод жывых. Часам зьяўляецца ягонае прозьвішча ў зьвязку з гарбачоўскай перастройкай. Вось, па вялікім рахунку, і ўсё. Гісторыя, палітыка... Ніякай уласна літаратурнай размовы няма.

Мне падумалася — а хто ён для іх, сёньняшніх? Пісьменьнік? Тады дзе ягоныя абароцістыя мэнэджэры, літагенты, спонсары ды куча іншае брацьці, безь якой цяпер паэт у Расеі — меней чым паэт? Ягоныя крытыкі і знаўцы толку ў ім таксама даўно выйшлі з моды разам з тою эпохай. Ну хто цяпер сур’ёзна будзе чытаць пра ядзерную пагрозу? Праехалі...

Дзеля пэўнасьці зазірнуў яшчэ ў глябальную і ўва ўсім дасьведчаную “Брытаніку”. Няма там нашага Адамовіча ў артыкулах пра расейскую і савецкую ці постсавецкую літаратуру. “Брытаніка” на мой запыт адкрыла тэкст пра беларускае пісьменства, дзе шмат Алесяў, але іншых. Нават Толік Сыс там ёсьць, а Алеся Адамовіча няма. Чаму?

Простыя тлумачэньні не падаюцца пераканаўчымі. Каго ж я тады чытаю? У нас даўно ніхто ня піша так — па вялікім рахунку, — як Адамовіч у апошніх сваіх творах. А выглядае, што тыя гэтага не заўважаюць, а тыя наагул ніколі ня чулі. Куды ж ён праваліўся? Пытаньне змушае пільней углядацца ў тэктанічныя расколіны, што ўтварыліся пасьля распаду савецкай літаратурнай імпэрыі.

Гэта яшчэ адзін плюс, што ягоная новая кніга выходзіць амаль празь дзесяць гадоў пасьля сьмерці. Як мінімум, аўтар нагадае пра сябе. Але мне думаецца пра большае — ён вернецца. Можа быць, у крыху іншым выглядзе, у зьмененым вобразе. І зьмена пачнецца з мовы.

Уявіце сабе беларускага пісьменьніка і навукоўца, знаўцу літаратуры, для якога беларушчына (мова, прырода, людзі) — свая ад нараджэньня, уявіце, што піша ён пра сваю радзіму, вёску, вясковых людзей — у хаце, у лесе, у полі — у беларускім краявідзе, выслоўлівае іхныя пачуцьці-перажываньні, але робіць усё гэта — на іншай мове. Чаму так атрымалася?

Некалі, яшчэ ў савецкія часы, я думаў, што паміж Быкавым і Адамовічам тут існуе нейкае спаборніцтва. Абодва ваенныя пісьменьнікі, шырока прызнаныя і шанаваныя, блізкія ў сваіх поглядах на шмат якія зьявы жыцьця, але адзін упарта піша па-беларуску, а другі — наўмысна па-расейску, і вось — хто ўрэшце пераможа, здабудзе найбольшы літаратурны посьпех.

Сёньня такія думкі выглядаюць наіўнымі, але калі іх усё ж працягваць, дык бачым, які атрымаўся вынік. Быкава па-ранейшаму чытаюць па-беларуску і ў перакладах, а новая кніга з трох апошніх аповесьцяў Адамовіча на мове арыгіналу так і не зьявілася, выходзіць па-беларуску. Можа таму, што беларуская якраз і ёсьць мовай самага першага арыгіналу? Беларускі селянін у сваёй вёсцы, у лесе, у полі — зноў гаворыць, думае і перажывае так, як гэта зь ім адбывалася ў сапраўднасьці — гэта значыць па-беларуску. Пераклад тут выглядае як фармальнае прывядзеньне твораў у адпаведнасьць самім сабе.

Верагодна, сам Адамовіч сьведама падзяліў сябе на тры часткі, нібы жыў тры жыцьці адначасова. Дасьледчык беларускае літаратуры пісаў пра Гарэцкага і Чорнага па-беларуску, для ўнутрыбеларускага карыстаньня, савецкі празаік пісаў пра сваю радзіму для ўсесаюзнага чытача (у адной абойме з Айтматавым, Сулейменавым ды падобнымі папулярнымі тады пісьменьнікамі-нацменамі), змагар зь ядзернай пагрозай пачуваўся чалавекам сусьвету, тут ужо мова ня мела істотнага значэньня ўвогуле.

Але так было тады, у тым грамадзкім настроі, калі на ўсёй прасторы СССР у інтэлігенцкіх асяродках заканадаўцамі літаратурных павеваў выступалі “Литературка” і “Новый мир”. Сёньня ў Маскве бадай зусім ужо адышла мода на колішніх фаварытаў-нацменаў, але ані кроплі ня зьменшылася рэальная павага да аўтарытэтных творцаў іншых літаратур. Здавалася б дробязь, але радок “Перевод с белорусского” вельмі важны для ідэнтыфікацыі Быкава ў сёньняшнім расейскім часопісе. Вобраз прызнанага беларускага мэтра застаецца для расейца нязьменным. Захоўваецца вельмі важная дыстанцыя, якая не дазваляе і з Быкавым вырабляць пасьпешныя пераацэнкі ды дэвальвацыі, як гэта адбылося з многімі расейскімі кумірамі часоў перастройкі.

Можа быць, дзеля адпаведнасьці і зьберажэньня сапраўдных культурных скарбаў, трэба, каб такі радок зьявіўся і пад творамі Адамовіча. “Перевод с белорусского”. Гэта выглядала б як аднаўленьне гістарычнай справядлівасьці, выпраўленьне памылак, тым больш, пераклад гэтых трох аповесьцяў на беларускую мову не ўспрымаецца інакш як адваротны. Быццам Адамовіч і пісаў па-беларуску, пасьля пераклалі на расейскую, а пасьля — зноў на мову арыгіналу. І яшчэ адно “тым больш”. Тым больш, што радок “Пераклад з расейскай” пад гэтымі творамі, наадварот, дэвальвуе ўяўленьне пра аўтара ў вачох беларускага чытача, проста-ткі крадзе ў нас вобраз пісьменьніка.

Рэч у тым, што рэакцыя на згаданы радок у беларускага і расейскага чытача процілеглая. Расеец a priori адчувае павагу да твораў замежнае літаратуры, уяўляючы сабе тую дыстанцыю, якая не дазваляе з чужым прарокам-сучасьнікам абыходзіцца гэтак фрывольна, як “можна” абыходзіцца са сваім. Варта толькі пачытаць, што сёньня ў Расеі пішуць пра свайго Солжа — гэта яны так Салжаніцына называюць. Што да беларускага чытача, дык тут усё наадварот. Уявіце, як бы вы чыталі раман Караткевіча, пад якім стаяла б “Пераклад з расейскай”. Адразу — цень непаўнавартасьці, другаснасьці, нянаскасьці.

Натуральна, у маёй прапановы знойдуцца і праціўнікі. Ёсьць пэўныя прынятасьці, ёсьць воля аўтара, нявыказаная, праўда, ёсьць акадэмічны падыход і маральна-этычныя нормы. Безумоўна, усё гэта ёсьць. Аднак я думаю пра актуалізацыю празаіка Адамовіча ў сёньняшнім часе, калі паняцьце расейскамоўнага пісьменьніка-нацмена адышло ў нябыт разам з краінай, у якой яно нарадзілася. Чытаем жа мы па-беларуску Гусоўскага або Чачота з Сыракомлем. Хіба гэты культурны выпадак тыпалягічна іншы? Калі Польшча яшчэ сяк-так дбае пра ўсерэчыпаспаліцкіх пісьменьнікаў, дык Расея пра ўсесаюзных — забывае.

Вяртаньне і па сутнасьці адваротны пераклад, напэўна, ніяк не пярэчылі б уяўленьням самога Адамовіча, які па-расейску выступаў рэпрэзэнтантам сваёй краіны і нацыі:

“Паводле беларускага паняцьця, дасавецкага, “кулак” — гэта той, хто сьпіць на кулаку. Упаў, дзе стаяў, запрацаваўшыся да бяспамяці, і не на падушку галаву, а на цьвёрды кулак — каб лішне не заспаць. Дзядзька Антон успамінаў, як абрабаваны “цьвёрдымі заданьнямі” стары, калі сын прыехаў да іх дамоў незадоўга ды высылкі, скардзіўся не на тое, што забралі і скаціну, і інвэнтар, і зерне, а што: “Вось глянь, якія рукі сталі, сорам на вуліцу выйсьці — як вітацца з чалавекам?” Мазалі-капыты сталі сыходзіць з далоняў, Мітрафан Тычына саромеўся такіх рук”.

“Уся ісьціна ў тым, што памерці я хачу ў Беларусі, а ляжаць у Глушы. Там я зьвязаны з усім. Тут жа толькі ты. Гэта — для жыцьця. А для Вечнасьці — Беларусь.”

Сьветапоглядна ў гэтых кароткіх цытатах Алесь Адамовіч — патрыёт свае бацькаўшчыны. Зьехаўшы ў Маскву, у тусоўкі тамтэйшых герояў перастройкі, перад сьмерцю вярнуцца ён пажадаў у Беларусь, якая — для вечнасьці. Так і атрымалася. Найперш яго не стае сёньня якраз беларускай літаратуры. Гэтак як сама мова можа быць запатрабаваная толькі беларусамі, так і Алесь Адамовіч дзеля далейшага свайго жыцьця ў творах можа быць запатрабаваны толькі беларускай культурай.

Словам, усё менш ён патрэбны там і ўсё больш тут. Патрэбны, бо тут ужо даўно гэтак ніхто ня піша.

Мой асабісты досьвед ранейшых твораў Адамовіча мае ў сабе мноства засьцярогаў — зашмат газэтнасьці пасярод прозы, таго, што актуальнае часова, зашмат натуралізму — спроба хоць гэтак пра вайну не дэклямаваць, а крычаць, роўма раўсьці, калі сказаць праўду не дае цэнзура. Вось яны з Клімавым і складаюць пад хлявом кучу аголеных трупаў. Каб хоць гэтак...

У новай кнізе гэты фактурны максымалізм прападае. Зьяўляецца збалянсаваная проза. Адхіленьні ад сюжэтнае канвы — ці то асацыятыўныя згадкі ці філязофскія развагі — толькі падтрымліваюць сюжэт. Аўтар думае на паперы. Гэты бок літаратурнае працы добра знаёмы кожнаму, хто да яе датычны. Калі сядаеш да стала толькі зь першай зачэпкай-фразай, выпісваеш яе, і тут нейкая нязнаная энэргія падказвае табе і працяг, і яшчэ працяг, далей-далей. Як падарожжа ў нешта нязнанае, дзе на кожным кроку адкрыцьцё, а за ім — новае.

Схаваўшыся за парай-тройкай наратыўных абзацаў, думка зноў вынырвае з новай развагай. Скажам, пра тое, што ня толькі мы разглядаем людзей на фатаздымках, але і яны пазіраюць на нас.

“Што гэта так — яны відушчыя, фатаграфіі — я адчуў фізычна ў той момант, калі чакаў: вось-вось мяне знойдуць немцы, насьцігне аўтаматная чарга, буду ляжаць ля іх ног, запэцканы ўласнай крывёю, а яны з мае кішэні дастануць маміну фатаграфію, і яна ўбачыць... Я сьпяшаўся не запаўзьці далей, глыбей у кусты, а пасьпець, пакуль яны не зьявіліся, схаваць, закапаць у пясок кашалёк з фатаграфіяй. Каб мама ня ўбачыла нічога гэтага.”

Ня дзіва, што большая частка развагаў у гэтых апошніх творах — развагі пра сьмерць. Расьцягнуты ў часе “любы момант” патрабуе гэтага і адначасова падказвае адкрыцьці. Напрыклад, пра тое, што на вайне кожнаму адведзена свая пэўная колькасьць шанцаў выжыць, або пра такую трапна падгледжаную зьяву, як сорам сьмерці:

“Сьмерць непрыгожая, усе кнігі, і фільмы, і опэры хлусяць, што яна бывае прыгожаю. Непрыгожы чалавек, які памірае і, галоўнае, ён сам гэта разумее ў тое імгненьне. А вось навакольныя часам не разумеюць гэтага і мучаць яго сваім неразуменьнем. Існуе сорам сьмерці, я ў гэтым перакананы, сам перажыў. Часам ён мацнейшы за страх — сорам сьмерці. Многія маглі б расказаць. Ня нейкай там нізкай, подлай, здрадніцкай сьмерці (гэта асобная гаворка), а сорам сьмерці любой”.

Мы адганялі ад сябе і ад яго страх сьмерці. Не заўважаючы, што ўжо апошняе — сорам сьмерці пачаў яго мучыць. Ванечка бездапаможна, крывячы, як дзіця, рот, заплакаў. Здавалася, таму, што мы ня цямім чагосьці, ня хочам яго паслухацца. І раптам вусны пабялелі, закамянелі, рот раскрыўся, як яма...”

Адамовіч выступае дасьледчыкам сьмерці — сваёй і ўвогуле. Здаволіцца тым, што з канцом жыцьця канчаецца і ўсё наагул, ён ня можа. Працяг зямнога жыцьця дасьледуе прагматычна, больш давяраючы не вядомым клішэ, а статыстыцы, мэдыцыне:

“... Так, магчыма, што гэта ўсяго толькі (і шкада, калі так) падмена сапраўднай веры ў бясьсьмерце — мэдычнай вэрсіяй яе: усе гэтыя гісторыі пра жыцьцё пасьля жыцьця. Life after life. Расказаныя людзьмі, якія пабылі ў стане клінічнай сьмерці. Але як хочацца ў гэта паверыць: пралятаеш па тунэлі-трубе сьмяротнага жаху і адзіноты і раптам — вырываесься, цябе абдымае незямное сьвятло, сустракаюць, да цябе вярнуліся тыя, каго страціў, здавалася, навек. Перад кім заўсёды перажываеш пачуцьцё віны, бо менавіта ты адпусьціў тых, каго любіў. Ня ўсё зрабіў, каб затрымаць. Сустракаюць, каб табе ня страшна было. Сьвятло, добрае, нязвыклае, незямное любові сьвятло ўзгадваюць усе, хто пабыў там і вярнуўся. Ні пекла, ні раю, а вось такая сустрэча з самымі-самымі?.. А што калі ў ліку тых, хто сустракае там, і былыя нашы ворагі? Няхай ззаду, няхай за сьпінай тваёй мамы, бацькі, брата, сяброў... І што калі “пекла” (побач ці ўнутры “раю” той сустрэчы) — гэта ты сам, раптам сярод тых, хто любіць цябе, убачаны вачыма тых, хто цябе ненавідзіць. Што, калі гэта і ёсьць бясконцае імгненьне пекла? (Там роўнае вечнасьці ўсё.) Сустрэча з самім сабой — такім нягоднікам, такім паганцам, якімі нас бачаць, бачылі ворагі нашы (а мы — іх). Бо ж нават сьвятыя старцы перад канцом прасілі ўсіх, малілі дараваць ім”.

Вяртаньне Адамовіча дазваляе і нам пастаяць перад той Брамай вечнасьці і апошняе праўды. За апошнія сем гадоў інтэлектуальнае аднастайнасьці ды манатоннасьці так шмат павукоў завялося ў цесным пакоі беларускага інтэлектуалізму, так аплецена ўсё і ўся павуціньнем новых умоўнасьцяў і недагаворак, нейкай хвараблівай самацэнзурай. Беларусь, ад аднае згадкі якой, паводле Ніла Гілевіча, цяплее на сэрцы, усё больш — тая, што прыдуманая ў марах. А рэальная нацыя — сутыкнешся зь ёю — усё больш халодзіць сэрца, не разумее прыгожых утопіяў, а іншы раз дык і ўвогуле — якісьці калектыўны здраднік. Вось як гэта ў Адамовіча:

“У галовах нашага насельніцтва панаваў дзікі кавардак ад усіх падзеяў. Я ў вайну ня раз чуў, як заводзкія паліцаі з гарачлівасьцю даваенных актывістаў лаялі “кулакоў”, “куркулёў” вясковых. Дзе, як не ў падвалах НКВД, ішлі рэпэтыцыі, браліся ўрокі таго, што вычваралі потым “нашы людзі” ўжо ў падвалах нямецкіх “службаў бясьпекі”, СД і гестапа? Ну, а вышукваць, знаходзіць і сыгналізаваць аб “ворагах” (сёньня — контрарэвалюцыянэрах, “кулаках”, заўтра — камуністах, габрэях, партызанах) — гэта проста-ткі ўбівалася ў людзей. Столькі гадоў”.

У больш лібэральным выглядзе тое ўбівалася і пасьля вайны, і таму не прапала. Няштатныя сябры КГБ, таптуны ўсякія сёньня дадаюць масавасьці мітынгам і дэманстрацыям апазыцыі. Колькі іх па ўсёй Беларусі? Дзясяткі ці, можа, сотні тысяч? Азначэньне “нашы людзі” Алесь Адамовіч бярэ ў двукосьсе. Можна толькі ўявіць, колькі такіх цяпер працуе ў беларускай апазыцыі ды ўсялякіх недзяржаўных структурах! Адной масай сваёй яны здольныя застопарыць любы поступ і працэс.

Натуральна, няма сэнсу з падазронасьцю ставіцца да кожнага чалавека. А як адрозьніць? Можна аналізаваць паводзіны і словы. Праўда, у сёньняшнім надта ж стракатым нашым сьвеце іншы раз здаецца, што каго заўгодна можа панесьці куды заўгодна, а таму гэткі аналіз — марная справа. Ёсьць больш пэўны спосаб. Назаву яго псыхалягічным вычуваньнем. Выхоўваецца яно якраз такімі вось творамі нацыянальнае літаратуры, як у новай кнізе Алеся Адамовіча. Побач з псыхалягічнымі партрэтамі народу ўсякага аўтар дае вельмі выразныя вобразы здаровага душою беларускага чалавека — зусім тыповага і тады, на вайне, і цяпер. З гэткіх вобразаў і фармуецца агульны вобраз Беларусі.

Вось, падумалася, што такое і дзеля чаго нацыі патрэбная свая літаратура — каб лепей разумець сябе і тады з большым посьпехам вяршыць свой лепшы лёс. Найбуйнейшыя беларускія празаікі-псыхолягі ўсе нібы і існуюць якраз дзеля гэтага. Гарэцкі, Чорны, Мележ, Быкаў і вось цяпер — Адамовіч.

...Сэрца білася-білася і перастала. Лекары так і сказалі яму: у любы момант сэрца можа спыніцца. “Любы момант” цяпер і азначаў — жыцьцё. Жыцьцё пасьля жыцьця. Выйшла так, што “любы момант” расьцягнуўся на цэлы творчы пэрыяд, і тое, што ў гэты пэрыяд было створанае, цяпер можа быць запатрабаванае — у любы момант. Колькі яго адведзена ўсім жывым.

ІІІ

Кніга апошніх твораў і апошняе шчырасьці пісьменьніка мусіць зьмяніць ягоны звыклы вобраз, які сфармаваўся ў крытыкаў і публікі. Маю на ўвазе найперш нэгатыўныя стэрэатыпы, маўляў, Адамовіч не празаік, а публіцыст, Адамовіч састарэў, Адамовіч — не беларускі літаратар. Якраз у апошніх сваіх творах, на маю думку, пісьменьнік разбурае такія меркаваньні пра сябе.

Шэсьцьдзясятнікаў, або дзяцей ХХ зьезду, і сёньня папракаюць у тым, што ў душы яны былі “ідэальнымі сацыялістамі”, лічылі, што гэта Сталін заваліў добрую справу сацыяльнага вызваленьня, распачатую Леніным. Многія зь іх засталіся пры гэткіх перакананьнях і сёньня, але ня тыя, у кім падлеткавая страсьць раскалупваць фантомы была закладзеная ад прыроды. У ідэалёгіі няма аб’ектыўных ісьцін і сьвятынь. За зьнішчаным Сталіным адкрываўся від на яшчэ некранутага Леніна — і цяпер ужо ён стаяў перашкодаю на шляху спазнаньня чалавечае нармальнасьці і маралі. У аповесьці “Vixi” Адамовіч піша:

“Ад “старога сьвету” (ужо старога савецкага) нам засталіся героі: Паўкі і Паўлікі, Алегі і Зоі. Сярод іх і беларуска-савецкі “бацька Мінай”. Чалавек, які не памяняўся лёсам са сваімі дзецьмі, як прапаноўвалі яму, партызанскаму камандзіру, нядобрыя немцы, не прыйшоў зь лесу, і дзяцей расстралялі. З усіх прапагандысцкіх сіл узьвялічвалі яго “подзьвіг”, да амаль антычных вяршынь. “Агульнае” паставіў вышэй за “асабістае”, тым больш што фашысты ўсё роўна дзяцей ня выпусьцілі б і г. д. і да т. п. Але нешта не сыходзілася, не атрымлівалася зь яго антычнага героя: тыя ж маглі пайсьці супраць волі цара, а то і багоў, каб толькі выканаць абавязак перад роднай крывёю. Няшчасны савецкі бацька, савецкі камандзір, які добра разумеў: могуць і свае расстраляць, калі праявіш “слабасьць”. Герой-то ты герой, але раптам вырашыш выкупіць жыцьцё дзяцей і сваё там, у ворагаў, за кошт партызанскіх таямніц, сакрэтаў.

Бацька не прыйшоў да дзяцей, не паспрабаваў выратаваць іх”.

Адамовічава прыдумка — “звышлітаратура” — назаўсёды засталася ў эпосе гарбачоўскае перастройкі. Верагодна, тамсама застаўся і стэрэатып “мастацкасьці”, які раўніва адстойвалі яшчэ рэдактары прозы беларускіх позьнесавецкіх часопісаў. Цяпер такі папрок не гучыць актуальным. Прынамсі, ён не выглядае абавязковым. “Кінасцэнарная” мова, публіцыстычныя і мэмуарныя ўстаўкі за апошні час вырабіліся ў іншую, сваю постмадэрную паэтыку. Называй мы гэта літаратурай ці нелітаратурай, усё ж, мабыць, не ў паэтыцы справа, а ўва ўменьні выславіць да цябе не выказванае.

Найцяжэйшая задача, якую Алесю Адамовічу давялося вырашаць у ягонай апошняй кнізе — гэта “дайсьці да мацерыка”, да астачы сваёй уласнай савецкасьці — зразумець і ацаніць яе. Рэдкі ці нават адзінкавы прыклад сучаснага самааналізу, прынамсі, у беларускай літаратуры:

“У пасьляваенных “органах” апынулася нямала былых партызан. І наш адзін — Мікалай С. Ад яго я шмат цікавых рэчаў пачуў і пра сябе таксама.

Ну што, хіба ня цалкам савецкі (ідыёт)? Дом бацькаў, намі дабудаваны, стаіць, можаце пераканацца, у Глушы. Ну, а камунізм на адной шостай... Тут была яўная недапрацоўка і саміх органаў. Больш рашуча з намі трэба, больш крута. Каб аніякіх адліг, аніякіх перабудоваў. Народ наш па-добраму не разумее, тут жа робіцца нахабным. Вось і мы — у раньнехрушчоўскія часы. Нас стараліся паклікаць на дапамогу, каб разам “паляпшаць сацыялізм”, у адной запрэжцы з органамі, а мы, хаця і марылі аб палепшаным, але каб бяз органаў, без такіх, прынамсі, а калі зь імі, дык бяз нас”.

№ 3 (17) – 2001

да Зьместу

да Пачатkу СТАРОНКІ

Copyright © 1998-2001 ARCHE "Пачатаk" magazine. Рэдаkцыя: analityka@yahoo.com
дызайн: mk   майстраваньне: Маkса Плакса
Апошняе абнаўленьне: 29-07-2001