4–2001
» да Зьместу «

Скарына
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

Палеміка

Ален Бэзансон
 
Ці належыць Расія
да Эўропы?
Палеміка з Марціном Малем

---

Гэтую вялікую кнігу¹ мы чакалі ўжо так даўно, што амаль перасталі верыць у яе зьяўленьне. Ідэя напісаць яе прыйшла да Марціна Малі яшчэ ў 1962 годзе, пасьля чаго ён нават cтварыў першую вэрсію кнігі. Гадоў 25 выдаўцы абяцалі будучым рэцэнзэнтам: “Рыхтуйцеся, за пару дзён кніга зьявіцца”, — і тыя мачалі пёры ў атрамант. І ўвесь гэты час пра кнігу ні почуту. Разам з параю шчасьліўцаў у гадох гэтак у семдзясятых я прысутнічаў на лекцыях Малі ў Калеж дэ Франс і École des Hautes Études. Ён прыходзіў з аркушыкам канспэкту — ну во хіба такога памеру, як візытоўка, і прамаўляў дзьве гадзіны безь пярэдыху. Надзвычайнае інтэлектуальнае відовішча! Калі хтосьці тчэ перад намі нітку гістарычных развагаў, нармальная рэакцыя — пошук такога аргумэнту, які супярэчыў бы тэорыі й абвяргаў яе. У выпадку з Малем знайсьці такі аргумэнт не ўдавалася, бо яго інтэлектуальныя канструкцыі былі такія закончаныя, тэорыя настолькі дасканалая й салідная, што любы аргумэнт супраць яе ня толькі знаходзіў у ёй месца, але й падмацоўваў саліднасьць усяе пабудовы.

Чаму, аднак, Маля так доўга длякаў з публікацыяй сваёй кнігі? Ці не шкада, што кніга не зьявілася тады, даўно? Не, дзякуючы таму, што ён меў шмат часу на абмеркаваньне сваіх ідэяў падчас заняткаў з студэнтамі й на іх дапрацоўку разам з калегамі, кніга Малі сталася прадуктам канчатковай дыстыляцыі, плёнам усяго жыцьця гісторыка. Урэшце, яе яшчэ палепшыла тое, што аўтар меў шчасьце ўбачыць заканчэньне гісторыі й найзвычайнейшае завяршэньне аповесьці, то бок канец камунізму, ці, іначай кажучы, — вяртаньне Расіі ў агульную гісторыю чалавецтва.

Дазволю сабе пэўны водступ ад тэмы. Не бракуе дасьледчыкаў, якія хваляцца, што “прадбачылі крах камунізму”. Быў сярод іх адзін выдатны чалавек, палкоўнік, які цягам дваццацёх гадоў рэгулярна казаў, што заняпад гэты наступіць ужо пад канец бягучага году. Урэшце ягонае прадказаньне споўнілася, аднак, наколькі я ведаю, ніводзін сур’ёзны гісторык не спрабаваў браць зь яго прыклад; з факту, што пэўныя рэчы не павінны былі б існаваць, не вынікае, што гэтыя самыя рэчы не праіснуюць яшчэ бясконца доўга. Камуністычны рэжым — гэта ўтопія, якая адшуквала ўнутраныя рэзэрвы для бясконца доўгага існаваньня.

Рэчаіснасьці цяжка абвергнуць нерэчаіснасьць, таксама як лёгіцы няпроста зразумець абсурд. Тыя, хто сачыў за СССР, ясна бачылі, што там усё гніе, але працэс гніцьця можа ісьці вельмі марудна. Усё магло гнісьці яшчэ даўжэй і прагнісьці яшчэ больш. Гэтая заўвага таксама датычыць апошняга чыста камуністычнага рэжыму, то бок Паўночнай Карэі. Я гатовы пабіцца аб заклад, што рэжым гэты будзе зрынуты. Не скажу калі, бо акалічнасьці, якія падтрымліваюць яго на плаву, здольныя пратрымацца яшчэ доўга, і ніводзін сур’ёзны гісторык ня ў стане акрэсьліць, якія зь іх і як хутка зьнікнуць. Камуністычны рэжым мог і мусіў упасьці й пасьля сьмерці Леніна, і пасьля гітлераўскага нападу, і пасьля сьмерці Сталіна. Ён мог бы — з блаславеньня Захаду — праіснаваць яшчэ шмат гадоў пасьля сьмерці Брэжнева. Аднак так ня здарылася, і гісторыкі могуць сказаць, чаму. Аднак, сказаць гэта яны могуць толькі post factum, іначай яны перастануць быць гісторыкамі. Абставіны склаліся так, што Марцін Маля змог давесьці сваё гістарычнае апавяданьне ажно да даты, надзвычай значнай як для Расіі, так і для сьвету: да 1991 году. Ён змог таксама надаць гэтаму апавяданьню клясычную форму: decline and fall. Яму пашанцавала: гісторыя пацьвердзіла самаразбуральную лёгіку камуністычнага рэжыму.

Аднак у задуме кнігі камуністычны эпізод не займае цэнтральнага месца. Наадварот, у шматвекавой гісторыі Расіі ён акрэсьлены як асобны выпадак, які падлягае тлумачэньню. Галоўны матыў кнігі Малі — гэта крытычны агляд розных канцэпцыяў, паглядаў і праекцыяў заходняга чалавека на краіну, якая зрабіла крок у гісторыю адно ў XVIII стагодзьдзі. На расійскую гістарычную рэчаіснасьць мы паглядаем звонку. Але, паколькі вышэйзгаданыя канцэпцыі зьвязаныя з гісторыяй Заходняй Эўропы (яны там паўсталі), крытычны аналіз Малі датычыць ня толькі гісторыі Расіі, але й усяго заходняга сьвету. Амбіцыі аўтара шырэюць, як рака, якую шматлікія прытокі робяць усё больш паўнаводнай. Нешматслоўны на пачатку кнігі гісторык пераходзіць пасьля да развагаў над сучаснай гісторыяй усяго сьвету. Дакладна такім чынам разьвівалася й інтэлектуальная кар’ера Малі. Ён пачаў як спэцыяліст у вузкай галіне, але потым, перастаўшы быць толькі выкладчыкам, зьвярнуўся да сусьветнай гісторыі. Марцін Маля адважыўся пайсьці сваім шляхам і падараваў нам адну з самых незвычайных кніг, якія толькі былі напісаныя. Прыкладам для яго (хоць ён гэтага нідзе ня піша) стаўся Таквіль. Маля знайшоў той самы спакойны тон, чысты й немудрагелісты стыль, дабіўся выключнай яснасьці высноваў. Ён дасягнуў таксама такой насычанасьці тэксту, што кожную старонку ягонай кнігі чытаеш паволі: кожная старонка ўяўляе сабой выклік розуму чытача й прымушае разважаць.

Разгорнем жа кнігу й прасочым яе аргумэнты.

Асноўны тэзыс гучыць так: не існуе нічога, што можна назваць існасьцю Расіі, альбо, як кажуць, “Вечнай Русьсю”. Нельга гаварыць таксама пра канчальны й анталягічны саюз Расіі з Захадам альбо Расіі з Эўропай. Цягам трох стагодзьдзяў Расія шмат разоў зьмяняла сваё аблічча. Не існуе таксама стабільнай цэласьці, якая была б Эўропаю альбо Захадам. Захад таксама мае шмат вымераў, ягоны пагляд на Расію неаднародны. Адзін і той самы край — Расія — у адну й тую самую хвіліну выклікае розныя рэакцыі ў Англіі, Нямеччыне альбо Польшчы. Дзякуючы гэтаму тэзысу магчымая глябальная ацэнка камуністычнага эпізоду. Ці варта яго інтэрпрэтаваць як чарговае ўвасабленьне “Вечнай Расіі”, ці — як прапануе Маля — як выпадак, які выбіў Расію зь сядла й пагнаў яе на нядобры шлях? Зразумела, што тут Маля палемізуе са сваім адвечным інтэлектуальным праціўнікам, таксама вядомым знаўцам гісторыі Расіі, Рычардам Пайпсам, які, на думку Малі, падкрэсьліваючы значэньне нацыянальна-гістарычнай пераемнасьці, недаацэньвае дэструкцыйную ролю камуністычнай ідэалёгіі.

Да пытаньня гісторыі Расіі трэба падысьці гістарычна, то бок згодна з храналёгіяй. Падзел на чатыры вялікія пэрыяды спрэчак не выклікае: ад Пятра Вялікага да Венскага кангрэсу; ад 1815 году да вялікіх рэформаў Аляксандра II; ад 1856 году да кастрычніцкага путчу; ад 1917 году да заняпаду камунізму ў 1991 годзе. Шматаблічнай Эўропе Расія кожнага разу паказвала іншы твар.

Гром над Палтавай

Гром над Палтавай абвесьціў, што Расія зьявілася на эўрапейскай сцэне. Падкрэсьлім, што прыблізна ў гэты час у Эўропе паўсюль пачынаецца выцясьненьне панятку хрысьціянства, які выходзіць з ужытку й зьнікае з трактатаў. Пасьля няўдалай спробы ўсталяваньня францускай гегемоніі паўстае новая міжнародная структура — сучасны ансамбль эўрапейскіх народаў, які праіснуе аж да першай сусьветнай вайны. У гэты час Расія — на роўных з Францыяй, Англіяй альбо Аўстрыяй — робіцца адным з бацькоў-заснавальнікаў новага парадку, прычым займае ў ім месца больш значнае, чым Гішпанія ці Галяндыя. Чаму гэты край, які цешыўся ліхой славаю й быў дасьледаваны горш за Асманскую імпэрыю, край, пра поўнае барбарства якога апавядалі глыбока ўражаныя падарожнікі XVII стагодзьдзя, — чаму гэты край так хутка быў прызнаны эўрапейскімі супэрдзяржавамі? Па-першае, таму, што прынамсі тры з гэтых супэрдзяржаваў ня бачылі ніякай пагрозы ва ўзмацненьні Расіі, дзякуючы якому самі маглі з чыстым сумленьнем ажыцьцяўляць анэксіі. Калі Расія “сама разьбіралася са сваімі праблемамі”, дык і Прусія, Аўстрыя й Англія таксама лічылі сябе ў праве вырашаць свае задачы. Прайграла толькі Францыя, якой заставалася адно сачыць за аслабленьнем яе традыцыйных хаўрусьніц — Польшчы й Швэцыі.

Па-другое, Расія пачала з запалам будаваць блізкі цывілізаванай Эўропе ancien régime. Расія Івана Жахлівага была вайсковай аўтакратыяй з выразна татарскім абліччам, у якой манарху падпарадкоўвалася ўсё грамадзтва. Пётра Вялікі зацугляў грамадзтва яшчэ мацней і эфэктыўней, толькі зрабіў гэта ўжо на эўрапейскі капыл. Каб утрымліваць дзьвюхсоттысячнае рэгулярнае войска (большае за францускае), ён мусіў рацыянальным чынам упарадкаваць бюракратыю й гаспадарку. Ён таксама мусіў узмацніць прыгон. Гэтая сыстэма ня мела аналягаў у Эўропе, але гэтая сыстэма нагадвала Эўропе вядомыя ёй прататыпы. Швэцыя ды Прусія дзейнічалі падобным чынам, толькі слабіню патэнцыялу кампэнсавалі мабілізацыяй усіх даступных сродкаў. Суворасьць расійскага ancien régime тлумачыцца папросту спазьненьнем у разьвіцьці. У гэтым месцы Маля ўводзіць аснову свайго паняткавага інструмэнтару, а менавіта паняцце градыенту — крывой, якая паступова апускаецца з захаду на ўсход. Найвышэйшую (“найсучасьнейшую”) ступень займаюць Англія й Францыя, на ступень ніжэй стаяць германскія краіны, пасьля ідуць Польшча й Вугоршчына, нарэшце, апошнюю ступень на гэтай крывой займае Расія. Гэтыя “сходы” — эўрапейскія, і Расія з сваёй прыступкі рушыць за эўрапейскім прыкладам, які, бясспрэчна, адрозьніваецца ад турэцкай, пэрсідзкай ці кітайскай мадэлі. Паколькі Кацярына здолела прышчапіць 100 тысячам сем’яў звычаі і манеры эўрапейскай арыстакратыі і адзець іх у эўрапейскія строі, а Эўропа кантактавала выключна з гэтымі людзьмі (дыпляматамі й афіцэрамі), дык старая расійская арыстакратыя стала разглядацца як тыповая праява ancien régime.

Аднак жа частка Эўропы — асьвечанай Эўропы — пайшла далей: маўляў, Расія ня толькі “падобная” да нас, але й нашмат “лепшая” за нас. Гэткія думкі можна знайсьці ў “Гісторыі Карла VII”, дзе Вальтэр параўноўвае пыхлівага й марнатраўнага заваёўніка з заканадаўцам, які накладае на грамадзтва намызьнік “паліцыі”, каб загнаць яго ў “цывілізацыю”. Кацярына ўмацоўвае Акадэмію й Унівэрсытэт, наймаючы на працу немцаў: яны “таньнейшыя”, дый іх больш за французаў; французы ж, у сваю чаргу, навучаюць у школах, арганізаваных Фрыдрыхам II. Хвалу Паўночнай Сэмірамідзе пяюць Дыдро, д’Алямбэр і нават мудры Блэкстоўн, які прыняў заканадаўчыя ініцыятывы Кацярыны ўсур’ёз. Гэтую экзальтацыю можна растлумачыць ня столькі знаёмствам з Расіяй, колькі пратэстам супраць нерацыянальных рашэньняў, якія прымаліся ancien régime’амі Захаду. Гэтак Расія ўпершыню (другі раз наступіць пасьля 1917 году) была ўспрынятая як ідэал гармоніі ўлады й розуму. Кацярына добра ведае, як падтрымаць гэты энтузіязм. Рыхтуючыся да заваяваньня Польшчы, яна атакуе тамтэйшы каталіцызм і падбухторвае супраць яго праваслаўных і пратэстантаў, яна дбае пра тое, каб яе пачынаньні трактаваліся як абарона свабоды сумленьня. Францускія асьветнікі ахвотна так іх і трактуюць. Адзін Русо пратэстуе. Так зьмяняецца клімат. Для філёзафаў-асьветнікаў адзіны шлях да ўсталяваньня ўлады розуму — гэта асьвечаны манарх (альбо дэспат). Тым часам Польшча роспачна спрабуе рэфармаваць шляхецкую анархію ў нейкае падабенства сучаснай рэспублікі. Усходняя вэрсія якабінства выклікае жах на Захадзе. Гэта тым больш схіляе яго да Расіі. Старыя рэжымы салідарызуюцца ў злачынстве падзелаў. Кацярына канчае сваё цараваньне контрарэвалюцыйнай “рэакцыяй”. Досыць было, аднак, заняць трон Аляксандру, і ўжо Эўропа зноў уздыхае, закаханая ў найвыбітнейшага прадстаўніка чалавецтва. Ах, ён ваюе з тыранам Банапартам, ах, ён падараваў Польшчы Канстытуцыю!.. Ім зачараваны Бэнтам, ягоны бюст трымае ў сябе на стале Джэфэрсан, а мадам дэ Сталь едзе ў Расію падыхаць “паветрам свабоды”.

Усходняя дэспатыя

Другі пэрыяд пачынаецца ў 1815 годзе. Усяго за пару год статус Расіі мяняецца. Яе перастаюць называць “асьвечанай дэспатыяй”, цяпер гэта “ўсходняя дэспатыя”. Захад усьведамляе, што пад кантролем Расіі знаходзіцца саракамільённае насельніцтва, і гэта робіць з Расіі першую кантынэнтальную супэрдзяржаву сьвету. У адказ Расія, якая падчас венскага перадзелу імкнулася выглядаць меншаю, чым была насамрэч, дэкляравала, што яе ўсходняя мяжа праходзіць па Ўрале, тым самым павышаючы сваю стаўку на перамовах. Такім штучным чынам нарадзілася так званая “Эўрапейская Расія” — першага разу як адзін з бакоў у міжнародным трактаце. Англію, Францыю й Аўстрыю ахоплівае дружны непакой. Але вобраз Расіі зьмяняецца яшчэ мацней, калі яна, дыскрэдытуючы Старыя Рэжымы, пнецца навязваць ім уласную волю. Сьвет, які сумняваўся ў справядлівасьці расійскага дзяржаўнага ладу, раптам спасьцігае таксама, што Расія належыць да іншай цывілізацыі. Канчатковая пераацэнка вартасьцяў адбываецца дзякуючы трыюмфу лібэральных ідэяў, рэвалюцыі 1830 году, зьяўленьню Reform Bill. Адначасова, рэагуючы на жорсткае прыдушэньне польскага паўстаньня 1830 году, Кюстын, Мішле, Уркхарт і Маркс малююць Расію ў выключна чорных танах. У гэты час Гізо фармулюе сваю ідэю аб гісторыі як працэсе, што праз фармаваньне сярэдняй клясы вядзе да ажыцьцяўленьня канстытуцыйных свабод. Гэты працэс называецца ні больш, ні менш як цывілізацыяй. Гэта значыць, што Расіі гэты працэс не закрануў. Выбітны расійскі розум Пётра Чаадаеў пацьвердзіў дыягназ.

Аднак жа лібэральнае гледзішча на Расію не было адзіным. У рамантычнай Нямеччыне, гэтай вялікай лябараторыі думкі, выпрацоўваецца складанейшы панятак Sonderweg — “асаблівага шляху”, — панятак тым гучнейшы, што, спускаючыся па сходах долу, ён трапляе ўрэшце ў Расію. У гэтым панятку цывілізацыя супрацьпастаўляецца культуры, то бок таму, што апісвае неабсяжную імпэрыю духу. Пры гэтым Маля — як і сьлед выдатнаму прафэсару — з рэдкім майстэрствам сынтэзу дабіраецца да чарговых сэмантычных пластоў словаў “культура” й “рамантызм”, якія няспынна ўзбагачаліся новымі сэнсамі — ад Гердэра да Канта, ад Канта да Гегеля й урэшце Маркса. У разуменьні Малі, рамантызм да 1848 году — мешаніна схільнага да гнастыцызму розуму, новага прачытаньня гісторыі й фаўстаўскага бунту. У такім выглядзе ён суадносіцца з палітычнай актыўнасьцю Асьветнікаў. Гістарычны канон Гізо ўскладняецца. Цывілізацыя — ці Эўропа — складаецца з паяднаньня хрысьціянскай, рымскай і германскай спадчыны. Вось Эўропы вандруе: яна ўжо не абмяжоўваецца выключна Францыяй і Англіяй, а ахоплівае ўсю Сьвятарную рымска-германскую імпэрыю. Сутнасьць эўрапейскасьці паўстала з унікальнага гістарычнага досьведу. Ці належыць, такім чынам, Расія да Эўропы? Гляньма на сьпіс атрыбутаў: сярэднявечны Касьцёл і Імпэрыя? На Расію яны не распаўсюджваліся. Фэўдалізм і рыцарства? Таксама не. Рэнэсанс і Рэфармацыя? Не. Што й трэ было давесьці: Расія — не Эўропа. Хто быў “за” Расію ў той час? Зь відавочных прычынаў, пэрсанал прускіх і аўстрыяцкіх дыпляматычных місій, жменька крайніх кансэрватараў, шчасьлівых, што адкрылі краіну, не кранутую Асьветніцтвам, а таксама купка “славянскіх” нацыяналістаў, якія з боязі перад нямецкім націскам зьвяртаюцца да Расіі. Як “дзьвюх сясьцёр” апісваў некалі Міцкевіч Польшчу й Расію.

Мікалай I уладарыць з упэўненасьцю, што ён — эўрапейскі ўладар. Эўропа, якую ён ведае, — гэта Эўропа ягонай бабкі. Гэта ня ён здрадзіў Эўропе, а ветраная Эўропа здрадзіла яму. Калі мерыць былымі катэгорыямі, Расія Мікалая I мяняецца з “паліцэйскай” дзяржавы ў “цывілізаваную”. Праводзіцца “грамадзянская рэвалюцыя”, дзякуючы якой канчаткова фармуецца расійская мова, у будучыні мова вялікай літаратуры. Уласна кажучы, гэтая вялікая літаратура, наскрозь эўрапейская й сучасная паводле духу, станецца пажыўным асяродзьдзем для скептычна настроенай інтэлігенцыі, якая таксама нараджалася якраз у той час. Крызыс ancien régime’у ў Расіі праходзіць у найгоршых умовах. Зьмены, якія адбываюцца ў Эўропе, агаляюць агульнае спазьненьне Расіі, а даганяць у гэтай сытуацыі значна цяжэй, чым за часоў Пятра Вялікага, бо цяпер адставаньне датычыць ня толькі дзяржаўнага ладу, але й усяго грамадзтва на ўсіх узроўнях яго функцыянаваньня. Тым часам “грамадзтва” гэтага нават не існуе, бо не існуе, так бы мовіць, грамадзянскай супольнасьці. Большая частка людзей знаходзіцца пад прыгонам, ці, дакладней кажучы, у рабстве. І тады бясьсільная інтэлігенцыя прыходзіць да думкі, што спазьненьне Расіі — гэта, на самой справе, яе перавага, бо структурна яна лепш падрыхтаваная да будучай (сацыялістычнай) Эўропы. Герцэн знаходзіць у гегельянцаў “альгебру рэвалюцыі”; Бакунін вынаходзіць формулу, якая прыцягвае бальшавікоў: “Дух разбурэньня — гэта таксама дух стварэньня”.

Пасьля 1848 году Расія ўсё яшчэ абурае Эўропу. Маля гатовы бачыць у Крымскай вайне штосьці падобнае да ідэалягічнай агрэсіі, якую зьдзіўлены Мікалай ня ў стане зразумець. Ягоная параза дае пачатак трэцяму акту: Расія як краіна, падобная да іншых.

Такая самая краіна, як усе іншыя

У Расіі няма выбару. Калі яна жадае існаваць, дык павінна правесьці рэформы. У 60-х гадох Аляксандар ІІ арганізуе другую “рэвалюцыю зьверху”. Ліквідуецца прыгон, паўстаюць новыя судовыя інстытуты, уводзіцца ўсеагульная вайсковая павіннасьць. Гэтыя зьмены — дакладнае паўтарэньне рэформаў у Прусіі напалеонаўскіх часоў. Толькі праз паўстагодзьдзя. Яшчэ раз пацьвярджаецца вывад Таквіля пра небясьпекі рэфармаваньня аўтарытарнага рэжыму. Левае крыло грамадзтва выступае за рэвалюцыю, а гэта прыводзіць да таго, што рэформа — нават памяркоўная — не прыжываецца, як гэтага хацелася б, на яе шляху ўстаюць перашкоды, пра якія казаў Таквіль. Аднак паволі, лепш, горш, але яе праводзяць у жыцьцё. За Аляксандра III, нягледзячы на адсутнасьць канстытуцыйнае базы, узрастае ўзровень масавай адукацыі, пачынае разьвівацца гаспадарка. Эўропа прызвычваецца да думкі, што Расія — гэта атожылак яе ўласнай цывілізацыі й патэнцыйны рынак збыту. Банкі пачынаюць масава інвэставаць у Расію.

У Эўропе тым часам адбываюцца чарговыя зьмены. Яна раскалваецца на дзьве своеасаблівыя часткі: франка-ангельскую, у якой даўно прыжыўся прынцып выбарнасьці ўлады, і сярэднеэўрапейскую — Аўстрыю й Нямецкую імпэрыю. Бісмарк — гэта русафіл, які зрабіў свае высновы зь лібэральна-кансэрватыўных новаўвядзеньняў Напалеона III, такіх, як усеагульнае выбарчае права, падтрымка нацыяналізму альбо разьвіцьцё сыстэмы сацыяльнага забесьпячэньня. Карыстаючыся расійскім і францускім досьведам, ён стварае грамадзкі лад, які Маля называе “ўзаконеным банапартызмам”. Дзьве Эўропы па-рознаму ўспрымаюць Расію. Для лібэральнай Эўропы Расія — адно прадмет вывучэньня. Уолес у Англіі, Лёруа-Бальё й Рамбо ў Францыі апісваюць яе спакойна, падрабязна, выкарыстоўваючы першакрыніцы, адным словам — “аб’ектыўна”. Калі хочаце маю асабістую думку, дык я дзіўлюся ў першую чаргу Лёруа-Бальё, які жадаў быць для французаў Тэнам і Таквілем у адной асобе. Аднак нельга забывацца, што пісаў ён у эпоху француска-нямецкага замірэньня й ягоная кніга вызначала інтэлектуальны клімат гэтага замірэньня. Чытаючы яго ўважліва, мы заўважаем, што, нягледзячы на гладкасьць фармулёвак, вялікіх спадзяваньняў за ягонымі словамі не адчуваецца. Сярэдняя Эўропа, у сваю чаргу, ставіцца да Расіі дваіста: з аднаго боку, яна ня зносіць расійскага самадзяржаўя, з другога, успрымае гэтую краіну як месца, у якім некалі разгарыцца зара альбо, прынамсі, вялікі пажар. З эсхаталёгіяй расійскага папулізму часткова пагаджаецца сам Маркс. Па меры таго, як нацыяналістычны імпэт заражае ўсю Эўропу, на Расію пачынаюць глядзець як на яшчэ адну “нацыю” на кантынэнце, што дзеліцца на блёкі й хаўрусы. Эўрапейскі сьвятарны саюз народаў дажывае апошнія дні.

У эпоху fin de siécle Расія ўсяляк вызначаецца ў галіне культуры. Узьнікае, гаворачы сучаснай мовай, “культурная супэрдзяржава” сусьветнага ўзроўню. Вялікія пісьменьнікі, музыка, балет і жывапіс ня толькі наганяюць эўрапейскія, але ўпершыню пачынаюць уплываць на заходнюю культуру. Эўрапейскі gradient зазнае рэдукцыю: уплывы ідуць у розныя бакі. Пачынаецца belle epoque “расійскай душы” й таго “духоўнага пачатку”, якога шукала ў Расіі перасычаная сваім рацыяналізмам і пазытывізмам Эўропа. Гэта гучным рэхам адгукнулася ў Нямеччыне, бо ж расійскі особенный путь гучаў ва ўнісон зь нямецкім Sonderweg. Рыльке мроіцца “чалавек-анёл”, а Ніцшэ рашуча хваліць Расію й крытыкуе “ангельскія ідэі” ды амэрыканскае гандлярства. Мёлер ван дэр Брук сягае ў сваім русафільстве кропкі, ад якой пазьней, разьвіваючы ягоную думку, будуць адштурхоўвацца некаторыя з тэарэтыкаў нацызму. З духу ірацыяналізму й антымадэрнізму паўстае Інтэрнацыянал. Тут Маля мог бы больш увагі зьвярнуць на ідэалягічныя “выбрыкі” правіцы, якая бунтавала расійскі народ наконадні першай сусьветнай вайны. Яе пагроза была настолькі страшнаю, што я нават цешуся, што ўрэшце перамаглі бальшавікі, а не яна. Калі б першая сусьветная вайна скончылася трыюмфам Расіі і яна запанавала над паловай Эўропы, усёй Польшчай, Балканамі й Канстантынопалем, як гэта абяцалі ёй хаўрусьнікі, мы, можа, мелі б справу з сумесьсю нігілізму, разьдзьмутага нацыяналізму, расізму й антысэмітызму, якую явіла сьвету нацысцкая Нямеччына, толькі ў кантынэнтальным маштабе — нашмат больш грандыёзнай і да таго ж з рэлігійным грунтам пад сабой.

Уразіўшы падзеленую на дзіўныя кааліцыі Эўропу, пачынаецца вайна. З ідэалягічнымі й палітычнымі крытэрамі перастаюць лічыцца, хаўрус усходніх і заходніх ускраінаў Эўропы мае прычынай адно клопат пра бясьпеку й захаваньне ўлады. Вайна цягне за сабою падзеньне апошніх ancien régime’аў: яны ўжо ня ў стане змагацца з бурным выбухам дзікай дэмакратыі, што адбываецца ва ўмовах усеагульнае мабілізацыі мужчынскае часткі насельніцтва і стварэньня добраахвотніцкіх войскаў. Крохкая канструкцыя нядоўга вытрымлівае такі напор. На спустошаную палітычную сцэну Расіі вырываецца ідэалягічная сэкта, якую называюць партыяй бальшавікоў.

У люстры камунізму?

Нарэшце, чацьверты пэрыяд: Расія ў люстры камунізму. Я пастараюся быць тут сьціслым, бо гэта пэрыяд, найвядомейшы з усіх, а пазыцыі аўтара не такія ўжо арыгінальныя й бясспрэчныя. Маля пачынае гэтую частку доўгім выкладам аб прыродзе сацыялізму. Сацыялізм нараджаецца ў ХІХ стагодзьдзі з шэрагу адмаўленьняў: зь непрыманьня дэмакратыі й індустрыялізацыі. Ён разьвіваецца ў шматлікіх напрамках, але заўсёды як утопія: утопія дэмакратыі, якая адмаўляецца ад дэмакратыі, утопія прамысловай сыстэмы, якая адмаўляецца ад прамысловай сыстэмы, што існавала раней. Геній Маркса праявіўся ў тым, што адвечную эсхаталёгію ён прыбраў у шаты пазытывісцкай навуковай тэорыі. Маля пастулюе тэзу, што ў творах Маркса можна напраўду знайсьці ўсё тое, што ў іх вычыталі пасьлядоўнікі: інтэрпрэтацыі нямецкіх сацыял-дэмакратаў, інтэрпрэтацыі Каўцкага і Бэрнштайна ў роўнай ступені маюць права на існаваньне, мае права на існаваньне й ленінская інтэрпрэтацыя марксізму. Таталітарная партыя, тэорыятворчая роля інтэлігенцыі, рэвалюцыйны патэнцыял сялянства — усё гэтае можна знайсьці ў “Камуністычным Маніфэсьце” 1848 году. Таму немагчыма сьцьвярджаць, — кажа Маля, — што ленінізм ёсьць праяваю неэўрапейскай сутнасьці Расіі: ленінізм эўрапейскі родам. Не існуе “праўдзівага сацыялізму”: ён асуджаны на ўтапічнасьць, нават калі застаецца пры ўладзе. Існуе адно прывід, які блукае па сьвеце.

З тае пары ў Эўропе перастае функцыянаваць адзіны агульны вобраз Расіі. У залежнасьці ад акалічнасьцяў і ідэалягічнай прыналежнасьці, Расія для адных стала носьбітам усялякіх надзеяў, а для другіх — усялякіх пагрозаў. Што там адбываецца? Увасабляецца ў жыцьцё лёгіка Леніна-Сталіна. Сталін даводзіць да канца справу пабудовы ня столькі сацыялізму (што гэта такое, ніхто як ня ведаў, так і ня ведае), колькі “анты-капіталізму”. Эўропа — альбо, хутчэй, тыя бакі, што дужаюцца за права называцца Эўропай, — захапляецца Расіяй альбо абураецца ёй, у залежнасьці ад сваіх ідэалягічных прэфэрэнцый. Узмацненьне нацысцкіх уплываў ускладняе гэты стан рэчаў, бо грамадзкая думка цяпер мусіць выбіраць, якая з сыстэмаў горшая. Хаўрус нацызму й камунізму — нібы хаўрус сіямскіх блізьнятаў. Маля сьцьвярджае, што абедзьве сыстэмы ёсьць атожылкамі дэмакратыі, альбо, хутчэй, блізьнюкамі-дыяскурамі, што вырасьлі зь яйка францускай рэвалюцыі, то бок з нацыяналізму й сацыялізму. Вялізныя нацыянальныя войскі, створаныя падчас першай сусьветнай вайны, твораць ядро гіпэртрафаванай дэмакратыі, зь якой разьвіваюцца, з аднаго боку, крайні нацыяналізм і нацызм, з другога ж — сацыялізм і бальшавізм. Маля вядзе нас лябірынтам ня вельмі суладных між сабою тэарэмаў, якія нібыта тлумачаць новыя, пасьля прагрэсізму, нацыянал-бальшавізму альбо трацкізму, падзелы. Калі ацалелыя заходнія дэмакратыі ня могуць выбраць, які ж з ворагаў галоўны, Сталін падпісвае пакт з Гітлерам. Адбываецца вайна, нібыта замірэньне, падзел Эўропы, сапраўдная халодная вайна, нібыта разрадка, камуністычная сыстэма вычэрпвае свой патэнцыял і канчаткова занепадае… Мы ня маем магчымасьці падрабязна пераказаць зьмест гэтых бязьмерна цікавых і глыбокіх разьдзелаў. Бо яны аддаляюць нас ад галоўнай тэмы твору — хаўрусу Расіі й Эўропы, ператвараючыся ў доўгія развагі на тэму сучаснай сусьветнай гісторыі, поўныя, зрэшты, цікавых назіраньняў і арыгінальных высноваў. Маля гэтым разам пастулюе тэзу, што 60 зь нечым гадоў камунізму — гэта зьява з агульнаэўрапейскімі каранямі й адно празь зьбег акалічнасьцяў яна мела месца менавіта ў Расіі. А сёньня ад камунізму быццам бы засталіся толькі згадкі. Улада хлусьні ўпала, і камунізму знаку не засталося. Расія ж засталася, толькі зьбяднелая матэрыяльна, інтэлектуальна й духоўна. Эўрапейскі gradient вярнуўся да свайго ранейшага палажэньня, адно яго крывая стала больш рэзка нахіленаю. Расія ж, калі яна хоча існаваць, ня мае іншага выбару, чым той, перад якім стаялі Пётра Вялікі й Аляксандар ІІ: узмацненьне сувязяў з Захадам. Расійскі імпэрыялізм, які сваёй прыродаю збольшага не адрозьніваўся ад імпэрыялізму ангельскага ці францускага й ня быў агрэсіўнейшым за іх, будзе слабець такім самым чынам, як заходні, адно што пазьней, зь пяцідзесяцігадовым спазьненьнем — такім характэрным для Расіі ў параўнаньні з Эўропай. Што ж да “прывіду” сацыялізму ці камунізму, дык здаецца, што ён сьмяротна паранены, аднак няма пэўнасьці, што недзе ў іншым месцы ня будзе чарговага разу высунуты лёзунг “вялікага адмаўленьня”, а “здані” нейкай новай рацыяналістычнай містыкі не закарціць яшчэ раз пакласьці канец сучаснаму сьвету, таму самаму сьвету, які гэтую здань усё яшчэ корміць уласнай цыцкай.

У іншым месцы?

Як я сказаў, кожная бачына кнігі Малі старанна прадуманая й правакуе роздум. Мы ня будзем тут дыскутаваць з доўгімі высновамі на тэмы рамантызму, сацыялізму альбо расійскай замежнай палітыкі. Засяродзімся на прынцыповай тэме, то бок на тым, якім чынам ацэньваюць альбо мусяць ацэньваць Расію.

Меркаваньні Марціна Малі мяне пераконваюць цалкам. Мае заўвагі датычаць адно фактаў, якіх ён не захацеў узяць пад увагу, тых рэчаў, якія ён абмінуў. Яны не разбураюць ягонай тэорыі, а паглыбляюць яе. Вось жа, трэба цалкам пагадзіцца з Малем, што не існуе чагосьці такога, як адзіная і таямнічая “расійская душа”. Трэба ці то быць расістам, ці то верыць у адмысловую волю нябёсаў (абодва падобныя падыходы, зрэшты, былі надзвычай папулярнымі), каб адмовіцца ад дасьледаваньня расійскай гісторыі з дапамогаю інструмэнтару, даступнага кампаратывістыцы. Дарэчы, заўважым, што шэраг спрэчных праекцыяў, якія датычаць Расіі, нагадвае тыя, што рабіліся ў той самы час адносна Кітаю. Мы мелі Кітай асьвечаны ў часах Вальтэра, Кітай, што выклікаў непакой падчас опіюмных войнаў, Кітай — “краіну, як усякая іншая” ў эпоху вялікіх сынолягаў канца ХІХ стагодзьдзя, і нават Кітай, што быў крыніцаю натхненьня для вялікага мастацтва й літаратуры (Клядэль, Сэгален ды іншыя). Быў, нарэшце, Кітай ХХ ст., што выклікаў то надзеі, то страх. Гэтыя зьмены й супадзеньні ў паглядах прыцягваюць нашую ўвагу тым больш, што ў XVIII i XIX стагодзьдзях Кітай не зьмяняўся так, як Расія. Усё гэтае пацьвярджае, што згаданыя праекцыі залежалі больш ад рытму пераменаў у Эўропе, чым у Расіі альбо ў Кітаі.

Гэта таксама аргумэнт на карысьць думкі пра гістарычную пераемнасьць расійскіх рэжымаў. Маля не прымае таго, што мог бы назваць “польскаю інтэрпрэтацыяй” Расіі. Але факту, што такія бясспрэчна эўрапейскія народы, як палякі, балты й вугорцы, маюць досьвед расійскага панаваньня, нельга недаацэньваць. Гэтыя народы сьведчаць нам, што на ўласнай скуры адчулі нешта настолькі спэцыфічнае, чаго нельга пераказаць у простых словах менавіта таму, што мы эўрапейцы й “ня ў стане гэтага зразумець”. Досыць пачытаць Густава Герлінга-Грудзіньскага (“Іншы сьвет”), Чэслава Мілаша й Юзафа Чапскага. Яны ня цалкам вольныя ад ідэалёгіі, але істотнае іншае: яны ня маюць нянавісьці да Расіі, якую ведаюць, і часта выказваюць ёй сваю сымпатыю. Але каб во гэтак, адразу ўлучаць Расію ў Эўропу? Яны б бязьмежна зьдзівіліся. Цікава, што Марцін Маля назваў свой opus magnum назовам слыннага раману Джозафа Конрада: Under Western Eyes. Мэтаю Конрада было адрэагаваць на “моду на Расію”, якая нарадзілася з чытаньня расійскіх раманаў. Конрад выварочвае Дастаеўскага, нібы пальчатку. Ён хоча дакрануцца рукою да чагосьці спэцыфічна чужога й фатальнага, таго, што прымушае кожнага паляка казаць: калі мы ў Расіі, мы ў зусім “іншым сьвеце”.

Спазьненьне

Аднак застанемся гісторыкамі. Ключавы панятак інтэрпрэтацыі Малі, як мы бачылі, — гэта панятак спазьненьня. Мы можам акрэсьліць шэраг крытэраў, якімі вымяраецца гэтае спазьненьне. Маля занадта добры гісторык, каб ня ведаць, што гэты шэраг вялікі. Яго высновы, аднак, датычаць насамперш разьвіцьця думкі й грамадзкіх інстытутаў. Калі б ён быў расійцам, яго б залічылі да так званай “дзяржаўніцкай” гістарычнай школы, калі б ён быў немцам, ён упісаўся б у напрамак Geistesgeschichte. Зьвяртаючы ўвагу перадусім на дзяржаву (адміністрацыю, кадры, інстытуты й г. д.), а таксама на пісьменьнікаў, ён падкрэсьлівае тэзу аб прынцыповай прыналежнасьці Расіі да Эўропы з дапамогаю архаізму больш чым паўвекавой даўніны. Ці не падганяе ён тут рэчаіснасьць пад сваю ўласную канцэпцыю? Ад XVII да XIX стагодзьдзя ўсе цары (улучна зь Мікалаем І і нават Аляксандрам ІІІ) былі рэфарматарамі. Адносна лёгка можна рацыянальна перабудаваць адміністрацыю, стварыць сярэднюю й вышэйшую школу, каб зь іх штогод выходзіла пара тысяч чыноўнікаў, сфармаваць на эўрапейскі капыл вузкае кола эліты, якая станецца пачаткам калі ня мысьленьня, дык прынамсі літаратуры й мастацтва, бо паэты й музыкі родзяцца часьцей за эрудытаў, гісторыкаў і філёзафаў. Такая рэформа абыходзіцца нядорага, закранае невялікую колькасьць людзей, а атрыманую форму заўсёды можна адціснуць на “недааформленай” — у гэтым драма — prima materia. Гісторыя ідэяў, якая разглядаецца ў кантэксьце сусьветнай гісторыі, мае ў сабе нешта мімалётнае й няпэўнае, бо ня вельмі вядома, якім чынам уплываюць на сьвет ідэі выбітных асобаў, хоць вядома, што неяк уплываюць. Аднак тыя з расійцаў, што ўяўлялі сабе вобраз і прызначэньне сваёй айчыны, добра ўсьведамлялі, якая бездань расчыняецца ў іх пад нагамі й якое крохкае апірышча іх трымае. “Дзяржава, — казаў Пушкін са стомленай безнадзейнасьцю, бо ведаў гэтую дзяржаву занадта добра, — гэта адзінае, што ёсьць эўрапейскага ў Расіі”.

Вернемся да сьпісу крытэраў прыналежнасьці да Эўропы, складзенага Гізо, а таксама Ранке. Калі браць пад увагу крытэры, якімі карыстаецца Маля, Расія напраўду адстае ад Нямеччыны толькі на паўстагодзьдзя. Але факт, што ўжо ў XVI стагодзьдзі Нямеччына поўнілася цудоўнымі гарадамі. У тамтэйшых унівэрсытэтах, кляштарах і пры дварах знаходзілі сабе прытулак шматлікія навукоўцы, тэолягі й паэты. Яны карысталіся паслугамі прыўкрасных рамесьнікаў, залатароў, ткачоў, сялянаў (якія былі збольшага вольнымі й ня ведалі, што такое прыгон). Расіі гэта ня сьнілася нават пры канцы ХІХ стагодзьдзя. У 1913 годзе ў Пецярбургу ступень пісьменнасьці была не ніжэйшаю, а інтэлектуальны рух ня менш актыўны, чым у Мадрыдзе. Аднак памятайма, што гішпанская літаратура пачалася з Сэнэкі, а Андалюзія на пачатку стагодзьдзя ўжо была “разьвітая”. Дзе ў Расіі ХІХ ст. знойдзеш Сэвілью, Таледа, Валенсію альбо Саляманку? Дзе знойдзеш аналяг гішпанскіх грамадзянскіх свабодаў? — Гішпанія ведала толькі свабодных людзей, fueros, і разьвітую судовую сыстэму (у тым ліку й суды інквізыцыі).

Маля сьцісла пераказвае нататкі іншаземцаў, што падарожнічалі па даўнейшай, дапятроўскай Расіі: Алеарыюса, Гербэрштайна й Флетчэра. Ён зьвяртае ўвагу, што ўсе яны апісваюць найдзічэйшае барбарства. Як яны адрозьніваюцца ад запісаў тых падарожнікаў, што ў той самы час наведваюць Кітай, Індыю, Пэрсію альбо Асманскую імпэрыю. Трэба памятаць, што ў параўнаньні з пасам “цывілізаваных” альбо “напаўцывілізаваных” краін, што атачаюць царскую імпэрыю, расійская прастора зеўрыць пусткамі. Не віна, а бяда Расіі, што цэнтры цывілізацыі так ад яе аддаленыя. З гэтага ўсяго вынікае, што Расія — гэта вялізарная тэрыторыя без гарадоў і рамёстваў (фактычна адзіным інструмэнтам расійскага селяніна доўга заставалася матыка), зь сельскаю гаспадаркай, што, як сьведчаць спэцыялісты, у 1913 годзе сягнула роўню ангельскай часоў Вайны Белай і Чырвонай Ружаў.

Усе гэтыя засьцярогі, добра вядомыя Малю, азначаюць ня тое, што Расія ў сутнасьці сваёй адрозьніваецца ад Эўропы, але тое, што яе “спазьненьне” трэба вымяраць кавалкамі часу, якія вагаюцца ад пяцьдзясяці да тысячы гадоў, а можа й больш. Дасьледнікі дагістарычных часоў з пэўнасьцю маглі б тут сказаць сваё слова. Мы памятаем вялікую кнігу П’ера Паскаля пра раскольніка пратапопа Авакума. Яна чытаецца, нібы тэкст пра эпоху Мэравінгаў. Паскаль, аднак, параўноўвае стараверскі раскол з рухам янсэністаў і, не вагаючыся, параўноўвае вялікага барбара Авакума й матухну Анжаліку Арно. Такое параўнаньне хібнае, і Маля ведае гэта лепш за каго-кольвек. Аднак часам ствараецца ўражаньне, што свае тэзы ён ілюструе такім самым чынам, як Паскаль.

Маля ведае, што ў гэтым слабіна ягонай працы, ён у пэўнай ступені прадбачыў яе. Я сумняюся, што спэцыфіка й асаблівае становішча Расіі тлумачыцца проста “спазьненьнем”. Мне карціць удакладніць гэтую думку. Адчужанасьць Расіі ад Эўропы вынікае ня столькі з “спазьненьня”, колькі з “спробаў здагнаць” і “згубных наступстваў” гэтага.

Зьвернемся да вядомага ў гістарыяграфіі расійскага топасу, а менавіта ацэнкі ўладараньня Пятра Вялікага. Таксама як і Малю, мне хацелася б думаць, што яго дзеяньні заключаліся ў паўтарэньні рашэньняў Вялікага Курфюрста альбо швэдзкіх каралёў. Але ж тым каралём не прыйшла да галавы думка самастойна выконваць абавязкі кaта й ператварыць свой палац у месца катаваньняў. Апрача таго, адна справа будаваць сучасную (то бок мэркантылісцкую) адміністрацыю, абапіраючыся на людзей вольных, а другая — абапіраючыся на рабоў. Варта ў гэтай сувязі прывесьці слынную формулу Ключэўскага: “Пётар хацеў, каб раб дзейнічаў адважна й свабодна, і надалей застаючыся рабом”. Такі сабе спосаб здаганяньня, пры якім мэта скажаецца і дэфармуецца да недасяжнасьці. Менавіта таму Русо меў права сказаць пра Расію, што “яна перасьпела, не дасьпеўшы”. Кацярына дзейнічала разважлівей і ў пэўнай меры “загаіла” раны, што засталіся па пятроўскай рэвалюцыі. Яна мэтадычна будавала праўдзівы ancien régime. Але рэжым гэты адно спрабаваў рабіць першыя крокі і, у адрозьненьне ад таго, што імкнецца давесьці Маля, быў вельмі далёкі ад дасканаласьці, — і яго адным махам дыскрэдытавалі француская рэвалюцыя й лібэральныя перамены². Пабудаваць новы сацыяльны лад у той сытуацыі, якую засьпявае Мікалай І, ужо немагчыма. Што рабіць?

Рэлігійнае самаўзьвелічэньне

Што рабіць? Дамагацца самаўзьвелічэньня й нерэалістычныя спробы нагнаць Эўропу замяніць уяўнымі.

Першае самаўзьвелічэньне — рэлігійнага характару. Цікава, што Маля цалкам абмінае рэлігійны аспэкт расійскай праблематыкі. Між тым ён двойчы адыграў вырашальную ролю. Першага разу яшчэ ў дапятроўскія часы, у момант будовы маскоўскага самаўладзтва. Таямніча гучыць пасланьне, зь якім на пачатку XVI ст. зьвяртаецца да Васіля ІІІ манах Філафей: “Вялікі Княжа Сьвятлейшы, цару хрысьціянскага праваслаўя, валадару над валадарамі, што сядзіш на вялікім пасадзе, о ты, паноўны над боскімі пасадамі ўсясьветнае й апостальскае Сьвятое Царквы, Царквы Сьвятое Божае Маці, яе слаўнага Ўшэсьця, Царквы, што выпраменьвае бляск, роўны Цэрквам Рыму й Канстантынопалю (…). Ведай жа, о спадару, цару вельмі багабойны, што ўсе дзяржавы, якія вызнаюць хрысьціянскую веру праваслаўную, паядналіся ў тваім царстве: толькі ты хрысьціянскі цар тут, на зямлі”. Цар, пра якога тут мова, панаваў над бязьмежнымі лясамі й палямі, што ўрабляліся лядным спосабам. Мэгаляманія гэтага царства проста агаломшвае. Ці ж яе крыніцаю можа быць нешта іншае, чымся найдзіўнейшы лякальны канглямэрат рэлігійных ідэяў? Усім, хто падарожнічаў па Расіі, кідалася ў вочы агульная панічная боязь лацінскай культуры. Праваслаўная Расія атачае сябе рэлігійным мурам, нагадваючы гэтым мусульманскую Умму. Рэвалюцыя Пятра І зруйнавала гэты мур, гвалтоўным чынам — на нямецкі ўзор — “пратэстантызавала” й сэкулярызавала царкву. Колькасьць манахаў, а таксама іх багацьце й прэстыж істотна паменшылася.

Расійская праваслаўная царква, аднак, пераадольвае крызыс, і ў ХІХ ст. у другі раз “рэлігійны” спосаб самаўзьвелічэньня набірае сілу. Ён ляжыць у падмурку вялікай славянафільскай аргумэнтацыі: мы ня горшыя, але ж іншыя, а паколькі сам Захад у сваіх кнігах і газэтах прызнаецца, што ён сапсаваны, дык мы лепшыя. Мы лепшыя таму, што маем веру — адзіную праўдзівую веру. Усе расійскія паскудзтвы — так лічаць Гогаль і Дастаеўскі — ужо таму добрыя, што яны нацыянальныя, а раз яны нацыянальныя, дык таксама рэлігійныя, і такім чынам яны добрыя ўдубальт. Расія поўная грэшнікаў, аднак сама яна — як і яе царква — сьвятая й бязгрэшная. Гэтае найдзіўнейшае перапляценьне рэлігійных і нацыянальных элемэнтаў (у больш вытанчаным і менш фанатычным выглядзе мы, што праўда, назіраем яго таксама ў Англіі) прывяло да таго, што расійскі нацыяналізм стаўся заразьлівым для іншаземцаў. І вялікая група дасьледчыкаў Расіі пранікаецца ім. У XVII ст. харвацкі сьвятар Крыжаніч захацеў навярнуць Расію на каталіцтва. У хуткім часе яго арыштавалі й выслалі ў Сібір, ён прабыў там 15 гадоў. І што ж? Пасьля вяртаньня ён палае яшчэ большай, чым перад высылкаю, любоўю да Расіі і гарыць яшчэ большым энтузіязмам. Спалучэньне рэлігійных і нацыянальных элемэнтаў назіраецца і ў пазьнейшы час: сярод расійскай эміграцыі ў Францыі яно ператрывала тры пакаленьні і ў 1991 годзе дасягнула свайго, лічы, піку, гатовае зноў апладніць посткамуністычную Расію. Глеба была амаль падрыхтаваная: у 1998 годзе япіскап Екацерынбургу загадвае публічна спаліць кнігі — нават не каталіцкія, не пратэстанцкія, а праваслаўныя, але выдадзеныя за межамі “сьвятой Русі”, эмігрантамі, а значыць — зь пячаткаю граху.

Дагэтуль цяжка сабе ўявіць расійца-пратэстанта ці расійца-каталіка: гэта разглядаецца ня проста як вераадступніцтва, а як здрада. Салжаніцын напісаў, што Польшча ўяўляла сабою для Расіі небясьпеку большую за манголаў, бо магла схіліць яе да вырачэньня ўласнай веры. Перажыўшы росквіт у XVIII ст. і будучы амаль зьнішчанаю за часоў бальшавізму, рэлігія ў чарговы раз адраджаецца, ізноў аддаляючы Расію ад Эўропы й кампэнсуючы сабою гэтае аддаленьне. У чарговы раз усё, што рэлігійнае, стаецца ў Расіі нацыянальным, а ўсё, што нацыянальнае, — рэлігійным.

Імпэрская манія велічы

Другі элемэнт самаўзьвелічэньня — імпэрская манія велічы. Яна выяўляецца ў розным.

За XVI i XVII стагодзьдзі Расія сягнула ажно да Ціхага акіяну. Ужо Вальтэр заўважыў, што яна, такім чынам, заняла прастору, у некалькі разоў большую за Рымскую імпэрыю. Гэтыя пустыя тэрыторыі, якія так да канца й не ўдалося засяліць і выкарыстаць, перапаўняюць расійцаў праўдзіваю пыхай. Фантазіі ёсьць дзе разгуляцца. Мы — гэта людзі, якія насяляюць шостую частку ўсёй зямной сушы. Быццам бы гісторыя залежыць ад колькасьці квадратных кілямэтраў. Тут крыніца эўразійскіх мрояў. Сёньня расійская думка ня можа прымірыцца з “стратаю” некалькіх мільёнаў квадратных кілямэтраў. Яна зацята бароніць два востравы, якія Сталін у 1945 годзе скраў у Японіі. Страціць кавалак тэрыторыі для шмат каго з расійцаў азначае “страціць аблічча”.

Другая праява імпэрскай маніі велічы больш дасьледаваная: гэта панаваньне на Каўказе і ў Сярэдняй Азіі. Яе пачаткам сталіся заваёвы ХІХ стагодзьдзя, падобныя да тых, якія ў той самы час праводзіла Францыя. Для іх апраўданьня вылучаліся тыя самыя аргумэнты, што і ў Францыі: жаданьне прынесьці цывілізацыю, падтрымаць хрысьціян і абараніцца ад ісламу. Гэтай часткі імпэрыі можна адрачыся безь вялікага болю. Тым горш для тубыльцаў, — лічыць расійская думка, — дзеля якіх “мы ахвяравалі сабою” і якія дорага заплацяць за сваю “няўдзячнасьць”.

Трэці від маніі велічы больш арыгінальны. У XVIII ст. Расія заняла Ўкраіну, Польшчу, балтыйскія краіны, то бок землі, цывілізацыйна разьвітыя нашмат больш за яе й бясспрэчна эўрапейскія. Мэтады заваёваў былі тыповымі для XVIII ст.: угоды зь мясцоваю арыстакратыяй, якая пасьля пастаўляла імпэрыі кадравых афіцэраў, альбо таксама — у выпадку патрэбы — ваеннае вырашэньне праблемы. Трэба адзначыць, што гэтыя заваёвы прадстаўляліся расійскай публічнай думцы як “узьяднаньне”, далучэньне земляў спрадвеку расійскіх, якія Расія прыняла так сама ласкава, як бацька прымае блуднага сына. Такімі самымі словамі Салжаніцын заклікае “заблуканак” Украіну й Беларусь, каб яны вярнуліся ў родную аўчарню. Пазыцыя Расіі — насуперак таму, што сьцьвярджае Маля, — адрозьніваецца ад пазыцыі Аўстрыі й Прусіі. Аўстрыя й Прусія лічылі, што яны — прывядзем вядомае выказваньне аўстрыйскага міністра — “варта, якая стрымлівае арду”. Тут жа арда стаяла на варце, і палякі з балтамі вельмі балюча адчулі гэта на ўласнай скуры. Расійцы таксама гэта ведалі, але ўлада, якую яны мелі, здымала зь іх усякую адказнасьць. Словы дэ Кюстына: “Раб, які стаіць на каленях, марыць пра ўсясьветную імпэрыю”, — тут вельмі дарэчныя.

Я лічу, што Маля недастаткова выразна падкрэсьлівае, да якой ступені захоп гэтай “эўрапейскай” часткі імпэрыі перашкаджаў Расіі стаць на шлях эўрапейскага разьвіцьця. Па сутнасьці, gradient функцыянаваў ужо ўнутры імпэрыі, і яго значэньне расло цягам усяго ХІХ ст., бо працэс індустрыялізацыі пачаўся найперш у Польшчы й Балтыі. Але ж ён ня мог стацца імпульсам да разьвіцьця прамысловасьці ў Расіі — акурат наадварот. Немагчыма было зьдзейсьніць палітычную рэформу, настолькі жаданую пачынаючы з 1860 году, без адмаўленьня ад самаўзьвелічэньня. Расійскае панаваньне на гэтых тэрыторыях стрымлівала рэформы: кампэнсаваць іх адсутнасьць магла адно лібэральная ці наагул дэмакратычная рэвалюцыя, якую суправаджаў бы пад’ём гаспадаркі. Аднак, гэта была б занадта цяжкая і доўгая справа. Прасьцей было застацца імпэрыяй у сваім ранейшым стане. Калі ў 1945 годзе камуністычная Расія заняла гэтыя самыя землі й нават пашырыла свае межы, яна сутыкнулася з аналягічнай дылемай, што выракла расійска-савецкую дзяржаву на поўную стагнацыю.

Усьведамленьне аддаленасьці ад Эўропы знаходзіць адбітак у расійскай літаратуры. Яна нарадзілася на пачатку ХІХ стагодзьдзя, а яе клясыкі былі рамантыкамі. Яе мучыла праблема Sonderweg. Яна ставіць сабе вялікае пытаньне: “Што значыць быць расійцам?”. Яна не пытаецца, як клясыцысты: “Што значыць быць чалавекам?”. “Паводле сваёй прыроды я чалавек, а француз я толькі выпадкова”, — пісаў Мантэск’ё. Гогаль, Дастаеўскі й асабліва расійскія пісьменьнікі пачатку ХХ ст. заўзята адпрэчвалі гэтую думку. Бальшыня гэтых пісьменьнікаў (з вартым увагі выняткам анархіста Талстоя ды індыфэрэнтнага Чэхава), таксама як амаль усе гісторыкі, падтрымлівалі імпэрскую ідэю й захоп Украіны й Польшчы. Пушкін нават напісаў оду з нагоды здушэньня лістападаўскага паўстаньня ў Польшчы. Гэтае не перашкаджала літаратарам зноў і зноў усё вынаходлівей падымаць пытаньні ніжэйшасьці альбо вышэйшасьці Расіі й подласьці альбо сьвятасьці расійца.

Хлусьня

Найпрасьцейшым, найштодзёньнейшым спосабам самаўзьвелічэньня аказвалася, урэшце, хлусьня, альбо ігнараваньне — насуперак усякай відавочнасьці — згаданых адставаньняў і спазьненьняў. Гэта не азначае, што расійцы больш схільныя да маны, чым усе іншыя людзі, аднак у іхным становішчы празьмерны кантраст паміж рэчаіснасьцю і жаданьнямі, ідэямі, праектамі вымушаў іх загойваць раны закранутага самалюбства акурат хлусьнёю. Гэта такая ж векавая традыцыя, як і традыцыя наганяньня: яна моцна ўкаранілася ўжо ў XVIII ст. Мы добра памятаем, як выкрываюць яе Кюстын, Маркс і Мішле³. Разумныя й аб’ектыўныя францускія й ангельскія назіральнікі канца ХІХ ст. мусілі прызнаць, што напісаныя на паперы законы, пастановы й новаўвядзеньні ў Расіі “прабуксоўваюць” і гінуць, так і не ўвасобіўшыся ў жыцьцё, што, нягледзячы на прагрэс, усё-ткі нялёгка асушыць бяздонную багну. Маля вызначае асобныя пэрыяды ў гісторыі вывучэньня Эўропаю Расіі. Згода, але ж трэба памятаць, што і захапленьню таксама ўвесь час спадарожнічаў сумнеў — пачынаючы ад Вальтэра й Русо ў XVIII ст. і ажно да нашых дзён. Славянафілы, песьняры адзінай у ісьце сваёй, сьвятой і адрознай ад усіх Расіі, ня любяць Пятра Вялікага за тое, што ён сіламоц піхаў Расію ў Эўропу, зьмяняючы напрамак яе павольнага й “арганічнага” разьвіцьця, дзякуючы якому яна ўласнаю дарогай магла сягнуць велічы. Цары, хоць і былі настроеныя па-праэўрапейску, ставіліся да славянафільскіх гістарычных фікцыяў з усё большаю сымпатыяй, бо яны стваралі добры паняткавы падмурак для хлусьні й рабілі магчымаю карпатлівую, штодзённую справу “падфарбоўваньня” сумнай рэчаіснасьці.

Маля цалкам мае рацыю, калі кажа, што камуністычны эпізод ня мае нічога супольнага зь “вечнаю Расіяй”. Я таксама змагаўся супраць канцэпцыі, якую падзяляў дэ Голь і шмат хто яшчэ, — канцэпцыі, якая не зьвяртала ўвагі на самастойны харктар гэтай ідэалёгіі, яе агульнаэўрапейскія карані, адмысловую падступнасьць і сусьветнае мэтафізычнае вымярэньне. Камуністычныя рэжымы, аднак, характарызуюцца тым, што выцягваюць з нацыянальнай сьвядомасьці ўсё, што ў ёй ёсьць найгоршага, выразам чаго, у прыватнасьці, зьяўляецца спосаб ажыцьцяўленьня ўлады. Камунізм ня толькі запаволіў разьвіцьцё Расіі, але й жудасна разьвіў тыя яе рысы, якія ўжо раней Эўропу жахалі. Замест некалькіх сотняў агентаў ахранкі — 200 тысяч агентаў КГБ. Замест некалькіх тысяч вязьняў — некалькі мільёнаў. Замест звычайнай хлусьні — унівэрсальнае, мэтафізычнае, шызафрэнічнае ашуканства, якое зьмяняе сэнс ня толькі словаў, але й рэчаіснасьці. Імпэрыя фальшу, краіна “ашаламляльнае хлусьні”. Ніколі Расія, — заўважае Маля, — не была так блізкая ад Эўропы, як у 1913 годзе. А пяцьма гадамі пазьней стала як ніколі далёкай. І прорва паміж іх гэтага разу мела расійскія, але павялічаныя да пачварнасьці рысы. Во як Кітай у эпоху Мао быў да пачварнага кітайскі. Мэта “даганяньня”, якая цягам семдзясяці гадоў была маніяй рэжыму, прывяла да зьяўленьня “не-капіталізму”, сыстэмы, адначасова “не-эўрапейскай” і “гіпэррасійскай”.

Ацэньваць па справах, а не па словах

На гэтым хачу спыніць дыскусію з гэтай каштоўнай — паўтаруся — і надзвычай багатай кнігай. Напэўна, Маля шчэ выкажа сваю думку наконт маіх заўваг, несумненна выявіўшы пры гэтым увесь свой талент, тонкасьць розуму і інтэлектуальны багаж. Па сутнасьці, мы проста працягваем тую disputatio, якая мае месца ў расійскай гістарыяграфіі апошніх трох стагодзьдзяў. Калі казаць простымі словамі, вырашэньне пытаньня, ці належыць Расія да Эўропы, залежыць ад таго, які сэнс мы ўкладаем у словы “спазьненьне” (цяпер Расія належыць ужо да Эўропы “правай”, а ня “левай”) — альбо “дэфармацыі”, якія вынікаюць з гэтага “спазьненьня”, мэтадаў яго пераадоленьня, згубных наступстваў “даганяньня”. Таму нам трэба асьцярожна чакаць і назіраць. Гэта мае практычнае дачыненьне да палітыкі, якую эўрапейскі й амэрыканскі Захад павінен праводзіць адносна Расіі.

Маля абсалютна слушна падкрэсьлівае заходнія крыніцы сацыялізму й “філялягічную” правамоцнасьць ленінскай інтэрпрэтацыі Маркса. Не зважаючы на тое, што гэтая інтэрпрэтацыя сьвяткавала сваю перамогу менавіта ў Расіі і перамога гэтая цягнулася ненармальна, ненатуральна доўга. Яе яд атруціў душы. Расія вызвалілася ад камунізму (згаджуся з Малем, што камунізм там ужо не адродзіцца), аднак не ачысьцілася ад гэтай атруты. Яна ня выкінула з памяці й ня вынесла абвінаваўчага прысуду. Помнікі Леніну дагэтуль красуюць на ўсіх плошчах. Камунізм трактуецца не як паталягічны й злачынны эпізод, які належала б з сорамам выкінуць зь сьвядомасьці, а як паўнапраўны фрагмэнт гісторыі Расіі з усімі добрымі й злымі бакамі. Камунізму абвешчана амністыя, і вінаватыя могуць спаць спакойна. Яны застаюцца ў кіраўнічым апараце й бяруць удзел у палітычных гульнях. Захад, ратыфікуючы гэтую амністыю й дапаўняючы яе амнэзіяй, бярэ й на сябе долю адказнасьці за такі стан рэчаў. Часьцяком у Расіі можна пачуць, што камунізм — гэта ўрэшце чужая для яе зьява, імпартаваны прадукт, што Расія ў чарговы раз стала ахвяраю Эўропы. Такое гледзішча знойдзе ў вывадах Малі аргумэнты ў сваю падтрымку, хаця Маля будзе першы, хто гэтаму запярэчыць.

Камуністычны эпізод гісторыі нельга пакідаць у народнай памяці так, як французы ўключылі ў яе сваю рэвалюцыю. Апошняя пакінула па сабе ня толькі ўспаміны пра свае злачынствы, але й новае жаданае “народам” грамадзтва, якое не парывала з ранейшым грамадзтвам канчаткова. Камуністычны эпізод — гэта не-грамадзтва, альбо грамадзтва разьбітае, раздробненае, дэмаралізаванае, затрыманае ў разьвіцьці. Ізноў, як у 1815 годзе, паўстае пытаньне: што рабіць?

Ёсьць толькі адно разумнае выйсьце, якое падказваюць як Маля, так і сур’ёзныя расійскія дасьледнікі: акцыдэнталізацыя. Але гэта амаль невырашальная задача. Калі ўсіх грошай Заходняй Нямеччыны не стае, каб узьняць з руінаў лапік тае Ўсходняй Нямеччыны, дык на ўзьняцьцё Расіі ня хопіць грошай усяго сьвету. У Расіі камунізм трымаўся так доўга толькі таму, што чэрпаў зь некамуністычных духоўных сілаў: найбольш коснага з нацыяналізмаў і найбольш фанатычнай з рэлігіяў. Гэты стан рэчаў і дагэтуль не пераадолены, і ідэалёгія цяперашняй Расійскай камуністычнай партыі — гэта менавіта сумесь камунізму, нацыяналізму і фанатызму. Існуе небясьпека, што за доўгі час, неабходны для пабудовы сапраўды эўрапейскай Расіі, можа адбыцца рэцэдыў клясычных мэтадаў “кампэнсацыі” спазьненьня. Наіўна спадзявацца на “адраджэньне хрысьціянства” ў Расіі. Замест гэтага на нашых вачах паўстае яшчэ больш карумпаваная і цемрашальская царкоўная гіерархія, чым у царскія часы.

Імпэрыя распадаецца, і гэта вялікі шанец для Расіі, які можа прынесьці ёй шмат пазытыўнага. Аднак і сёньня Расія мроіць імпэрыяй, і ўмелыя расійскія дыпляматы разам з спэцcлужбамі патаемна працуюць над яе адбудовай. Незалежнасьць Украіны для бальшыні расійцаў — страшны кашмар, нешта ненатуральнае, што мусіць неўзабаве мінуцца. І, урэшце, хлусьня гатовая зноў заняць сваё месца. Ператварэньне апаратчыкаў у дэмакратаў, практыкаў плянавай эканомікі — у зацятых песьняроў свабоднага рынку, спрытнасьць, зь якой яны ахрысьцілі крадзеж прыватызацыяй, зь якой облапошили МВФ і нямецкія банкі — усё гэта паказвае, што втирание очков іншаземцам мае будучыню.

***

Згаджуся зь вялікай кнігай Малі ў тым, што належыць паважна ставіцца да адвечнага, глыбокага й трывалага жаданьня Расіі наблізіцца да Эўропы й зьяднацца зь ёй. Форма й роля расійскае дзяржавы, форма й дух расійскага рэлігійнага пачуцьця дагэтуль перашкаджалі гэтаму хаўрусу. Аднак розум, што павінен ісьці побач з сымпатыяй і нават міласэрнасьцю, да якой заклікае вышэйзгаданае жаданьне, мусіць праяўляцца ў адрозьненьні словаў ад справаў, заяваў ад учынкаў. Не гісторыкам вырашаць, належыць Расія да Эўропы ці не (хаця яны дыскутуюць на гэтую тэму ўжо цягам трох стагодзьдзяў). Урэшце, гэтае пытаньне вырашыць сама Расія. Гісторыя вучыць нас, што мы не павінны верыць ёй на слова, але павінны судзіць яе па яе ўчынках.

 
Пераклаў зь нязначнымі скарачэньнямі Андрэй Хадановіч паводле часопісу Commentaire (№89), 1999.

 
Адказ М. Малі на эсэ А. Бэзансона

№ 4 (18) – 2001

да Зьместу

да Пачатkу СТАРОНКІ

Copyright © 1998-2001 ARCHE "Пачатаk" magazine. Рэдаkцыя: analityka@yahoo.com
дызайн: mk   майстраваньне: Маkса Плакса
Апошняе абнаўленьне: 06-10-2001