4–2001
» да Зьместу «

Скарына
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

Амандзіна Рэгамэ
 
Аляксандр Лукашэнка
і беларусы
ў люстэрку анекдотаў

---

Ці вызначае гэты анекдот сапраўднае стаўленне беларусаў да Аляксандра Лукашэнкі? Станоўчы адказ на гэтае пытанне надзвычай супярэчыў бы прэтэнзіям самога прэзідэнта на ягоную ўсенародна прызнаную легітымнасць і масавую падтрымку, якую насельніцтва нібыта выказала яму падчас рэферэндумаў у маі 1995 г. і лістападзе 1996 г. Але ў якой ступені анекдоты ўвогуле могуць разглядацца як праява грамадскай думкі? Перш чым пераходзіць да далейшага разгляду таго партрэту прэзідэнта, які з іх паўстае, стаўлення беларусаў да А. Лукашэнкі, якое з іх вынікае, а таксама тых рысаў нацыянальнага характару, якія яны падкрэсліваюць, трэба адказаць на вышэйпастаўленае пытанне.

У адрозненне ад даследаванняў грамадскай думкі, калі чалавек адказвае на пытанні, якія ў іншым выпадку й не стаў бы сабе задаваць, у анекдотах выяўленне думкі адбываеца спантанна: тут ні тэма, ні форма адказу не прадвызначаныя. Больш за тое, пры аўтарытарным палітычным рэжыме показкі якраз і ёсць той формай, калі думка выказваецца вольна: адказы ў афіцыйных сацыялагічных апытаннях заўжды аказваюцца не зусім праўдзівымі з-за страху перад наступствамі таго, што чалавек скажа. А анекдот, наадварот, апавядаецца ў выключна спрыяльных умовах, калі апавядальнік, выказваючыся, адчувае сябе нязмушана. Гэта і ёсць адзін з тых фактараў, якія тлумачаць, чаму за савецкім часам анекдоты былі найбольш пашыранай формай выяўлення грамадскай думкі: яны распавядаліся ў прыватных абставінах і таму на іх не магла распаўсюджвацца цэнзура; паколькі ж яны перадаваліся з вуснаў у вусны, іх аўтар заставаўся невядомы і гэта ратавала ад пакарання (хоць за Брэжневым ужо нават сам факт апавядання анекдоту мог цягнуць за сабой сур’ёзныя непрыемнасці для апавядальніка).

Аналіз показак як праявы грамадскай думкі сутыкаецца, аднак, са шматлікімі праблемамі метадалагічнага характару. У самой іх кваліфікацыі як праявы грамадскай думкі існуе пэўная парадаксальнасць (бо апавядаюцца яны, галоўным чынам, у прыватных абставінах). Апроч таго, і ўзнікаюць яны не ў шырокіх “слаях народу”, а хутчэй — у пэўных групах. У Савецкім Саюзе палітычныя анекдоты былі пашыраныя збольшага сярод гарадскога насельніцтва, іх распавядалі ў чэргах, на сяброўскіх вечарынах, падчас сходак “на кухні”. Найчасцей гэта, вядома, жарты аб праблемах дэфіцыту, дурасці сацсістэмы ды асобе Брэжнева. Што да іншых сюжэтаў — такіх, як культ Леніна, змест ідэалогіі ці гераічны чырвоны камдзіў Чапаеў, — дык яны былі аб’ектам кпінаў, бадай, толькі ў пэўных колах. Сабраныя ў гэтым артыкуле анекдоты пра А. Лукашэнку і беларусаў былі запісаныя падчас некалькіх паездак у Беларусь паміж 1996 і 1999 гг. У параўнанні з жартамі пра былых савецкіх кіраўнікоў яны не такія шматлікія. Чуць іх даводзілася ў студэнцкіх колах, ва ўніверсітэтах, сярод інтэлігенцыі, а таксама ў колах беларускай апазіцыі. Цалкам верагодна, што сярод тых, хто падтрымлівае А. Лукашэнку і з’яўляецца ягоным прыхільнікам, яны не апавядаюцца. Не пашыраныя яны, верагодна, і ў іншых колах — сярод вайскоўцаў, рабочых, сялянаў.

З іншага боку, ці можна сказаць, што анекдот адлюстроўвае пэўнае меркаванне? Дапусцім, што нават калі анекдоты й не з’яўляюцца вынікам пэўным чынам збудаванага палітычнага дыскурсу, але ўсё ж яны — плён тых ці іншых развагаў і спосабу мыслення на пэўную тэму. Аналіз усякага выказанага меркавання вымагае ведання таго, каму і кім апавядаецца гісторыя, а таксама абазнанасці ў культуры і ў культурных алюзіях, у якія гэтая гісторыя ўпісваецца. Прычыны, з якіх анекдот выклікае смех, аналізаваліся шматлікімі аўтарамі. Паводле Фройда, анекдот дазваляе чалавеку здаволіць свае памкненні (у выпадку палітычнага анекдоту — агрэсіўнасць): псіхічнае напружанне, неабходнае для гамавання гэтых памкненняў, знікае, і распружанне адбываецца праз смех. На думку іншых, смех выклікаецца за кошт прыніжэння таго, што высмейваецца, ці выкрыцця пустапарожнасці або механічнасці таго, што здаецца з выгляду важным. Анекдот выклікае смех і таму, што слухач раптам адкрывае для сябе ягоны падтэкст — тэкст, што “схаваны” за тэкстам самой гісторыі. “Дэтанатарам” тут служыць пэўнае слова ці выраз, якія дазваляюць выкрыць гэты падтэкст за тэкстам “вонкавым”. Менавіта падтэкст і можа разглядацца як меркаванне, што выказваецца апавядальнікам жарту і падзяляецца тым, хто смяецца. Смех, у сваю чаргу, дазваляе правесці аналіз “вонкавага” тэксту ўжо на другім узроўні, і гэты аналіз часцяком яшчэ больш падкрэслівае меркаванне, выказанае ў тэксце “схаваным”.

Так, калі мы вернемся да працытаванага вышэй жарту, то заўважым, што яго “вонкавы” тэкст палягае ў высвятленні, каго з двух прэзідэнтаў — расійскага ці ўкраінскага — будуць шкадаваць больш. Але тут адразу бачыцца іронія, і мы разумеем, што, калі самалёт разаб’ецца, ніводнага з двух прэзідэнтаў іх народы шкадаваць не будуць. А дэтанатар — “таму, што іхняга прэзідэнта ў самалёце не было” — адкрывае падтэкст: беларусы любяць свайго прэзідэнта яшчэ менш, чым першыя два народы — сваіх прэзідэнтаў.

Выказванне грамадскай думкі аб прэзідэнту адбываецца й праз апісанне яго партрэту: памяшчэнне Аляксандра Лукашэнкі ў разнастайныя абставіны дазваляе выявіць пэўныя рысы яго асобы, якія лічацца за найбольш характэрныя¹. Выява прэзідэнта, якая паўстае з анекдотаў, з’яўляецца пэўным адказам на той імідж, які стварае яму афіцыйная ўлада. З анекдотаў вымалёўваецца і карціна таго, як ставяцца беларусы да свайго прэзідэнта, і партрэт саміх беларусаў.

А. Лукашэнка — уладарны невук-мегаламан

Гэты жарт, пачуты неўзабаве пасля лістападаўскага рэферэндуму 1996 г., кідае святло на тое, як ён сам ставіцца да свайго прэзідэнцтва: ён часта гаворыць пра сябе ў трэцяй асобе (“прэзідэнт”) і выстаўляе сябе за адзінага на што-кольвек здольнага палітыка ў Беларусі, які, нягледзячы на бяздарнае атачэнне, сам змагаецца супраць змоваў, што нясуць краіне пагрозу. Ён уяўляе дэмакратыю як палітычна цэнтралізаваную сістэму, у якой “блізкі” да народу прэзідэнт, што сам з народу й “паходзіць”, упаўнаважаны вырашаць усё, бо яму вядома, што для народу добра, а што не. Месца для якой бы там ні было апазіцыі ў такой сістэме няма.

У парадыйнай форме гэтую канцэпцыю ўлады ілюструе камедыя “Смерць тырана, або МакДональдз зачыняецца”², напісаная групкай менскіх анархістаў. Гэтая п’еса была пастаўленая 1 сакавіка 1997 г. на плошчы Волі, каб адзначыць угодкі забойства эсэрамі цара Аляксандра ІІ ў Санкт-Пецярбургу 1 сакавіка 1881 г. Намёк на “цара Аляксандра” — вельмі празрысты, і ўрачыстая прамова, якую ён трымае перад “беларускім народам”, што сабраўся яго паслухаць, уяўляе сабой пародыю на лукашэнкаўскае разуменне дэмакратыі:

У той непасрэднай сувязі паміж прэзідэнтам і народам, на якую прэтэндуе А. Лукашэнка, месца для якіх-кольвек прамежкавых уладных структураў проста няма. Гэта праяўляецца і ў рэформах інстытуту ўлады (змяншэнне ролі парламенту, увядзенне “прэзідэнцкай вертыкалі” ў рэгіёнах), і ў некаторых сымбалічных актах: маланкавых рэйдах прэзідэнта па раёнах, дзе “нешта ідзе не так”, разносных заявах на адрас “бяздарных бюракратаў”. Такое стаўленне да прамежкавых эшалонаў улады яўна нагадвае палітыку Сталіна, што не ўнікла ўвагі сатырычнай газеты “Навінкі”³, якая ў нумары за чэрвень 1999 г. змясціла артыкул пад назваю “Кланіраваць прэзыдэнта”:

Прэтэндуючы на цэнтральную ролю ў краіне, адсланяючы на задні план розныя міністэрствы, А. Лукашэнка можа рабіць гэта, толькі падкрэсліваючы свае кіраўнічыя здольнасці і дасведчанасць ва ўсіх галінах. Менавіта на гэтым факце пабудаваны наступны жарт:

Гэты жарт, пачуты ў 1998 г., перадусім паказвае, як А. Лукашэнка паводзіць сябе з журналістамі: ён абыходзіцца з імі за панібрата, кожнаму тыкае, імкнецца ператварыць усіх у рупар сваіх ідэяў і не церпіць пытанняў, у якіх ёсць хоць бы намёк на крытыку. Выкрываны ў жарце факт, што прэзідэнт не валодае ніводнай замежнай мовай, ставіць пад сумненне і ўсе астатнія ягоныя нібыта здольнасці: няма сумнення, што ў эканоміцы ці фінансах ён разумее не больш, чым у нямецкай ці ангельскай мовах. Аднак і выбар замежных моваў “скідае з прэзідэнта маску”, ён не выпадковы. Сама Лукашэнкава манера гаварыць часта з’яўляецца аб’ектам кпінаў: ён гаворыць па-расійску з моцным беларускім акцэнтам і часам пераходзіць на трасянку⁴. З іншага боку, уменне гаварыць на замежнай мове ёсць зарокам адкрытасці да Захаду: такім чынам, тут тонка намякаецца й на Лукашэнкаву палітыку збліжэння з Расіяй⁵.

Прэзідэнт у анекдоце не толькі вызначаецца невымернымі амбіцыямі, але й паказаны як чалавек вельмі недалёкі. Аналіз жартаў пра “дурняў” ці “дурныя” нацыянальныя ці сацыяльныя групы праведзены К. Дэвіс⁶. Жарты на гэтую тэму яна разглядае як праяву пачуцця трывогі ўва ўмовах рацыяналізаванага свету, у якім увесь час трэба захоўваць дзеяздольнасць і карыснасць, і як спосаб сцвярджэння ўласных здольнасцяў за кошт высмейвання іншых. Кпіны з неразумных кіраўнікоў у такім выпадку могуць разглядацца як спосаб выказаць гэтую занепакоенасць і як усведамленне патрэбы ў кіраўніках, якія “адпавядалі б узроўню” сучаснай рацыяналізаванай сістэмы грамадства. Аналіз жартаў пра савецкіх кіраўнікоў, праведзены згаданаю аўтаркай, можа быць перанесены й на А. Лукашэнку, і той факт, што беларускі прэзідэнт не гаворыць ні на воднай замежнай мове, можа інтэрпрэтавацца як занепакоенасць апавядальнікаў жарту за будучыню краіны.

Анекдот паказвае, што ў адрозненне ад вобразу, які Лукашэнка спрабуе стварыць пра сябе ў прамовах і шматлікіх тэлевізійных выступленнях, анекдоты малююць цалкам адваротную, перагорнутую карціну. Калі А. Лукашэнка напірае на сваю блізкасць да народу і сваё народнае паходжанне, разглядаючы гэтую блізкасць як нешта станоўчае, дык анекдоты робяць з яго селяніна-невука, ствараючы яўна адмоўны партрэт:

Храналагічныя этапы ў гэтым жарце, які, пачынаючы з 1997 г., мне даводзілася чуць шмат разоў, не абавязкова супадаюць з рэальнай біяграфіяй А. Лукашэнкі, але ў ім падкрэсліваюцца два факты: Лукашэнкава прывязанасць да савецкага мінулага (“піянер”, “намеснік камандзіра па палітчастцы”, а таксама назва песні — “Yesterday”) і ягоная прыналежнасць да сялянскага асяроддзя. Ён быў дырэктарам саўгасу, а яго ўлюбёная песня — народная...

Можна сказаць, што анекдоты — гэта “фальклёр інтэлігенцыі”. І сапраўды з анекдотаў паўстае даволі пагардлівы партрэт сялянства. Зрэшты, згаданы вышэй жарт перапрацаваны, мяркуючы па ўсім, з анекдоту савецкіх часоў, у якім селянін Іван Пархомавіч просіць у Разанскага радыё (а Разань — сімвал “расійскай глыбінкі”), каб для яго прагучала “Балеро” Равэля, але яго адразу абсякаюць:

— Няма чаго выдурвацца. Слухай свае “Валенкі”!

Гэтаму вобразу “А. Лукашэнкі — невука, хворага на манію велічы, селяніна і тыповага саўка” — нібыта супярэчыць вобраз “А. Лукашэнкі — новага рускага”. Сёння анекдоты пра новых рускіх распавядаюць у Расіі і іншых краінах СНД, несумненна, часцей за іншыя. Новы рускі — гэта нуварыш, тыпус⁷, які характарызуецца сваім глупствам, безгустоўнасцю, малінавым пінжаком, мабільнікам і абмежаванасцю лексічнага запасу, які збольшага зводзіцца да турэмнага арго. Большасць анекдотаў паказваюць яго як чалавека, надзеленага сапраўднай уладай. Новыя рускія часта фігуруюць у анекдотах разам з прадстаўнікамі палітычнай улады ці міліцыянтамі, якіх ім удаецца падкупіць⁸. Найлепшай ілюстрацыяй іх усёмагутнасці служыць жарт, у якім новы рускі выступае побач з традыцыйным персанажам расійскіх казак залатой рыбкай, што здольная выканаць жаданні ўсякага, хто яе злавіў:

Ніжэй змешчаны жарт, пачуты ўвосень 1998 г., які прыраўноўвае да новага рускага А. Лукашэнку:

“Аляксандр Рыгоравіч” атаясамліваецца з А. Лукашэнкам з такой самаю пэўнасцю, як і ягонае прозвішча. У згаданым жарце імя і імя па бацьку служаць “дэтанатарам” і дазваляюць нанава перачытаць яго змест ужо не як эпізод узаемадачыненняў новых рускіх з міліцыяй, а як вызначэнне ладу жыцця А. Лукашэнкі.

І ў гэтым выпадку анекдот працуе як перагорнуты люстраны адбітак: у сваіх прамовах А. Лукашэнка выстаўляе сябе за чалавека простага і сціплага. А жарт робіць з яго нуварыша. Адначасова ў ім адчуваецца намёк на зробленыя яму падарункі (Ельцын, напрыклад, падараваў яму верталёт), а таксама на тыя велізарныя сумы грошай, якімі ён завалодаў пасля свайго прыходу да ўлады, узяўшы пад кантроль значную частку дзяржаўных рэсурсаў. Але і тут галоўнае значэнне мае не так рэальнасць яго багацця, як народнае ўяўленне аб тым, што палітыкі “думаюць перадусім, як набіць уласныя кішэні”, што й схіляе часам выбаршчыкаў галасаваць за тых, хто ўжо стаіць пры ўладзе, бо “гэтыя, прынамсі, ужо накраліся”. Трэба адзначыць, што прэзідэнт у згаданым анекдоце па-сапраўднаму на сцэне не з’яўляецца, ён толькі згадваецца. Можа быць, гэта тлумачыцца тым, што яго вонкавы выгляд і вобраз, які ён стварае, надта далёкія ад выгляду і вобразу новых рускіх, каб яго можна было ўявіць у такой ролі. Аднак параўнанне дазваляе выкрыць яго багацце і галоўнае — паказаць тую вялікую ўладу, якую ён мае ў сваіх руках.

Сексуальная прыгажуня ў жарце — ніхто іншы, як прэзідэнтава каханка, бо “ўсе ж ведаюць”, што жонка Лукашэнкі засталася жыць у вёсцы са сваёй кароваю Мілкай. Распаўсюджаныя ў Беларусі чуткі пра дачыненні прэзідэнта з жанчынамі пакідаюць дваістае ўражанне. Кажуць, што пасля ўжо таго, як ён стаў прэзідэнтам, яго жонка нібыта забараніла яму пераступаць парог свайго дому і “паслала яго” (інфармацыя, паведамленая быццам бы адным з Лукашэнкавых целаахоўнікаў). Гэтаму вобразу ўсёмагутнага палітыка, але ні на што не здольнага мужа, слабейшага за ўласную жонку, процістаяць шматлікія чуткі пра яго перамогі над жанчынамі, у якіх ён прадстае “сексуальным гігантам”. Шмат хто забаўляецца тым, што збірае яго выслоўі з сексуальным ухілам. Аднойчы А. Лукашэнка заявіў (гаворачы пра сябе ў трэцяй асобе): “Прэзідзент не п’ёт, прэзідзент в рот не берот”. Іншы раз ён заявіў, што будзе ператрахіваць увесь Савет Міністраў. Цалкам верагодна — гэтак, прынамсі, мяркуюць некаторыя, — што гэтыя “перлы” ён выдае знарок: яны ўмацоўваюць яго пануючае сексуальнае становішча, сцвярджаючы, няхай і ў грубай, але недвухсэнсоўнай форме, тую ўладу, якой ён валодае. Так, у час сваіх сутычак з парламентам у 1996 г. ён нібыта аднойчы выдаў: “Я ў парламент не пайду, там адні петухі”. Слова “пятух ” з’яўляецца ў лагерным і турэмным арго моцнай абразай, азначаючы пасіўнага гомасексуаліста. Такім чынам, тут зноў-такі ўладнае палітычнае становішча сцвярджаецца праз намёк на панаванне ў сексе.

Стаўленне да прэзідэнта: непрыманне, страх і ліслівасць

Сексуальныя намёкі сустракаюцца і ў жартах, дзе гаворка вядзецца пра дачыненні прэзідэнта з яго атачэннем ці ўвогуле з беларусамі. Вось адзін такі жарт, пачуты ў студзені 2000 г.:

Думка пра тое, што ў лукашэнкавым асяроддзі — адны “задалізы”, падаецца тут у літаральным сэнсе; і ў гэтым можна бачыць асучаснены варыянт некаторых жартаў савецкага часу, дзе гаворка вядзецца, у прыватнасці, пра Брэжнева:

Ці яшчэ:

Часта ліслівасці спадарожнічае страх, і калі вышэй згаданыя жарты ўзыходзяць да часоў Брэжнева, дык тыя, у якіх згадваецца страх, з’яўляюцца асучасненым варыянтам анекдотаў сталінскага перыяду.

У даўнейшым варыянце гэтага анекдоту падобная гісторыя адбываецца ў часы вялікага тэрору ў канцы 1930-х. Людзі тады бялелі, пачуўшы на лесвіцы чужую хаду, бо гэта маглі ісці па іх. Яны баяліся быць наступнымі ў спісе арыштаваных. І шчасцем было, калі чалавек, якога шукалі, аказвалася, жыў паверхам вышэй⁹.

Урэшце, ёсць жарты, якія проста сведчаць пра поўнае непрыманне прэзідэнта. Гэта ілюструе і першы з цытаваных анекдотаў пра двух прэзідэнтаў, што ляцяць у самалёце. Гэта паказвае і наступны жарт:

Калі ўжо Лукашэнка нарабіў столькі глупства, што цярпенне скончылася нават у Хрыста, які, дараваўшы грахі прынамсі двум іншым прэзідэнтам, у гэтым выпадку больш не вытрымлівае, дык ясна, што беларусаў ён увогуле давёў да шаленства, хоць у жартах пра саміх сябе яны якраз падкрэсліваюць сваю лагоднасць і вялікую цярплівасць.

Беларусы пра сябе

У жартах фігуруюць не толькі кіраўнікі, але й народ, якім яны кіруюць. Распавядаюць такія жарты і беларусы, пакепліваючы ў іх з сябе і свайго “нацыянальнага характару”.

Як мы бачым, расіец паказаны ў гэтым жарце як чалавек вельмі эмацыйны, гатовы выбухнуць пры найменшай нагодзе, калі нешта не так, украінец — наадварот, як ашчадны і запаслівы, нават скнарлівы; што да беларуса, дык гэты здольны сцярпець усё. Лагоднасць і цярплівасць вельмі часта вызначаюцца як характэрныя рысы беларусаў. Гэты вобраз, што паўстае з анекдоту, супадае з тым, які імкнуцца стварыць свайму народу кіруючыя ўлады: ва ўсіх прамовах, што гучалі падчас першага святкавання Дня Рэспублікі 3 ліпеня 1997 г., беларускі народ характарызаваўся як “працавіты” і “цярплівы”. Уладамі гэтыя рысы ацэньваюцца як пазітыўныя. На думку ж беларускіх апазіцыянераў, “памяркоўнасць” беларусаў — гэта праблема грамадства. Прынамсі, думка, што праводзіцца ў анекдотах,— ясная, паколькі гаворка тут вядзецца пра самавысмейванне. Народ смяецца з тых рысаў характару, якія прыпісвае сабе сам або пагаджаецца, калі яму іх прыпісваюць іншыя, але цяжка сказаць, наколькі гэтыя рысы сапраўды ўспрымаюцца ўсур’ёз і ці ацэньваюцца яны як адмоўныя ці як станоўчыя.

Безумоўна, вобраз Беларусі, што паўстае з жартаў, апавяданых беларусамі, — гэта вобраз крытычны: з аднаго боку — пасіўны народ, здольны ўсё сцярпець, з другога — аўтарытарны прэзідэнт-невук, хворы на манію велічы. Беларусы, што распавядаюць гэтыя анекдоты, разумеюць, як працуе сістэма прэзідэнцкай улады і малююць у сваіх жартах яе перагорнутую выяву. Яны кпяць з уласных “рысаў нацыянальнага характару”. Але ці можна з гэтага напраўду зрабіць выснову, што гэтыя жарты ва ўмовах сучаснай беларускай дыктатуры маюць пэўны падрыўны патэнцыял?

Яны, бясспрэчна, з’яўляюцца праявай крытычнага мыслення і адначасова сведчаць пра тое, што такое мысленне шмат каму ўласцівае. Тыя, хто чуе гэтыя жарты і з іх смяецца, гэтаксама разумеюць іхні “падтэкст”, што хаваецца за “вонкавым” тэкстам. Смех аб’ядноўвае, у той час як любы аўтарытарны рэжым імкнецца, наадварот, раз’яднаць людзей, каб яны адзінцом не маглі супрацьстаяць уладзе. З іншага боку, анекдот — гэта не выбудаваны палітычны дыскурс. Ён выказвае думку, меркаванне, але яно не аргументаванае. Часцяком змагацца з тым, што высмейваецца, ужо цяжка, бо смех — гэта ж і своеасаблівы “клапан для выпуску пáры”, які дазваляе трываць цяжкасці, не змяняючы ўмоваў жыцця, пра што сведчыць і наступны жарт:

№ 4 (18) – 2001

да Зьместу

да Пачатkу СТАРОНКІ

Copyright © 1998-2001 ARCHE "Пачатаk" magazine. Рэдаkцыя: analityka@yahoo.com
дызайн: mk   майстраваньне: Маkса Плакса
Апошняе абнаўленьне: 06-10-2001