6–2000
» да Зьместу «

Скарына
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

Генадзь Цыхун
 
Крэалізаваны прадукт
 Трасянка як аб’ект
лінгвістычнага даследавання

---

Феномен трасянкі не можа не выклікаць цікавасці ў лінгвіста. Сама назва „трасянка“ — гэта тэрміналагічная метафара, створаная ў выніку пераносу зыходнага слова з бытавой сферы ў сферу лінгвістычнай тэрміналогіі. Першапачатковай асновай тэрміну стала, відаць, спалучэнне „моўная трасянка“, падобнае да іншых аказіянальных словазлучэнняў, што выкарыстоўваюцца для азначэння гэтага феномену ў публіцыстыцы: „моўная жвачка“ („Пакажам беларусам іхнюю моўную жвачку — можа, хоць пасмяюцца над сабой“, Круг, 4.04.96), „моўны гібрыд“ (А.Бубала, Наша слова, 9.04.94), „моўны сурагат“ (С.Законнікаў, Народная газета, 25.01.95), „моўная хімера“ (В.Грыцкевіч, Наша слова, 14.07.99). Першасны сэнс слова „трасянка“ многія забыліся, яно ўжо патрабуе разгорнутых тлумачэнняў, як, напрыклад, у каментары да „Трасянка-беларуска-рускага слоўніка“, што пачала друкаваць у свой час праваабарончая газета „Круг“: „Тэрмін трасянка пайшоў ад назвы корму для буйнай рагатай жывёлы, гэта значыць каровы. Калі ў гаспадара не хапае добрага сена, ён дабаўляе салому, старанна растрасаючы яе. Карова не заўважае падману і з’ядае трасянку. Праўда, малака не прыбаўляе. Так і беларусы: сваёй жудаснай трасянкі не заўважаюць ні ў хаце, ні ў аўтобусе, ні ў Вярхоўным Савеце“ (Круг, 4.04.96). Аб часе ўзнікнення тэрміну-метафары няма дакладных звестак, але вядома, што яшчэ ў 20-я гады Ластоўскі, наведаўшы падчас Акадэмічнай канферэнцыі па рэформе беларускага правапісу і азбукі (1926 г.) Савецкую Беларусь, называў гэты феномен чаўнёй (відаць, з „чаўпня“, што ад дзеяслова „чаўпсці“ — гаварыць лухту, плявузгаць).
 

Мадэллю для ўтварэння тэрміну „трасянка“, мусіць, стаў адпаведны ўкраінскі тэрмін — „суржик“, які азначае сумесь жыта, пшаніцы, ячменю, аўса або нізкаякасную муку з рознага збожжа. Хаця можна дапусціць і цалкам самастойнае развіццё, бо ідэя змяшэння і нізкай якасці прысутная ва ўсіх назвах аналагічных утварэнняў¹. Яркая эмацыйнасць метафары і дазволіла тэрміну „трасянка“ замацавацца ў беларускай лінгвістыцы. Іншыя абазначэнні — „мешаніна“ (Я.Мірановіч), „ламаніна“ (А.Бяляцкі), „тарабаршчына“ (А.Казловіч) — пры ўсёй іх экспрэсіўнасці маюць занадта агульны характар і не паддаюцца тэрміналагізацыі.

Некаторыя аўтары ўзмацняюць эмацыйны характар тэрміну, суадносячы яго з канкрэтнай асобай (найбольш яркім носьбітам трасянкі) ці з асяроддзем, дзе трасянка ўжываецца. „Двухмоўе па-менску. Яно тут атрымала назву „дземянцееўская трасянка“ (С.Струменскі, Наша слова, 6.12.95). У выніку семантычнай кандэнсацыі гэта дае аказіянальны тэрмін „дземянцееўка“, як у Рыгора Барадуліна: „А ўсё начальства, малоцячы, як цяпер кажуць, на дземянцееўцы, думала, што гаворыць па-расійску“ (Маладосць, 1994, №10). Адам Мальдзіс утварыў кампазіт — „мататрасянка“: „Сённяшні грамадзянін нашай краіны павінен аднолькава добра ведаць не толькі рускую, але і беларускую мову. На жаль, ён часцей за ўсё не ведае добра ніякай, гаворыць на „трасянцы“, густа перасыпанай матам („мататрасянцы“)“ (Літаратура і мастацтва, 29.09.95). І нарэшце, шмат якія аўтары праз азначэнні спрабуюць выразіць сваё эмацыйнае стаўленне да самой з’явы: „знакамітая, жахлівая сваёй убогасцю „трасянка“ (С.Законнікаў), „брыдкая трасянка“ (А.Бяляцкі), “горшая „трасянка“” (В.Скараход), „жудасная трасянка“ (А.Казловіч). У сувязі з экспансіяй трасянкі ў адміністрацыйную сферу на самым высокім узроўні для падкрэслівання яе гібрыднага характару гарадзенскі журналіст Сяргей Астраўцоў ужыў выраз “дзяржаўны „наваяз“”: “Рабочая мова сэлектарнай плянёркі — дзяржаўны „наваяз“” (Наша Ніва, 12.08.96).

Мы так падрабязна спыніліся на абазначэннях гэтага феномену, бо яны, на нашу думку, шмат у чым раскрываюць яго існасць.

Што ж уяўляе па сваёй сутнасці трасянка з лінгвістычнага пункту погляду? Гэта моўны прадукт, што ўзнік шляхам механічнага змяшэння ў розных прапорцыях элементаў матэрыі і формы дзвюх моваў — расійскай і беларускай. Трасянка — гэта кантамінацыя. Тыповы прадукт кантамінацыі — крэольскія мовы, аднымі з найбольш яркіх прадстаўнікоў якіх з’яўляюцца піджыны. Аб вонкавых прычынах іх узнікнення расійскі даследчык М.Дзьячкоў у сваёй кнізе „Креольские языки“, што выйшла ў Маскве ў 1987 годзе, пісаў наступнае: „Мабыць, можна лічыць, што гвалтоўнае паняволенне адных народаў другімі, масавыя міграцыі, нераўнапраўныя адносіны між рознымі этнасамі складаюць той гістарычны фон, на якім фармуюцца піджыны“. Зразумела, няма падстаў поўнасцю атаясамліваць трасянку з піджынамі ці нават крэольскімі мовамі, найперш таму, што тут ідзе гутарка аб узаемадзеянні блізкароднасных моў, у той час як пры ўтварэнні апошніх узаемадзейнічалі звычайна далёкія ў генетычным і тыпалагічным плане мовы. Яе можна вызначыць хутчэй як крэалізаваную мову ці, дакладней, крэалізаваны варыянт беларускай мовы. Пытанне аб моўнай базе трасянкі, здаецца, не выклікае пярэчанняў — большасць даследчыкаў лічаць яе аснову беларускай. Адзін з чытачоў газеты „Звязда“ нават сцвярджае: „Яшчэ трэба дзякаваць Богу, што мы хоць і на „трасянцы“, але ўсё ж размаўляем па-беларуску“ (13.06.96). Пэўныя разыходжанні ўзнікаюць пры спробах вызначыць яе лінгвістычны характар, напрыклад, пры трактоўцы трасянкі як мовы ці маўлення ў аднаго і таго ж даследчыка: „Трасянку составляет множество стихийно и по-разному организованных индивидуальных вариантов белорусской речи“, — піша мовазнаўца Ніна Мячкоўская², — і „так называемые трасянка (в белорусском) и суржик (в украинском) т.е. стихийно и по-разному русифицированные варианты национального языка“³.

Як і кожны крэалізаваны моўны прадукт трасянка ўзнікла першапачаткова з неабходнасці падтрымання камунікацыі паміж карэнным беларускамоўным насельніцтвам, з аднаго боку, і расійскамоўным адміністрацыйна-партыйным чыноўніцтвам, што мела больш высокі грамадскі статус, з другога. Шматлікія сведчанні пра гэта абагульнена выказаў Рыгор Барадулін: „Дэкласаванае бальшавікамі сялянства разам з „класавымі“ рысамі страціла і рысы нацыянальныя. У новых умовах жыцця яно лёгка паддалося прыезджым начальнікам, якіх баіцца і ад якіх пакутуе… Так, моўнае асяроддзе разбурана, а тут яшчэ такі фактар, як гарады, якія камплектаваліся за кошт расійскіх чыноўнікаў і грамадзян“ (Наша слова, 22.02.95). Вельмі каларытна апісаў канкрэтныя ўмовы, што выклікаюць „моўны канфармізм“, чытач газеты „Наша Ніва“ Ўладзіслаў Гарбацкі: „50-я гады. Савецка-беларуская правінцыя. Ворша. Ужо тады вясковая беларускасьць разьбівалася аб новабэтонную расейскую савецкасьць. Наіўныя беларусы хаваліся на гарадзкіх звалках ці ўцякалі назад ад кожнага выбуху агрэсіі ці проста незадаволенасьці з боку ўсялякага кшталту старшыняў, кіраўнікоў і іншых „адукаваных“ людзей. А незадаволеныя яны былі часьцяком, і асабліва прастатой і вясковай натуральнасьцю. Ці, у залежнасьці ад дрэннага настрою, „вульгарнай інтанацыяй“ беларускай мовы. Ці негарадзкой выпраўкай наведнікаў у мірыядах кабінэтаў у пошуках паперак, даведак, у пошуках паратунку. Вось тады і нарадзілася канчаткова трасянка — савецкая пачвара, якая пачала выскокваць зь беларускіх целаў, парушаных і абваропаных савецкімі экспэрымэнтамі“ (19.06.2000). Значную ролю ў паскораным фармаванні трасянкі адыгралі рэпрэсіі 20–30-х гадоў, скіраваныя супроць т.зв. нацдэмаў, калі фактычна пад уздзеяннем паноўнай тады атмасферы тэрору адбываўся масавы пераход на расійскую мову беларускамоўнай часткі жыхароў гарадоў і мястэчкаў. Як сведчыць патрыярх беларускай літаратуры Максім Лужанін, „не было каму гаварыць па-беларуску, а хто ўмеў і любіў, ад страху падстройваўся пад начальства, тое — трымалася і мовы свае, і клопату свайго. Каб выслужыцца, усе мясцовыя адзін перад адным перасталі ўжываць родную мову“ (Маладосць. 1994. №10). Пэўную лепту ў гэтую справу ўнесла і вайна. Вось як апісвае моўную сітуацыю ў вызваленым Менску тэатральны крытык Барыс Бур’ян: „Парадаксальна, але мне помніцца, што ў сорак чацвёртым, калі мае франтавыя пабрацімы ўваходзілі ў Мінск, беларускае слова на тым жа Суражскім рынку альбо ў натоўпе вакол прывакзальнай царквы ў гонар Казанскай іконы Маці Божай… сярод падлеткаў, якія тады — у верасні 44-га — збягаліся да ацалелых школьных будынкаў, — паўсюдна яно гучала як нешта натуральнае, звыклае, жывое. Толькі вось я (або хто паафіцэрысцей за мяне) — чалавек у вайсковым убранні — абуджаў у суразмоўніка-мінчука, здаралася, недарэчную збянтэжаную паўзу. На пэўны момант вінаватая з’яўлялася ўсмешка: маўляў, даруйце, я тут па-свойму, як мы ўжо прывыкаць пачалі пры немцах, а вы ж разумееце толькі па-руску, па-маскоўску… І чалавек лёгка пераходзіў на „простите“, „благодарю вас“, „держитесь берега Свислочи“… Па-першае, нас, прышэльцаў з Усходу, ды яшчэ вызваліцеляў, нетутэйшых, здзіўляла гатоўнасць мінчука размаўляць не па-свойму, а па-іхняму… І мне такая манера весці размову падалася не такой і выпадковай. Відаць, „яны“ тут падчас акупацыі, каб дагадзіць чужынцам-германцам, адракліся ад расійскай сутнасці і перайшлі на беларускую мову“ (Полымя. 1994. №5.). Вядомы сталінскі тэзіс аб здрадніцтве ўсіх, хто быў пад акупацыяй, зноў ствараў „нераўнапраўныя адносіны між рознымі этнасамі“.
 

У далейшым, у выніку небывалых па маштабах міграцый, у першую чаргу вяскоўцаў у горад, сфера выкарыстання трасянкі пашырылася, паколькі яна ўжо пачала ўспрымацца як абавязковы элемент гарадской моўнай сітуацыі, на якую арыентаваліся прыезджыя. У выніку, як піша рэдактар часопіса „Маладосць“ Генрых Далідовіч, „вяскоўцы літаральна запаланілі нашы гарады (кажуць, нас, гэткіх, у адным Мінску болей мільёна), але не абеларусілі іх… У нашых гарадах цяпер дзве мовы: руская і абрушаная трасянка“ (Літаратура і мастацтва, 31.05.96). Наяўнасць такога „дзвюхмоўя“ не дала падстаў для замацавання трасянкі ў якасці асноўнага сродку зносін, бо яна нават у вачах яе носьбітаў успрымалася як „некультурная мова“, нягледзячы на тое, што гарантавала высокі ўзровень моўнай інтэграцыі ў гарадскім асяроддзі. Аднак гэты ўзровень дасягаўся за кошт прымітывізацыі зыходных структур беларускай і расійскай моваў пры моўным узаемадзеянні, чым і тлумачылі непаўнавартасць трасянкі людзі, што валодаюць дзвюма (ці хаця б адной) „чыстымі“ мовамі. Нягледзячы на пастаянную карэкцыю з боку гэтых носьбітаў (пераважна — расійскамоўных) шляхам высмейвання і напамінання аб вясковым паходжанні („дзярэўня“), а таксама ўздзеяння расійскага радыё, тэлебачання і школы, трасянка застаецца „самай папулярнай мовай“ (Літаратура і мастацтва, 16.02.96). Як прадукт крэалізацыі яна характарызуецца малой прадказальнасцю з’яўлення ў працэсе маўлення тых або іншых элементаў кожнай з моў, якія ўзаемадзейнічаюць у час самога моўнага акту⁴. Яны залежаць ад шмат якіх фактараў, найважнейшыя з якіх — ступень асіміляцыі гаворачых і канкрэтныя ўмовы камунікацыі. Найбольш устойлівымі застаюцца фанетычныя асаблівасці, што і дае падставы большасці назіральнікаў ацэньваць маўленне як беларускае: „Але цяпер тут [у так званым прыватным сектары Менску. — Аўт.] пануе трасянка: і ў словах, і, тым больш, у вымаўленні, якое заўсёды заставалася беларускім“ (А.Асташонак, Полымя. 1994. №11). А вось назіранні журналіста Віталя Цыганкова над мовай дэпутатаў, выхадцаў з вёскі: „Аграрыі… маюць у сваіх шэрагах аднаго дэпутата, які нармальна гаворыць па-беларуску. Астатнія ж прадстаўнікі гэтай фракцыі, відавочна, зрабілі ўсё магчымае, каб ніхто не называў іх ганебным словам „калхознік“: гавораць яны ўжо нават не трасянкай, а амаль чыстай рускай мовай. Засталіся толькі „аграрныя“ „г“, „ч“ і „р“ у вымаўленні“ (Свабода, 25.01.96). Гэта дало падставы разглядаць у абагульненым выглядзе трасянку як набор „непісьменных слоў, спалучаючых сабой рускі лексічны і беларускі фанетычны варыянты“ (Круг, 4.04.96). Такую асаблівасць трасянкі, дарэчы, заўважаюць і карэнныя расійцы, якія канстатуюць, як гэта зрабіў нехта з расійскіх пісьменнікаў, будучы ў Менску: „Слова-то, вроде, русские, а вот язык…“ (Літаратура і мастацтва, 5.12.97). Аднак з пункту погляду гаворачых, у тым, што яны гавораць на расійскай мове, — сумнення не можа быць. Найбольш выразнымі сведчаннямі гэтага з’яўляюцца маркіровачныя элементы (звычайна — найбольш частотныя), якія маюць, на іх думку, выключна расійскі характар. Гэта словы тыпу да, вот, іменна, эта, как і падобныя, якія з’яўляюцца ў трасянцы найбольш прадказальнымі. І наадварот, непрадказальнымі з’яўляюцца спалучэнні слоў, рэпрэзентуючых розныя моўныя сістэмы; пры гэтым адбываюцца некантраляваныя працэсы, вядомыя ў лінгвістыцы пад назвай „змена коду“ („code-switching“). Гэта заўважылі носьбіты незмяшаных формаў маўлення, стварыўшы шэраг анекдотаў. Вось адзін з іх у інтэрпрэтацыі Ўладзімера Содаля: „З малых гадоў мне запомніўся і жарт пра зайца, які бегаў з бульбы ды ў картошку, з картошкі ды ў бульбу. Хоць і малы быў, але зразумеў, што гэты жарт высмейвае людзей, якія не трымаюцца сваёй мовы“ (Роднае слова. 1997. №9). Або яшчэ больш паказальны выпадак: „Чалавек з вёскі паехаў у горад. Сусед пытае: — Ну, як з’ездзіў? — А нішто. Туды ехаў — гляджу: на дарозе ляжыць палена. Назад еду — сматру: ляжыць браўно“ (Свабода, 18.07.97).
 

Як з’ява індывідуалізаваная, трасянка ўзнікае ў выніку стыхійнага засваення расійскай мовы непасрэдна ў працэсе моўных зносін з яе носьбітамі, а не ў працэсе паступовага арганізаванага навучання вымовы і правілаў граматыкі людзьмі, выгадаванымі ў беларускамоўным вясковым асяроддзі. Звычайна гэта было звязана з перасяленнем у горад або раптоўным павышэннем грамадскага статусу, г.зн. зноў жа перамяшчэннем, толькі ў сацыяльным плане. Дасканалае авалоданне іншай мовай гэткім прамым метадам магчыма толькі ў вельмі раннім веку, у іншых выпадках дасягнуць яго без пастаноўкі вымаўлення, свядомага вывучэння граматычнай будовы не ўдаецца. Добрай ілюстрацыяй сказанага з’яўляецца фрагмент публікацыі Міхася Тычыны „Старшынёва „рош““: “Малады, гадоў трыццаць пяць, а можа крыху больш, старшыня калгаса, з якім мы аглядаем палетак, паводзячы рукой, загаварыў:
— Вот там у нас пасеяна рош, а за пасадкамі грачыха, двадцать гектаров…
Ці даўно ён, ураджэнец вялікай слуцкай вёскі, дзе матчына мова яшчэ пакуль не забыта-закінута, як у горадзе, гаварыў „жыта“, „грэчка“, „бульба“, „гарбуз“? Пакуль не пайшоў у „людзі“. Армія, сельскагаспадарчы інстытут, наменклатурнае асяроддзе раённага маштабу, дзе мова беларуская не ў пашане — ёю і сёння пагарджаюць, — зрабілі сваю справу. І на сустрэчы з вучнямі вясковай школы з нагоды пачатку навучальнага года, куды запрасілі і старшыню… папрасіўшы прабачэння, сказаў:
— Я буду говорить по-русску.
А выйшла звыклая „трасянка“” (Наша слова, 15.11.95).

Недастатковаму валоданню другаснай моўнай сістэмай нярэдка спадарожнічае з’ява, якую ў амерыканскай лінгвістыцы называюць „self-hatred“, пагарда і нянавісць да роднай мовы; апошнюю пачынаюць лічыць асноўнай прычынай сваёй загнанасці і нягодаў. Пры гэтым можа адбывацца разбурэнне і першаснай моўнай сістэмы, у выніку чаго становіцца немагчымым ці вельмі ўскладненым і маўленне па-беларуску. Фактычна чалавек, незалежна ад яго жадання, прадукуе толькі „трасянкавы тэкст“, як гэта добра паказаў у сваім эсэ гарадзенскі пісьменнік Алесь Чобат: „Сын Мані, загадчык раённага аддзела народнай адукацыі Іван Іванавіч Казяўка, жнівень ненавідзеў. Кожны год у канцы лета да яго цягаліся патрыёты і даставалі за беларускую школу. А следам, ужо ў верасні, урываліся маёршы і падпалкоўнічыхі і пагражалі, што напішуць Руцкому і Хасбулатаву, што ён нацыяналіст! А Казяўка быў проста ні рыба, ні мяса, а чалавек — і хацеў жыць, як усе.

— Гаварыце ж, как людзі! І ні будзіт нікакіх праблем! — ушчуваў ён нацыяналістаў. — Вот я тожа беларус і тожа магу размаўляць на роднай мове, еслі нада... Калі ласка!
— Ну што вы так сразу?! — адбіваўся ён ад афіцэршаў. — Ну сагласян, сагласян я: ня нада спяшыць! Но вы жа пайміця, гдзе жывёця… Да я сам за саюз! Но ня ўсё жа сразу…“ (Літаратура і мастацтва, 7.11.94).

Носьбіты т.зв. сумешчанага двухмоўя адчуваюць, што ступень валодання кожнай з дзвюх моў не адпавядае патрэбам „раскаваных“ зносін. Таму яны пазбягаюць гаварыць на пэўнай мове ў афіцыйных сферах жыцця, набываюць своеасаблівы комплекс „моўнай непаўнавартасці“⁵. Такім чынам, трасянка як бы паралізуе моўную дзейнасць індывідуума, выштурхоўвае яго за межы актыўнага грамадскага жыцця. Зрэшты, у сітуацыі, калі трасянка становіцца звыклым сродкам зносін, губляючы свой крэалізаваны характар, што можна часта назіраць у нашых умовах, яна ператвараецца ў своеасаблівы сродак ідэнтыфікацыі або групавой салідарнасці яе носьбітаў. Неўнармаванасць трасянкі, яе аморфны і плынны характар, даюць яе носьбітам у некаторых сітуацыях падставу процістаўляць сябе як прыхільнікаў разняволення ці прагматызму ў моўнай сферы карыстальнікам літаратурнай мовы з жорсткай нормай, што патрабуе пэўных намаганняў для яе засваення. Але часцей за ўсё такі аргумент ужываецца толькі ў якасці аднаго з апраўданняў няведання беларускай літаратурнай мовы, бо суб’ектыўна большасць „трасяначнікаў“ імкнецца да таго, каб іх ідэнтыфікавалі з носьбітамі расійскай мовы. Што датычыць апошніх, то іх рэакцыя на т.зв. моўныя памылкі „трасяначнікаў“ у залежнасці ад культурна-гістарычных і сацыяльна-палітычных фактараў можа вагацца ад непрыхільнай варожасці праз дабрадушную іронію да абсалютнай моўнай талерантнасці. У апошнім выпадку ідэнтыфікацыя ці збліжэнне адбываецца на іншай глебе (палітычнай, ідэалагічнай, прагматычнай і г.д.), а не на моўнай (як у прыведзеным вышэй выказванні аднаго з расійскіх пісьменнікаў). Мяркуецца, што гэта — непазбежнае зло на шляху да такой ідэнтыфікацыі, якое з цягам часу будзе пераадолена ў індывідуальным парадку.

Шырокае выкарыстанне трасянкі можа істотным чынам паўплываць як на культуру расійскамоўнага, так і беларускамоўнага маўлення.
 

Пагрозу трасянка нясе найперш для далейшага лёсу беларускай літаратурнай мовы. Стыхійны ціск на яе ці свядомае патрабаванне „не адрывацца ад жывой мовы“ вядуць да разбурэння складзеных нормаў, страты свайго „аблічча“ і небяспечнага збліжэння з расійскай мовай, што адразу ставіць пад сумлеў само існаванне асобнай літаратурнай мовы. Гэта добра разумелі тыя, хто ў 30-я гады справакаваў (як паказалі архіўныя матэрыялы, тут дзейнічаў добра падрыхтаваны агент⁶) вядомае выступленне Я.Воўка-Левановіча з прапановамі аб увядзенні некаторых асаблівасцяў трасянкі ў якасці нормы ў беларускую літаратурную мову: „…16 снежня 1929 года ён выступіў у Акадэміі навук БССР з дакладам „Пра некаторыя важнейшыя недахопы беларускай літаратурнай мовы“. Даклад разам з правільнымі палажэннямі меў і шэраг памылковых. Напрыклад, аўтар абгрунтаваў неабходнасць перадачы на пісьме ва ўсіх іншамоўных словах змякчэння д і т перад галоснымі пярэдняга раду (ідзеал, інцярэсы, ліцература, мацер’я, сціль, цеатр, церміналогія) і замены ўжо прынятых у беларускай літаратурнай мове слоў рускімі адпаведнікамі (аб’яўленне, апрэль, аўгуст, гасударства, знамя, случай, срэдства, фяўраль, шчот, январ і г.д.) на той падставе, што ў мове часткі беларускага насельніцтва, асабліва гарадскога, яны ўжываюцца. Менавіта на жывую мову горада, указваў дакладчык, і павінна арыентавацца ў сваім складванні і развіцці беларуская літаратурная мова“⁷. Неабавязкова бачыць у гэтых прапановах свядомае імкненне падарваць асновы беларускай літаратурнай мовы, але аб’ектыўна яны працавалі на адобранае Сталіным „збліжэнне“ і „зліццё“ моў народаў СССР з расійскай мовай⁸.

На падобны шлях „выратавання“ беларускай літаратурнай мовы звяртаюць увагу і некаторыя нашы сучаснікі. Так, Міхась Пузіноўскі следам за Юр’ем Хадыкам прапануе даць “„правы грамадзянства“ звычайнай трасянцы, бо яна, на яго думку, сведчыць, што родная мова яшчэ не забылася, а суседняя не авалодала чалавекам цалкам” (Наша слова, 3.02.99). Нешта падобнае прапанаваў у сваім выступленні на з’ездзе Таварыства беларускай мовы 6 кастрычніка 1995 г., а пасля ў асобнай публікацыі ў газеце „Беларуская маладзёжная“ (17.01.97) бард Андрэй Мельнікаў. Акрамя пэўных правапісных зменаў (скасавання ў, паралельнага ўжывання і разам з и, j разам з й, ужывання мяккіх фанем р’, ч’, ш’ у запазычаннях з расійскай мовы і г.д.) аўтар раіць перагледзець такі фактар, як нарматыўнасць.

У прынцыпе, характару беларускай як параўнальна маладой славянскай літаратурнай мовы адпавядае гнуткасць моўных нарматываў, але прыняцце некаторых прапаноў А.Мельнікава несумненна вядзе да таго ж выніку, пра які гаварылася вышэй. Параўнайце, напрыклад, такі пасаж: „Вартае ўвагі прыняцце за нарматыўную запазычанай лексікі, калі яна шырока ўжываецца паралельна з ранейшай (напрыклад: „званіць“, „то есць“, „атражаць“, „абшчэнне“ і г.д.). Тое, што пераважная большасць запазычанняў будзе з рускай мовы, не павінна палохаць. Ад запазычанняў наша мова не зробіцца рускай, бо ў нас хапае свайго моўнага багацця. Выкідваць з мовы тое, што лёгка і прыемна вымаўляць, людзі не будуць, а адмаўляцца ад чужога, калі яно дапамагае існаванню — глупства“.
 

У распачатай чытачамі „Нашай Нівы“ у 1998 годзе дыскусіі наконт ролі трасянкі прадстаўлены супрацьлеглыя погляды. Так, Павал Круковіч сцвярджаў: „Для адраджэньня беларускасьці, пашырэньня выкарыстаньня беларускай мовы трэба зрабіць моднай яе і нават і акцэнт, так бы мовіць, трасянку“. Насуперак яму Андрэй Аляксандраў лічыць, што „паводле сваёй існасьці трасянка зьяўляецца моўным вычварэньнем, таму казаць аб яе значнасьці як каталізатара пераходу да беларускай мовы нельга“. Здаецца, тут ісціна, як заўсёды, пасярэдзіне. Пры спрыяльных умовах пераход да літаратурнай мовы магчымы, і пра гэта сведчыць гістарычны вопыт чэшскай мовы, дзе напаўгерманізаванае гарадское кайнэ не перашкодзіла ўсталяванню ў грамадстве чэшскай літаратурнай мовы (хаця і захавалася пэўнае супрацьпастаўленне дзвюх ідыёмаў паводле сфер ужывання). З другога боку, пры неспрыяльных умовах паступова можа адбыцца змена мовы, і трасянка — крок на гэтым шляху. І тут для дабра справы мэтазгодна размежаванне сфер ужывання трасянкі і ўзорнай літаратурнай мовы, бо, як сцвярджаў адзін з удзельнікаў дыскусіі, “кніжная і „адраджэнская“ мова не дапаможа знайсьці паразуменьня з „простым чалавекам“” (Наша Ніва, 24.07.2000). Але гэта зусім не значыць, што яна непатрэбная і не варта дбаць пра яе культуру.

Вяртаючыся да вызначэння лінгвістычнай сутнасці трасянкі, трэба прызнаць, што датуль, дакуль у межах гэтай з’явы захоўваецца здольнасць да асіміляцыі чужых моўных структур (фанетычных, марфалагічных і сінтаксічных), можна казаць пра яе беларускі характар. Паводле Барбары Шыдлоўскай-Цэглёвай, знанай даследчыцы „згаслай“ палабскай мовы, прыстасаванне сваіх слоў, перш за ўсё ў марфалагічным плане, да структуры экспансіўнай мовы ёсць сігнал пераходу на адзіны код (чужамоўны)⁹.

Застаюцца нявысветленымі ў тэарэтычным плане адносіны феномену трасянкі да тыпалагічна падобнай з’явы, выніку беларуска-польскага моўнага ўзаемадзеяння, зафіксаванага на пісьме ў знаным „Дзённіку“ Ф.Еўлашоўскага або „Дыярыюшы“ М.К.Радзівіла. На думку некаторых даследчыкаў, сюды ж адносіцца і т.зв. проста мова, на якой пісалі І.Вышанскі, З.Капысценскі, М.Сматрыцкі, П.Бярында, І.Ужэвіч і іншыя беларуска-ўкраінскія пісьменнікі сярэднявечча¹⁰. У.Свяжынскі нават сцвярджае, што мова твораў Ф.Скарыны з’яўляецца адным з ранніх выпадкаў фіксацыі беларуска-царкоўнаславянскай трасянкі¹¹. Але нам здаецца, што такое пашырэнне тэрміну „трасянка“ на пісьмовую мову не мае падстаў. Усе славянскія літаратурныя мовы, якія развіваліся ў рамках царкоўнаславянскай традыцыі, у сілу сваёй спецыфікі, якая характарызавалася пераемнасцю, спалучалі ў сабе элементы народныя з царкоўнаславянскімі. Але, незалежна ад гэтага, ім была ўласціва больш або менш выразная норма, што зусім не характэрна для трасянкі, якая —з ліку непісьмовых моў. З’яўленне ж у апошні час тэкстаў, стылізаваных пад трасянку, трэба разглядаць як мастацкі прыём, накіраваны на дасягненне пэўнага эфекту, часцей за ўсё, адмоўнай або камічнай характарыстыкі персанажа — яе носьбіта.

№ 6 (11) – 2000

да Зьместу

да Пачатkу СТАРОНКІ

Copyright © 1998-2000 ARCHE "Пачатаk" magazine. Рэдаkцыя: analityka@yahoo.com
дызайн: mk   майстраваньне: Маkсім Масkалёў
Апошняе абнаўленьне: 22-03-2001