8–2000
» да Зьместу «

Скарына
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

Андрэй Екадумаў
 
Мёртвыя сярод жывых
Стаўленьне да сьмерці ў постсавецкай Беларусі

---

Спаміж стандартных шматпавярховікаў і дзіцячых пляцовак, зь іх гоманам і мітусьлівасьцю, брыдуць, кіруючыся да месца свайго расстрэлу, маўклівыя шэрыя постаці ахвяраў генацыду. Такі помнік, працы мясцовага майстра Леаніда Левіна, зьявіўся ў Менску сёлета ўлетку. Падчас адкрыцьця манумэнтальнай кампазыцыі жывыя і мёртвыя нібыта зьліваліся ў адну непадзельную цэласьць — згадзіцеся, моцнае відовішча для староньняга назіральніка. Малюнак застрашлівы й сымбалічны, асабліва калі згадаць, што назіральнік жыве ў постхрысьціянскую эпоху, вызнае прынцып падзелу сьветаў на прафанны й сакральны, дольны й вышні, гэты сьвет і той сьвет.

 
Шчыльнымі радамі

Ад карціны зьмяшчэньня постацяў увекавечаных памерлых сярод натоўпу пакуль што жывых (а яе можна пабачыць ува ўсіх цэнтральных газэтах) вее архаічнай жудасьцю. Мерцьвякі, што не знайшлі спакою, паганскія наўцы, вупыры прыйшлі да месца свайго страшнага скону. Вось яны ці то брыдуць, ці то стаяць сярод жывых, а тым хоць бы што: нібыта й не заўважаюць мёртвых. Дый што ў іх насамрэч дзіўнага? Мерцьвякі, адлітыя з мэталу, — справа звыклая. Такі сабе будзённы сталічны пэйзаж: шматпавярховік над раскрытай магілай, побач дзеці ў футбол гуляюць, расстраляныя, што застылі ў вечным зыходзе да месца страты. Беларускія абэліскі, Беларускі Дзень Мёртвых у рэжыме non-stop, куды там мэксыканцам зь іхнымі перажыткамі індзейскіх культаў. Што нам гета, што нам курапаты, рана незагойная, нашыя мёртвыя пры нас, нікуды не падзенуцца.

Сымбалічна, што ня дужа далёка ад магілы расстраляных габрэяў знаходзіцца шчэ адно журботнае месца грамадзкага карыстаньня — сутарэньне Менскай Хадынкі, выхад са станцыі мэтро Няміга, аздоблены пачварнымі мэталёвымі кветкамі й нехлямяжнымі самаробнымі ахвярнікамі, зробленымі з куды большай цеплынёй, — такімі сабе надмагільлямі без магілаў. Напаўгісторыя-напаўлегенда пра Нямігі крывавыя берагі, наклаўшыся на мінулагоднія падзеі, атрымала, у дадатак да спаконвечнага, цалкам канкрэтнае сучаснае вытлумачэньне. Вось так Менск паступова абрастае сваёй незаўважнай міталёгіяй, дзе хрысьціянскіх матываў — кот наплакаў, затое перакручанага камунатэізмам дрымучага паганства — аж занадта.
 

Уздымаючыся або сыходзячы па прыступках станцыі, заўсёды сустракаешся вачыма зь яе ахвярамі, што пазіраюць з фотаздымкаў, наклееных на сьцены пераходу. Гэтыя імправізаваныя капішчы, як і мэталёвыя кветкі на ўяўным надмагільлі, як і працэсія памерлых на Мельнікайтэ ёсьць адзнакамі своеасаблівага беларускага постсавецкага ўспрыманьня сьмерці.

У адрозьненьне ад цэркваў, што ставяцца звычайна на ўзгорках і нібыта імкнуцца ўверх, да вышняга, да вечнага жыцьця, да адраджэньня, і Няміга, і Яма — нізкія месцы. Памінальныя месцы ў далох — гэта таксама сымбалічна. Нібыта мёртвыя ня могуць вырвацца з абдымкаў гэтага сьвету, зямнога быцьця, пераходу. Тыя, што на Нямізе, нібыта й не адыходзілі ў іншы сьвет, тыя, што на Мельнікайтэ, ніяк не адыдуць, вяртаюцца. Сымболіка гэтых месцаў і гэтых помнікаў нібыта сьведчыць: мёртвыя сапраўды побач, яны нікуды не сыходзяць, яны застаюцца сярод жывых.

 
Сьмерць чалавека

Фэномэн чалавечай сьмерці, які трэба разумець ня столькі як распад адмерлых тканак, колькі як страту сьветам жывых унікальнай, непаўторнай асобы, у культурнай прасторы постсавецкай Беларусі не асэнсаваны й не засвоены. Хрысьціянскае, наагул рэлігійнае стаўленьне да сьмерці чалавека было пахаванае пад дзесяцігодзьдзямі казённага атэізму. У якасьці паўнавартаснай замены перадавыя ідэолягі прапанавалі атэістычна-матэрыялістычны сьветапогляд, дзе ўвогуле не разглядаецца пытаньне пра чалавечае ў чалавеку і сьцьвярджаецца, што кроў бязьвінна забітых — гэткая самая вадкасьць, як і іншая якая: ці то ахвяры Асьвенціму, ці то скаціна на разьніцы — усё адно згніе. Аднак такая ідэалёгія не магла кампэнсаваць ёю ж створаную сытуацыю бессэнсоўнасьці жыцьця асобнага чалавека. Праблема сьмерці мела два паралельныя вырашэньні. Першае — ліквідацыя ў чалавеку асобы, яе зьнікненьне ў таталітарнай масе, збыдленьне чалавека, то бок блякада й паслабленьне сыстэмы рэфлексіі й самасьвядомасьці; другое вырашэньне палягала ў фармаваньні спэцыфічнага, карыкатурнага й дыстыляванага камуністычнага культу памерлых, прычым культу гэтабочнага.
 

 
Нэкраноміка камунізму

Згадайма нядаўнюю гісторыю, часы казарменнага атэізму. На сьветлай-сьветлай плошчы, у сьветлым-сьветлым горадзе, сэрцы Радзімы Маскве, стаяў сьветлы-сьветлы Маўзалей. У ім ляжаў забальзамаваны сьветлы-сьветлы Правадыр, айцец-стваральнік Камуністычнай партыі Савецкага Саюзу, Патрыярх У.І.Ульянаў-Ленін. Ён і зараз там ляжыць, у сэрцы Вялікай Расеі, нібыта зноўку праваслаўнай, нанава ахрышчанай, спадкаемніцы хрысьціянскай Бізантыі, толькі ляжыць там ужо ў новым статусе: бунтоўны дух, несупакоены прывід.

На трыбуне маўзалею жывыя патрыярхі партыі й дзяржавы прымалі парады, сьпінай адчуваючы прысутнасьць патрыярхаў-мерцьвякоў, тут жа побач замураваных у крамлёўскі мур. Галоўным сымбалем веры ў тыя часы быў лёзунг, які сьцьвярджаў, што Ленін нават у забальзамаваным выглядзе жывейшы за ўсіх жывых. А Ленін быў адзіны з партыяй — КПБ і КПСС.

Дарэшты зьнішчыць у чалавеку веру ўва ўзаемазалежнасьць будзённага з трансцэндэнтным ня здолела нават савецкая ўлада. Намаганьнямі атэістаў-асьветнікаў ад мэханіцызму й вульгарнага марксізму ў Беларусі разьвіваўся дзіўны сынтэз архаічных кампанэнтаў сьветаўспрыманьня з устаноўкамі перадавой, як яна сама сябе вызначала, ідэалёгіі. Атрымліваліся цікавыя эрзацы культу памерлых і тагабочных уяўленьняў, пры адсутнасьці самой, легалізаванай у грамадзтве казённага атэізму, сфэры тагабочнага.

Пасьля афіцыйнага скасаваньня Царства Божага і наагул усіх іншасьветаў нашыя мёртвыя зыходзілі, як у Вальгалу, у нейкую мітычную народную памяць і там нібыта жылі. Цалкам адмовіцца ад нават такога эрзацу жыцьця пасьля сьмерці не магла ніякая партыя, ніякая ідэалёгія. Чалавек, калі ўжо ён чалавек, ня можа не суадносіць сваё існаваньне з пазасьветным, трансцэндэнтным, і ўжо калі ёсьць розум па-над пачуцьцямі, дык і без ідэі звышпачуцьцёвага гома сапіенсам ніяк не абысьціся. Адсюль пайшла ў Беларусі традыцыя прычашчаць маладое пакаленьне калі не крывёй Хрыстовай, дык крывёй партызанскай.

Сучасны беларускі пэйзаж мае абавязковы элемэнт: постаць салдата ў плашч-палатцы, абэліск зь пяціканцовай зоркай-абярогам, проста надмагільны камень з надпісам. Беларусь скрозь застаўленая не аўтэнтычнымі паганскімі дамавінамі або хрысьціянскімі капліцамі, а менавіта салдацкімі абэліскамі. На першы погляд тут няма нічога экстраардынарнага, помнікі забітым на вайне ёсьць ува ўсім сьвеце, а Беларусь — поле бою другой сусьветнай, таму шматлікасьць салдацкіх абэліскаў не зьдзіўляе. Іншая справа, што ў беларускай культурнай прасторы яны набываюць своеасаблівы культурна-гістарычны кантэкст, падтэкст, калі хочаце. Ці багата ў Беларусі гэтага кшталту памятак з часоў першай сусьветнай вайны, ня кажучы ўжо пра ўсе папярэднія? Гэтыя нешматлікія мэмарыялы проста губляюцца сярод безьлічы абэліскаў другой сусьветнай.

Апошнія спачатку ўзводзіліся па-за рэлігійным кантэкстам, па-за сувязьзю з тагабочным, пасьмяротным, трансцэндэнтным. Яны былі пакліканыя бесьперапынна актуалізаваць у народнай памяці афіцыйны варыянт гісторыі краю, то бок мелі ідэалягічна-канкрэтную функцыю. Абэліскі другой сусьветнай вайны — нібы жытло мёртвых герояў у народнай памяці, дакладней, уяўленьняў пра іх, бо самі гэтыя героі, пасьмяротна ўзнагароджаныя і ўсенародна ўшанаваныя рытуаламі ўскладаньня вянкоў і піянэрскімі салютамі, у поўнай адпаведнасьці з камуністычнай дактрынай пазбаўленыя душаў, даўно спарахнелі ў зямлі.

Жахлівая крыза трансцэндэнтнага, справакаваная сьвятым сьвятых камуністычнага вучэньня — атэізмам, для народных масаў сталася штуршком да ўсеагульнай згоды з прынцыпам „жывы сабака лепшы за мёртвага ільва“. Эрзац тагабочнага — народная памяць, а таксама эрзац культу памерлых — рытуалы, абэліскі й ганаровыя варты — павінны былі кампэнсаваць гэтую крызу. Больш таго, мёртвыя героі й ахвяры служылі добрую службу жывым правадыром. Не адышоўшы ў іншасьвет, не супакоіўшыся, яны памнажалі сабой натоўп, асноўнае апірышча рэжыму.
 

 
Нэкрамантыя гэтабочнага

Высокія ідэі людзкое салідарнасьці, ахвярнасьці, узаемадапамогі ўшанаваныя ў помніках як колішняй савецкай, так і сёньняшняй постсавецкай Беларусі на своеасаблівы камуністычны нэапаганскі кшталт. Нашыя мёртвыя, ахвяры фашызму, для нас усё яшчэ як тое паганскае наўё, чужынцы, іншаверцы, што загінулі ліхой сьмерцю й пастаўленыя вартаваць заклятыя скарбы. Толькі замест скарбаў — той самы прывід, прывід Савецкай Беларусі, ідэалягічны камуна-беларускі фантом.

Але вернемся ў Менск, на вуліцу Мельнікайтэ. Тое, што мэмарыял ахвярам Галакосту быў узьведзены акурат цяпер, а не пры камуністах, не ў перабудову, не ў часы Вячаслава Кебіча — не выпадковае супадзеньне. Сёньняшняму беларускаму рэжыму патрэбна кансалідаваць электарат, а яшчэ Эліяс Канэці, аналізуючы фэномэн кансалідацыі масы на прыкладзе фашыстоўскай Нямеччыны, адзначаў надзвычайную ролю памерлых.

Несупакоеныя ахвяры першай сусьветнай былі першай масавай апорай Гітлера, здавалася б, прывіднай, але нэапаганская ідэалёгія Трэцяга Райху, ідэалёгія, збудаваная на перакручаных архетыпах кроўна-родавай, грамадава-племянной сьвядомасьці, ставіла памерлых у адзін шэраг з жывымі, рабіла іх рэальнай групай падтрымкі фюрэра.

Мерцьвяком надавалася сакральнае права дэлегаваць уладу харызматычнаму лідэру, што чараваў натоўп памяцьцю памерлых, якія нібыта ад свайго імя апраўдвалі й бласлаўлялі правадыра на княжаньне над жывымі. Памерлыя не ўспрымаліся масавай сьвядомасьцю як істоты зь іншага сьвету, іх несьмяротныя душы атаясамліваліся са сьмяротнымі целамі, спарахнелымі ў братніх магілах.

Мерцьвякі безыменныя, безаблічныя, дэпэрсаніфікаваныя, дакладна як на Мельнікайтэ, — вось ідэальная маса. Ад імя гэтай масы мерцьвякоў выступае аўтарытарная беларуская прапаганда кожны раз, калі пад выглядам антыфашысцкай ужываецца антызаходняя, антыэўрапейская, антыцывілізацыйная рыторыка. Вораг прыйшоў з Захаду, нашыя памерлыя, няхай сабе й габрэйскага паходжаньня, маўкліва прагнуць помсты: нішто не забытае, ніхто не забыты. Помнік ахвярам, што вярнуліся на месца расстрэлу, замацоўвае на беларускай зямлі прывід Трэцяга Райху, які на гістарычнай радзіме не забыты, але ўсё-ткі пахаваны й абясшкоджаны.

Несупакоеныя памерлыя, як і ў савецкія часы, стаяць у адным шэрагу з жывымі. Нямыя мерцьвякі — вельмі зручная ідэалягічная карта нэасавецкай прапаганды, ідэальныя пэрсанажы постсавецкага міту пра Вялікую Савецкую Антыфашысцкую, а насамрэч — між радкоў чытай! — Антызаходнюю Беларусь, каб даць ім спачыць, дазволіць іх душам адысьці ў іншы сьвет. Сацыялістычны культ памерлых па-ранейшаму застаецца адным з падставовых прынцыпаў беларускага нэапаганства.