8–2000
» da Źmiestu «

Skaryna
analityka • esejistyka • krytyka • recenziji

Antoni Zapałota
 
„Litvanija“ ci Eŭropa?

---

Užo pačatki ciapierašniaha „lićvinizmu“ ŭ 1996-m šmat u kaho vyklikali supiarečlivaje ŭražańnie. Choć ad taho času „lićvinizm“ i raźviŭsia faktyčna ŭ admietnuju płyń nacyjanalnaje palityčnaje dumki, ale ahulnaje staŭleńnie da jaho mała źmianiłasia. Bo „lićvinizm“ jość, kaniečnie, calkam lahičnym praciaham „biełaruskaha adradžeńnia“ 1980–90-ch — naturalnaj ramantyčnaj reakcyjaj na peŭnyja parazy „biełaruskaj idei“ u „RB“. Ale nakolki adekvatnaj reakcyjaj?

Pro: na što prydatny „lićvinizm“?

„Lićvinizm“ moh, zdavałasia b, pretendavać na sapraŭdy kanstruktyŭnuju rolu — jak ruch za ŭmacavańnie śviadomaści histaryčnaje pierajemnaści miž nasielnikaŭ ciapierašniaje „RB“. Praktyčna, jon i paŭstaŭ jak adkaz na adnu hłybinnuju prablemu biełaruskaha nacyjanalnaha ruchu. Miarkuju, što maje racyju sp. Viktar Železny (no. 37 „Našaj Nivy“ 2000 hodu), jaki pisaŭ pra padstavovyja zahany prajektu biełaruskaj nacyjanalnaj kansalidacyi na hruncie etnahrafičnym. Pakolki kansalidacyja biełarusaŭ na etničnym hruncie prablematyčnaja, to „lićvinizm“, na dumku jaho prychilnikaŭ, moža stać surjoznaj bazaj hetaj kansalidacyi.
 

U vyniku, kali ŭ krainach Centralnaj Eŭropy lozunh restaŭracyi dakamunistyčnaj histaryčnaj identyčnaści (restytucyja staroj ułasnaści ŭ tym liku) staŭsia taranam dla razbureńnia kamunistyčnaha režymu i ruchavikom „viartańnia ŭ Eŭropu“, to ŭ Biełarusi ničoha padobnaha nie adbyłosia: ahulnaja „prastaludnaść“ biełaruskaha hramadztva zablakavała desavietyzacyju.

Całkam lahična, što nacyjanalna-palityčny ruch apošniaje chvali mieŭ mała pryvabnych rysaŭ dla „prostaha ludu“ — prynamsi, ad taho momantu, jak lozunhi „raskułačvańnia“ namenklatury stracili aktualnaść. „Prosty lud“, jakomu pryščapili-taki aficyjnuju (pašpartnuju) nacyjanalnaść, pry hetym abaviazany svaim sacyjalnym statusam biespasiaredna savieckaj madernizacyi, i nia majučy daŭžejšaje histaryčnaje pamiaci, usprymaŭ novyja „mity“ nacyjanalnaj idejalohii (pra „polska-litoŭskich“ panoŭ i kniazioŭ, jakija raptam stalisia „našymi“) chiba što jak terminalahičnuju supiarečnaść. Nia dziva, što prajekt biełaruskaj nacyjanalnaj tojesnaści na padstavach falklorna-etničnych zastaŭsia małapryvabnym dla „prostych“ masaŭ u postsavieckich varunkach, bo aperuje sacyjalna niepryvabnymi, nizkaha statusu symbalami, i hetak jość małaprydatnym dla nacyjanalnaj kansalidacyi.
 

Adnak adychod ad viaršenstva etničnaha pryncypu ŭ struktury identyčnaści nia moža adbyvacca ŭ kirunku sastupak savietyzavana-russkojazyčnoj stychii (hetaj naturalnaj niebiaśpieki), pakolki ačyščeńnie ad nehatyŭnych nastupstvaŭ savietyzacyi jość nieabchodnaj umovaju adaptacyi Biełarusi da (zachodniaj) madernaści. Sproba pierafarmulavać strukturu nacyjanalnaj identyčnaści akurat u aspekcie histaryčnaj śviadomaści vyhladaje, na pieršy pohlad, najbolš naturalnaj reakcyjaj na kryzys „etnahrafizmu“. „Lićvinizm“ u ideale maje pryščapić pašpartnym „biełarusam“ inšuju kulturnuju tradycyju, nośbitam jakoj u niadaŭniaj historyi była adukavanaja (zbolšaha polskamoŭnaja) elita krainy. Kali naščadki „tutejšaha“ „prostaha ludu“ akceptavali b, u tym liku, i „panskuju“ tradycyju, jak byccam svaju, to z tym nabyli b i peŭnuju histaryčnuju hodnaść, racyju histaryčnaha isnavańnia i prava va ŭłasnych vačoch — razam z palityčnymi i nacyjanalnymi pamknieńniami, da jakich taja tradycyja naturalna matyvuje.

Contra-I : na što „lićvinizm“ nie prydatny?

Ale spadziavańni, byccam ciapier „lićvinski“ recept, jak taki, moža stacca panacejaj dla losaŭ kraju, naŭrad ci spraŭdziacca. Pa-pieršaje, „lićvinizm “ jak idealohija krajovaj kansalidacyi spaźniŭsia, musić, na stahodździe. Jon byŭ by vielmi darečy ŭ 1910-ch, kab tahačasnamu biełaruskamu ruchu nie adpałochvać panoŭ-kresaviakaŭ, kštałtu Vajniłoviča, adabrańniem ich majontku, sialanskaj revalucyjaj dy sialanskim sacyjalizmam, maŭlaŭ „chto nia prosty sielanin ci rabotnik, toj nie biełarus“. Padziei 1917–20 hadoŭ moža paviarnulisia b tady dla našaha kraju pa-inšamu. Ciapier ža majem całkam adroznuju sytuacyju i sacyjalny kantekst.

Pa-druhoje, supiarečnaść niekalkich tradycyj moža abciažyć stvareńnie madernaj biełaruskaj nacyi. Ci na karyść ciapier było b adkopvać tyja histaryčnyja karani, pad jakimi pachavanaja iržavaja zbroja bratabojčych zvadaŭ? Nacyjanalnaja kansalidacyja na bazie supolnaj śviadomaści moža apynucca ŭ supiarečnaści z histaryčnaj tradycyjaj — nasupierak spadziavańniam, naprykład, niekatorych sympatykaŭ „lićvinizmu“.

Contra-II: čamu supiarečyć „lićvinizm“?

I najhałaŭniejšaja zaściaroha pierad „lićvinizmam“ palahaje ŭ tym, što histaryčnaja śviadomaść moža abiarnucca siońnia (a asabliva zaŭtra) hetak ža mała prydatnaj dla nacyjanalnaj kansalidacyi, jak i „falklorščyna “. Taja teza, nibyta histaryčnaja spadčyna staniecca čymści vielmi važnym dla nacyjanalnaj pryšłaści (a heta było dohmaj adradžeńnia 1980–1990-ch), nasamreč nie abaviazkova adpaviadaje sapraŭdnaści. Bo, adradžajučy Biełaruś, treba zvažać i na toje, jak i śviet vakoł jaje źmianiŭsia. Aksyjomaj ža musić być inšaje: Biełaruś maje šaniec vyrvacca ź ciomnaje bahny „Eŭrazii“ i postsavieckaj halečy tolki praz intehracyju z Eŭropaj. A kali tolki Biełaruś choča intehravacca ŭ Eŭropu, to akurat intehracyja z Eŭropaju i jość pieršačarhovym žyćciovym intaresam Biełarusi.
 

U siońniašniaj ža Eŭropie, „multykulturnaj“ i šmatrasavaj, elementy histaryčnaj i kulturnaj tradycyi adsunuty ŭžo na daloki margines hramadzkaha žyćcia i palityčnaha dyskursu. Hulnia praciahvajecca, ale praviły źmianilisia. Zmahańnie za ŭładu i hiegiemoniju tryvaje — ale pieramiaściłasia z kryvavych paloŭ rycarskich bitvaŭ na hiperprastory finansavych rynkaŭ; kavaleryjskija švadrony zamienienyja, tak by mović, na karparacyi, a šlachieckija šabli — na „finansavyja instrumenty“. Hramadztva i palityka ŭ sučasnaj Eŭropie zasiarodžanyja pieradusim na pryncypach padvyšeńnia asabistaha dabrabytu, zachavańnia asabistych svabodaŭ i padtrymańnia najbieśpiačniejšych varunkaŭ žyćcia. Da taho ž, zachodnieeŭrapiejskija krainy nasieleny ciapier i miljonami roznakalarovaha žycharstva nieeŭrapiejskaha pachodžańnia, pryčym ich kolkaść padvyšajecca — razam z upłyvam na abličča ciapierašniaj Eŭropy.

Peŭna ž, kali Biełaruś była kaliści častkaju (staroje) Eŭropy, to musić być zdolna i stacca jaje častkaju iznoŭ. Tolki ž u histaryčnuju, chryścijanskuju i „ušlachietnionuju“ Eŭropu „viarnucca“ paprostu niemahčyma, bo takoj daŭno niama. Tezy ab „histaryčnaj jednaści“ z Eŭropaj mohuć i musiać zaachvočvać samich biełarusaŭ da postupu ŭ spravie eŭrapiejskaj intehracyi, ale naŭrad ci mohuć być važkimi arhumentami ŭ Eŭropie ci dla Eŭropy. Tam pahladziać pieradusim na biznesovyja mažlivaści, sumlennaść kamercyi, moc hramadzianskaj supolnaści i h.d. Toje, što chtości sprabuje iści napierad z tvaram, paviernutym nazad, možna zakidać „lićvinam“ amal hetaksama, jak toje zakidajecca našamu neasavieckamu režymu — choć jany byccam i imknucca jści ŭ roznyja baki.

Tut paŭstaje vidavočnaja prablema. Pakolki Biełaruś moža vyžyć jak admietnaja kraina, tolki intehravaŭšysia z Eŭropaj, to nam žyćciova nieabchodnaja kansalidacyja nacyjanalnaje voli na tryvałym padmurku — dziela rašučaha kroku ŭ sučasnaść. Ale kali etnahrafičny pryncyp zaśviedčyŭ svaju małuju prydatnaść dla nacyjanalnaj kansalidacyi ŭ postsavieckich varunkach, to staŭka na historyju i „tradycyju“, naprykład, u versii „lićvinizmu“, vidavočna ŭtvaraje supiarečnaść (i čym dalej, tym bolšuju) z palityčnymi padstavami sučasnaje Eŭropy i Zachadu ŭvohule.

Ścipłyja cnoty „lićvinizmu“

Kaniečnie, hetaja vidavočnaja supiarečnaść tryvaje tolki dakul „lićvinizm“ vykazvaje jakijaś nacyjanalna-palityčnyja ambicyi. „Lićvinizm“ zaniaŭ pazycyju vyrazna na marginesie ŭ biełaruskim nacyjanalnym ruchu, a tamu nie pavinien pretendavać na štości, aproč roli ramantyčnaje plyni maładych biełaruskich adradžencaŭ. Najbolš karysnym „lićvinizm“ moža być dla krainy mienavita zastajučysia ŭ hetym svaim naturalnym asiarodździ — moładzieva-kulturnickim. Jon nia ŭ stanie adkazać na pytańnie, na jakim varta było b zasiarodzicca nacyjanalnamu ruchu: jak i na što možna zamianić etnahrafičnuju daminantu ŭ nacyjanalnaj idei — kali ani histaryčnaja, ani liberalna-postsavieckaja alternatyva nie prydatnyja ŭ spravie farmavańnia ŭ Biełarusi novaha eŭrapiejskaha hramadztva i dasiahnieńnia žyćciova važnych nacyjanalnych metaŭ. Mienavita pytańnie, „što b skansalidavała ŭsie majučyja paŭstać u krainie sacyjalnyja klasy ŭ takuju nacyju“, i patrabuje praktyčnaha palityčnaha adkazu.
 

Tymčasam škoda, jakaja moža spryčynicca krainie ad „lićvinizmu“, palahaje pieradusim u marnavańni času, resursaŭ i vysiłkaŭ zaanhažavanych u jaho aktyvistaŭ, a taksama ŭ błytaninie i padziełach, jakija praz heta, vierahodna, paŭstanuć. Najbolšym rasčaravańniem, jakoha mohuć dačakac rupliŭcy eŭrapejskaje „lićvinskaje tradycyi“ kraju, moža stacca momant, kali jany adnojčy pabačać, što chacia Biełaruś farmalna i dałučana da Eŭropy, ale ž naležyć jana ŭžo zusim nia im — u samym prostym sensie hetaha słova. Pabačać, što ź „lasoŭ i parkaŭ, svaich falvarkaŭ“ (jak śpiavaje Andrej Mielnikaŭ) ničoha nia viernuta, a tymčasam usim, što jość navokał na „lićvinskaj“ ziamli, u cełym i pa kavałkach daŭno ŭžo vałodaje aby-chto — tolki nie pierajemniki lićvinskaje tradycyi... Tady „kraina — naša“ zastaniecca chiba što znoŭ napisać na płocie; tady jany, musić, zaśpiavajuć nam novyja sumnyja pieśni.