9–2000
» да Зьместу «

Мэдыцына
 

п’еса

Лявон Юрэвіч 
Сакрэт Антона Адамовіча
Драма для чытаньня

Ахвяруецца Г.Б.

---

У аснове гэтай драмы ляжаць сапраўдныя падзеі, цытуюцца сапраўдныя дакумэнты, дзейнічаюць сапраўдныя людзі, якія гавораць пра тое, што адбывалася насамрэч. Іншая справа, што пагляд або ацэнка (ці нават веды) галоўнага героя (ці аўтара) могуць не адпавядаць праўдзе гісторыі. Толькі што такое гэтая праўда, ды што такое гэтая гісторыя?

ПРАЛЁГ

2000 год. Цёплыя кастрычніцкія дні ў Мангэтэне.
Вуліца Сьв. Маркуса, дом 8. Невялічкая кватэра на трэцім паверсе.
Гаспадыня, Яніна Каханоўская, 90 гадоў.
Госьці — Антон Шукелойц, 85 гадоў,
ды Аўтар, 35 гадоў.

Аўтар: Амаль дваццаць гадоў таму зьявілася кніга Джона Лофтуса „Беларускі сакрэт“. Ці памятаеце, што яна прынесла ў вашае жыцьцё, жыцьцё нашае эміграцыі? Напалохала? Уразіла?

Антон Шукелойц: Кніга сама — дык не. Але па выхадзе кнігі журналіст Майкл Уолас зрабіў перадачу „60 хвілінаў“ з Лофтусам і Антонам Адамовічам. Вось яна сапраўды зрабіла цяжкое ўражаньне.

Прадстаўнікі студыі прыйшлі спачатку не да Адамовіча, а да Стася Станкевіча — з запрашэньнем узяць удзел у перадачы. Але Станкевіч на той час ужо быў памёршы. І вось яны завярнуліся, каб сыходзіць, як нехта з супрацоўнікаў Радыё іх спыніў пытаньнем: „А мо каго іншага запросіце? Вось Адамовіча, напрыклад“. „Давайце Адамовіча“, — кажуць. Так ён і патрапіў у тую перадачу, прыпадкова.

І вось яны ставілі пытаньні, па-ангельску, а мова была ў Адамовіча ня дужа каб добрая. Доўга пыталіся. Але тое, што яны запісалі, у тэлевізіі было зусім па-іншаму. Калі, напрыклад, яму задавалася пытаньне, і Адамовіч казаў „так“, а на другое пытаньне не адказваў зусім, дык яны падстаўлялі ягоны адказ да другога пытаньня, і выходзіла, што Адамовіч згаджаецца з абвінавачваньнямі ў супрацоўніцтве зь немцамі.

Гэтая перадача зрабіла моцнае адмоўнае ўражаньне на Нью-Ёрк, на жыдоў гораду. Падняўся вэрхал супраць Адамовіча, супраць Радыё, якое мусіла нават наняць і пасадзіць спэцыяльнага ахоўніка ля дзьвярэй, каб ніхто, барані Божа, не ўварваўся. І кіраўніцтва Радыё прапанавала Адамовічу ўзяць вакацыі, маўляў, пакуль усё суцішыцца.

А.: А як Антон Адамовіч успрымаў усё, што адбывалася — кнігу, перадачу?

А.Ш.: Ну, гвалту не крычаў, але вельмі дрэнна.

А.: Спадарыня Яніна, Адамовіч сваю схованку на вакацыі знайшоў у Вас, на лецішчы?

Яніна Каханоўская: Яму не было куды падзецца. У сябе жыць ня мог, бо нават пад акном стаялі, крычалі — каб зьявіўся на вуліцы, маглі б і забіць. Вось толькі ня ведаю, як адрас здабылі.

Ён хацеў паехаць у Нямеччыну, да Ўрбаноў, бо меў там свой пакойчык — некалі даў немалыя грошы ім на набыцьцё дому. Але тыя адмовілі, сказалі, лепш не прыяжджайце.

І вось завезьлі да сябе. Тры тыдні жыў. Страху не паказваў, але крыўду вялікую меў. Галоўнае, дзівіўся, як маглі на амэрыканскім тэлебачаньні так словы перакруціць. На лецішчы яму ня надта каб працавалася, затое расказваў нам пра сябе, пра мінулае.
 

А.: Ён не расказваў, чаму ніколі жанатым ня быў?

Я.К.: А ён быў жанаты. Паўгоду пражылі разам. А хто яна — ніколі не казаў. Студэнтка ягоная, ці што.

А.Ш.: Па-першае, па нацыянальнасьці яна была расейкаю. Прыгожая жанчына. Я асабіста яе ня бачыў, але памятаю ейны фатаздымак у хаце Адамовічаў, на камодзе. У пашане стаяў, у рамцы — жонка й ён.

Перад самай вайной яна паехала ў Маскву — і вайна іх разлучыла. Больш яны ня бачыліся.

А.: Разьбіраючы паперы Адамовіча, я знайшоў ліст, напісаны ягонаю рукою, але бяз даты, бяз подпісу, без імя адрасата. Вось ён:

„Я дзяжуру ў тэхнікуме. Адзін. Мой кампаньён сьпіць у настаўніцкай. Тры гадзіны ночы.
Хутчэй за ўсё, тое, што я напішу, не прачытае ніхто, не прачытае той, каму яно адрасуецца. Наўрад ці хопіць у мяне адвагі на большае, чымся напісаць гэта на паперы — напісаць самому сабе.
Перада мной на стале два арэшкі. Калі я буду зусім стары (ужо цяпер я страшна стары душою, і калі часта гавару другім, што стары, то гэта — ані не рысоўка) і мне застанецца адно — успамінаць, я, паглядзеўшы на гэтыя арэшкі, успомню: адна дзяўчына калісьці дала іх мне…
Цяпер яшчэ ўспамінаць рана, цяпер яшчэ перажываецца.
Два арэшкі ляжаць, зусім падобныя да двух сэрцаў.
Адзін — каторы баўтаецца ўнутры — маё сэрца, перагарэўшае сэрца.
Другі — Ваша.
Не, няпраўда. Адзін — Вашае сэрца, а другі — не, не маё… Без „значэньня“ дала мне дзяўчына арэшкі.
Бо толькі ў маіх думках злучаюцца гэтыя два сэрцы, злучаюцца трыма адвечнымі словамі:
Я Вас люблю.
Ай, як дзіка! Ай, як сьмешна! Ай, як...
„Невероятно, но факт“. Факт, супраць якога я, на жаль, зусім згубіў сілу супраціўленьня.
Я ж ня думаў гэтага, калі ўбачыў Вас першы раз, убачыў і заўважыў. Праўда, Вы мне адразу спадабаліся. Але што з таго? Ці ж гэта не бывае? І ці ж адна Вы падабаліся мне?
Я змагаўся з Вамі, як мог. І чым больш хацеў змагацца, тым больш станавіўся пераможаным. Цяпер махнуў рукой і іду ўсьляпую.
Да сьмешнага было: я шукаў нагоды, каб прыехаць на „Выстаўку“ і ўбачыць Вас, каб наведваць лекцыі якраз у Вашай групе. Я пачаў круціць гэты „драмгурток“, толькі калі пабачыў Вашу фамілію ў сьпісе. І на ўсіх гэтых „рэпэтыцыях“ для мяне былі толькі Вы. І цяпер, калі яны скончыліся, які боль адчуваць пушкінскае:

Чаму? За што?
Ня знаю, ня знаю, ня знаю… Нешта ёсьць такое ў Вас, што цягне мяне проці мае волі, што валодае мною ўсім, што набліжае тое, аб чым пісаў Багдановіч, за якога Вы ў мяне мелі двойку:

Я люблю Вас бяз рэўнасьці. Я, як і раней, вельмі сымпатызую Максіменку. Але — не схаваю — страшна зайздрошчу яму і так хацеў бы, усё аддаў бы, каб быць на ягоным месцы! І добра ведаю, што гэта — немагчыма, што ўсё гэта — безнадзейна. І збоку (люблю і ўмею глядзець на сябе збоку, і таму ніколі ні на кога не крыўдую) проста сьмешна, па-дурному сьмешна. Рэкамэндую й Вам расьсьмяяцца хоць тут, калі Вы яшчэ не расьсьмяяліся ці, горш, ня плюнулі. Сьмех— гэта тое, што я найбольш люблю выклікаць у людзях — і Вам павінна гэта быць вядома. Сьмейцеся, сьмейцеся да сьлёз, няхай разам з Вамі сьмяюцца другія!
Не прашу й не магу прасіць у Вас нічога. Адно хіба: калі можаце не злаваць на мяне за гэты дзікі замах на ваш спакой і захаваць ранейшае дачыненьне да мяне — так, як бы гэтага ліста не было — буду Вам удзячны.
І яшчэ: прашу выбачэньня за беларускую мову. Можа, яна Вам здасца нягоднай для выражэньня такіх пачуцьцяў, зробіць іх яшчэ больш сьмешнымі. Але для мяне яна зусім ня тое: яна ўжо даўно зраслася з маёю душою, асьвечана для мяне перанесенымі за яе пакутамі і якраз наадварот — у ёй я заўсёды выражаю лепшыя свае пачуцьці…“
 

А.: Скажыце, а што за каханьне ў часы вайны было, акторка нібыта?

Я.К.: Была такая васямнаццацігадовая дзяўчынка, Федаровіч. Дзьве іх было, сёстры-скрыпачкі ў аркестры. У адну зь іх ён закахаўся і ўжо хацеў жаніцца. І бацькі ейныя не былі супраць: Адамовіч малады, прыгожы, прафэсар. Але бомбу падлажылі, у шуфляду стала ў рэдакцыі, ды раманам Вольгі Таполі¹ прыкрылі. І Адамовіч мусіў ехаць у Бэрлін. Вось так усё скончылася.

А.: А пасьля трох тыдняў на лецішчы ён вярнуўся ў Нью-Ёрк і ўсё ўжо было спакойна?

Я.К.: Хацелі наняць тады адваката й судзіць тэлебачаньне за круцельства. Але адвакат, узяўшы сто пяцьдзясят даляраў за 15-хвілінную кансультацыю, сказаў, што надзеі выйграць працэс няма, прэцэдэнты ўжо былі.

А.: Дзіўна, што не было ідэі судзіць самога Лофтуса. Мо гэта было б прасьцей і таньней.

Але вось цікава: хто быў натхніцелем Лофтуса?

А.Ш.: Гэта былі не жыды, што плацілі грошы. Гэта ёсьць бальшавіцкая справа, справа халоднай вайны, у якой Адамовіч браў вельмі актыўны ўдзел. Адамовіч, Стась Станкевіч і Абрамчык. Яны былі арганізатарамі й рупарамі — і ня толькі зь беларускага боку, а наагул — халоднай вайны.

Гэта бальшавікі плацілі, нават не беларускія — Масква.

А.: Вы кажаце, што Адамовіч паводзіў сябе спакойна. А ці ведаеце, што яго выклікалі на так званыя „гутаркі“, дзе вырашаўся лёс Адамовіча, узважвалася „віна“ ды паўставала пытаньне — дэпартаваць яго як ваеннага злачынцу або пакінуць у краіне як сумленнага грамадзяніна ЗША?

А.Ш.: Ніколі ня чуў пра гэта.

ДЗЕЯ

Кларыс Р. Фэльдман: Ці былі Вы прыведзеныя да прысягі?

Антон Адамовіч: Так.

К.Р.Ф.: Добра. Тады пачнем. Вашае імя?

А.А.: Антон Адамовіч.

К.Р.Ф.: Дзе Вы цяпер жывяце?

А.А.: Заходняя вуліца 53, кватэра 6-Д у Нью-Ёрку.

К.Р.Ф.: Ці ёсьць у Вас тэлефон?

А.А.: Хатні тэлефон? Так: 212-369-5077.

К.Р.Ф.: Спадар Адамовіч, якімі мовамі Вы валодаеце?

А.А.: Беларускаю, расейскаю, польскаю, украінскаю, ангельскаю, нямецкаю. Бадай, усё.

К.Р.Ф.: Мы будзем гаварыць па-ангельску. Вас гэта задавальняе? Добра. Я хачу, каб Вы думалі над сваімі адказамі і не сьпяшаліся зь імі; калі Вам патрэбны перакладчык, Вы маеце на гэта права.

Вы разумееце, што Ваша прысутнасьць тут сёньня цалкам добраахвотная?

А.А.: Так.

К.Р.Ф.: І што Вы можаце адмовіцца адказваць на ўсе ці на асобныя пытаньні, што я буду задаваць?

А.А.: Я буду спрабаваць адказваць, наколькі стане маіх ведаў.

К.Р.Ф.: Але Вы ўсьведамляеце, што можаце адмовіцца адказаць?

А.А.: Так, я разумею.

К.Р.Ф.: І Вы разумееце, што ўсё, што Вы скажаце, можа быць скіравана супраць Вас у судзе?

А.А.: Так.

К.Р.Ф.: І Вы таксама ведаеце, што маеце права, каб сёньня прысутнічаў Ваш адвакат?

А.А.: Так, але я ня маю патрэбы ў ім. Прынамсі, я так думаю.

К.Р.Ф.: Тады пачнем. Якое імя было Вам дадзена пры нараджэньні?

А.А.: Антон Адамовіч.

К.Р.Ф.: Калі Вы нарадзіліся?

А.А.: 26 чэрвеня 1909 г.

К.Р.Ф.: Дзе?

А.А.: У Менску.

К.Р.Ф.: За выняткам імя Антон Адамовіч, ці ўжывалі Вы якія іншыя?

А.А.: Хіба ў літаратуры.
 

К.Р.Ф.: Якія менавіта?

А.А.: Недасек, Бірыч, Альгердзіч, Грыбель, Юстапчык, Склют, Забранскі.

К.Р.Ф.: Ці ўжывалі яшчэ якія-небудзь імёны?

А.А.: Магчыма, у газэтах. Я быў рэдактарам газэтаў, нават сёньня, на Радыё Свабода, пішу скрыпты. Прыкладам, для гумарыстычных карыстаўся псэўдонімам Васіль Крыцкі. Але тое было надта ж даўна, гадоў сем як, мабыць. Пазьней я перастаў пісаць, бо мой гумар скончыўся.

К.Р.Ф.: Вы грамадзянін ЗША?

А.А.: О, так!

К.Р.Ф.: Калі Вы атрымалі грамадзянства?

А.А.: У 1955 годзе. Я прыехаў у краіну ў 1950-м і адразу запоўніў патрэбныя паперы. Празь пяць гадоў стаўся грамадзянінам.

К.Р.Ф.: Як клічуць Вашых бацькоў?

А.А.: Бацька — Алесь, Аляксандар, прозьвішча Івашкевіч. Маці — Паўліна Адамовіч. Я ўзяў ейнае прозьвішча, бо мая бабуля надта ж пераймалася, што скончыцца лінія Адамовічаў. Нават бацьку пераканала.

К.Р.Ф.: Прабачце, але ў паперах пазначана іншае імя па-бацьку: Астапавіч у беларускіх і Евстафьевич у расейскіх.

А.А.: Так, усё праўда. Так склаўся лёс…

К.Р.Ф.: У Вас ёсьць ці былі браты або сёстры?

А.А.: Не, я адзіны быў у сям’і. Але я маю — меў — стрыечных сясьцёр.

К.Р.Ф.: Вашая нацыянальнасьць?

А.А.: Бачыце, тут багата розных праблемаў. Але як каротка: уважаю сябе за амэрыканца беларускага паходжаньня.

К.Р.Ф.: Веравызнаньне?

А.А.: Рыма-каталік.

К.Р.Ф.: Жанатыя?

А.А.: Не.

К.Р.Ф.: Ніколі не былі?

А.А.: Некалі… амаль што…

К.Р.Ф.: Вы ўехалі ў ЗША ў статусе перамешчанай асобы?

А.А.: О, так, вядома!

К.Р.Ф.: Ці была ў Вас у лягеры ДП гутарка з прадстаўнікамі Міжнароднай Арганізацыі Ўцекачоў? (IRO — International Refugee Organization. — Зацем аўтара.)

А.А.: Так, я быў на праверцы. Яны называлі гэта праверкаю.
 

К.Р.Ф.: І яны распытвалі пра Вашае мінулае?

А.А.: Так, дзеля гэтага ўсё й было.

К.Р.Ф.: І Вы адказвалі на ўсе пытаньні?

А.А.: Так. Мабыць, я мушу патлумачыць больш дэталёва. Гэта быў вялікі лягер, Рэгенсбург. І мы ўсе чакалі на гэтую праверку. Нас ніхто не правяраў раней, мы ня ведалі, што гэта такое — і вось, чакалі.

Тады да мяне падышоў адзін з нашых. Я ня ведаў яго добра, але імя запомніў — Сасюкевіч. І вось ён па сакрэце сказаў, што на гэтай праверцы мы мусім прызнацца, што мы — савецкія, і нас адпусьцяць дамоў, што нашая бацькаўшчына нам даруе ўсё-ўсё, што нам няма чаго непакоіцца.

Але я не хацеў вяртацца. Бо я жыў там, я быў зьняволены там. Я ведаў савецкую ідэалёгію й ня верыў у дараваньне. Дый дараваньне чаго, каму?! І таму я пайшоў у СІС — нешта накшталт вайсковай контравыведкі. І там быў нейкі паляк, або чалавек, што гаварыў па-польску (пазьней ён расказаў, што быў немаўляткам вывезены ў Амэрыку). Мы паразумеліся. Ён сказаў, што разумее, чаму я не хачу вяртацца ў Савецкі Саюз, але на гэтай праверцы, што мае адбыцца, будуць савецкія прадстаўнікі, таму непазьбежна паўстануць складанасьці. Пры ўсім сваім жаданьні яны ня могуць усьцерагчы нас ад дэпартацыі.

І тады ён прапанаваў наступнае: сумесна напісаць маё мінулае. Вось тады першы раз у сваім жыцьці я ўзьняў руку і сказаў „так“, як і сёньня, калі складаў прысягу. Я расказаў ім шчыра ўсё, што было, і пакляўся, што сказаў праўду. І толькі пасьля гэтага мы пачалі мяняць маю біяграфію, каб ня даць Саветам права на дэпартацыю.

Я ня памятаю дакладна, што менавіта было зьменена. Дакладна захавалі месца народжаньня — Менск. Бо ў Саветах мой горад пісаўся як Мінск, і такі самы горад ёсьць у Польшчы.

К.Р.Ф.: Калі адбывалася размова?

А.А.: Гэта было ў лягеры Рэгенсбург, у тысяча дзевяцьсот... у тысяча дзевяцьсот сорак шостым годзе.

К.Р.Ф.: Ці памятаеце, якія часткі з Вашае біяграфіі былі прыдуманыя?

А.А.: Мае ўцёкі ў Польшчу. Але тое было напалову праўда, бо я сапраўды хацеў зьбегчы туды, нават зь сябрамі абмяркоўваў, плян прыдумвалі.

К.Р.Ф.: Ці былі падчас праверкі пытаньні адносна Вашае дзейнасьці ў гады вайны?

А.А.: Так, былі.
 

К.Р.Ф.: І што менавіта Вы рабілі ў тыя часы?

А.А.: Я быў настаўнікам сярэдняй школы, з 1936 да 1943 году.

К.Р.Ф.: Якая Вашая адукацыя?

А.А.: Я скончыў сямігадовую працоўную школу, Беларускі Пэдагагічны Тэхнікум і Беларускі Дзяржаўны Ўнівэрсытэт, літаратурна-лінгвістычнае аддзяленьне пэдагагічнага факультэту, па спэцыяльнасьці настаўнік.

К.Р.Ф.: І ў якім годзе Вы атрымалі дыплём?

А.А.: У 1930-м або 1931-м. Згадаў: я скончыў у 1931-м, але дакумэнты атрымаў толькі ў 1939-м.

К.Р.Ф.: Ці можаце назваць каго з выкладчыкаў?

А.А.: Ня ўсіх, вядома. Лекцыі па фальклёры й беларускай літаратуры чытаў М. Піятуховіч, а сэмінары — па літаратуры — вёў А. Бабарэка, паэтыку, заходнеэўрапейскую літаратуру чытаў А. Барычэўскі, расейскую літаратуру А. Вазьнясенскі, уводзіны ў мовазнаўства — П. Бузук, гісторыю Расеі XVI–XIX ст. — У. Пічэта, сэмінар па славянскім мовазнаўстве — Воўк-Левановіч, мэтодыку — І. Замоцін, граматыку беларускай мовы — Я. Лёсік. Гэта з тых, што запомніліся.

К.Р.Ф.: Нейкая дадатковая адукацыя?

А.А.: У 1936 годзе я скончыў курс нямецкай мовы пры Інстытуце завочнага навучаньня замежным мовам. А яшчэ — вось маю такую даведку.

К.Р.Ф.: Для пратаколу: сьведка паказвае даведку ў расейскай мове зь пячаткаю „Менскі Інстытут Народнай Адукацыі“ і пераклад. Цытую: „Сим удостоверяется, что Адамович Антон Евстафьевич прослушал у меня на разных курсах, читанных при Минском ИНО, историю старой белорусской письменности и историю новой белорусской литературы. На коллоквиуме по этим предметам обнаружил познания достаточные. Минск. 1921. 28/07. Академик и профессор Е. Карский“.

К.Р.Ф.: Што была за арганізацыя „Ўзвышша“?

А.А.: Гэта была літаратурная арганізацыя.

К.Р.Ф.: Вы былі ейным сябрам?

А.А.: Так. Я быў сябрам ад самага пачатку, афіцыйна ад 1928 году, але насамрэч ад 1926. І па самы арышт у 1930-м.

К.Р.Ф.: Вы згадалі свой арышт. Калі гэта было?

А.А.: 24 ліпеня 1930 году. Гэтую дату запомніў дакладна.

К.Р.Ф.: Ці арыштоўваліся Вы яшчэ калі?

А.А.: Так, мяне яшчэ саджалі за краты пасьля гэтага арышту.

К.Р.Ф.: Вы былі арыштаваныя зноў? Другі раз?

А.А.: Так, таксама ў ліпені, 1937 году.
 

К.Р.Ф.: Чакайце, я мала што разумею. Давайце вернемся да першага арышту. Дзе й хто Вас арыштаваў?

А.А.: У Менску, ГПУ — Вы, пэўна, ведаеце, што гэта такое.

КРФ. Так, НКВД, сёньня КГБ. Гэты арышт быў нейкім чынам зьвязаны з Вашай літаратурнай дзейнасьцю?

А.А.: З гэтым і з маёй нацыянальнай дзейнасьцю. Нас абвінавацілі ў беларускім нацыянал-дэмакратызьме.

К.Р.Ф.: Які быў прысуд?

А.А.: Не было прысуду. Гэта, як казалі, было рашэньне тройкі. Яны хацелі зрабіць паказальны працэс, але нічога ня выйшла. Бо судзілі ня толькі „Ўзвышша“, нас было каля 300 чалавек — беларускіх працаўнікоў культуры.

К.Р.Ф.: Якое Вы атрымалі пакараньне?

А.А.: Пяць гадоў выгнаньня.

К.Р.Ф.: Куды?

А.А.: У Глазаў. Там быў да 1934 году, а пасьля мяне перавялі ў Вятку.

К.Р.Ф.: Колькі ўсяго Вы адседзелі па гэтым прысудзе?

А.А.: Сем гадоў. У турме — 11 месяцаў напачатку і 9 месяцаў напрыканцы, калі быў арыштаваны ў Вятцы другі раз і пераведзены ў Менск.

К.Р.Ф.: Я не разумею, нічога не разумею з гэтымі арыштамі. Давайце пачнем яшчэ раз — ад самага пачатку. Вы былі арыштаваныя ў 1930-м годзе?

А.А.: Я быў арыштаваны ў Менску й абвінавачаны ў прыналежнасьці да „Саюзу Вызваленьня Беларусі“, пра які я нічога ня ведаў, ды якога насамрэч... Я быў абвінавачаны — ня толькі я, а ўсе мы, больш за 300 чалавек, абвінавачаныя ў прыналежнасьці да гэтай арганізацыі й намеры адарваць Беларусь ад СССР і далучыць да Польшчы.

За 11 месяцаў арышту мяне разы чатыры выклікалі на допыты, потым перавезьлі ў Маскву, на Лубянку, тыдні на два, а адтуль у Бутыркі. Вось там і абвесьцілі рашэньне — высылку ў Глазаў.

К.Р.Ф.: І як доўга Вы былі там?

А.А.: Думаю, да лістапада 1934-га. А ў Вятцы знаходзіўся да 1937-га, здаецца, ліпеня, не, траўня, калі мяне зноў арыштавалі. Вось я маю паперу.

К.Р.Ф.: Для пратаколу: сьведка паказвае паперу, напісаную ў расейскай мове, і пераклад. Цытую: „Протокол обыска. г. Киров, мая 25 дня 1937 г. я, оперуполномоченный 4-го отделения УНКВД Кировской области на основании ордера номер 2127, выданного УНКВД, от 25 мая 1937 г. произвел обыск у Адамовича Антона Евстафьевича, проживаюшего в г. Киров, ул. М. Гвардии, дом 6-В, кв. 1. Согласно данных УНКВД задержан Адамович Антон Евстафьевич. При обыске присутствовал Ситников Кирилл Данилович. Взято для доставления в УНКВД: военный билет, фотокарточки — 19 штук; писем в конвертах — 33 штуки; „Типография на дому“ — 1 штука; открыток с адресами — 2 штуки; незаконченные трудовые списки — 2 штуки; писем в конвертах — 8 штук; телеграмма — 1. Облигаций на сумму 1560 рублей. Жалоб на неправильности, допущенные при обыске, и исчезновение предметов нет“. Тры подпісы. І хто Вас арыштаваў?

А.А.: Тыя самыя людзі, толькі называліся ўжо НКВД.
 

К.Р.Ф.: З новымі абвінавачаньнямі? Ці старымі?

А.А.: Наагул не было ніякіх абвінавачаньняў! Яны проста арыштавалі. Быць у Вятцы было надзвычай цяжка, есьці зусім не было чаго. І я стаў прасіцца аб пераводзе ў Менск, бо мясцовыя НКВДысты нат ня ведалі, у чым абвінаваціць мяне, якую справу „прышыць“. Але тыя пачалі пераконваць застацца ў Вятцы, бо Менск, маўляў, цяпер сталіца сусьветнага шпіянажу. А мы дамо, кажуць, якіх пяць гадоў лягероў — і ўсё.

Я ня даў ім веры, абвесьціў галадоўку. І на трэці дзень страйку мяне выклікалі ў габінэт і паведамілі, што пераводзяць у Менск, далі паесьці — хлеб і малако, і неўзабаве я быў у Менску. І тады я паверыў усяму, што пачуў пра Менск раней. Гэта быў страшны горад.

К.Р.Ф.: Колькі часу Вы былі зьняволеныя ў Менску?

А.А.: Мяне вызвалілі 3-га ліпеня 1938-га.

К.Р.Ф.: Што Вы рабілі па вызваленьні?

А.А.: Мяне вызвалілі бяз права пакідаць Менск. Як выпускалі, адзін зь іх сказаў: „Мы паглядзім, да каго ты пабяжыш“. І дзеля гэтага я імкнуўся бачыць як мага менш людзей. Я пайшоў да бацькоў. Бацька працаваў бухгальтарам у банку, але зарабляў мізэрныя грошы. Было цяжка. Вельмі. Я пачаў шукаць працу настаўніка, бо нават у Глазаве выкладаў у школе. І пачалося: „прыходзьце заўтра“, „не, мы ня можам“. Амаль год сядзеў на бацькоўскіх грошах.

К.Р.Ф.: І ён падтрымліваў Вас?

А.А.: Так, так! І вось у 1939 годзе я раптам бачу ў газэце абвестку — у нейкі тэхнікум, ці не хімічны, патрабуецца настаўнік беларускай і расейскай моваў. Прыйшоў туды, дырэктар — Ляховіч імя — паглядзеў, паслухаў — бяром, кажа. А я, каб не марнаваць часу ды дарма не спадзявацца, і кажу, што вось быў зьняволены даўгі час. І чую на гэта: „Нічога, я сам працаваў у органах. Але ўсё ж лепш нікому не кажы“. Вось так я й знайшоў працу — да самага пачатку вайны.

У той час у нас быў ужо другі дырэктар. Як пачалася вайна, ён надта пэсымістычна глядзеў на падзеі, казаў, што ўсё, гэта канец. Я быў асьцярожны, пярэчыў: не, мы маем войска, гэтага ня можа быць.

Незадоўга да вайны, у чэрвені, я мусіў дзяжурыць у Тэхнікуме, з 10 да 12 ночы. На ўсякі выпадак, як казалі. І час мне ісьці дахаты, а дырэктар кажа: „Ты ідзі дамоў, забяры бацькоў ды схавайся дзе ў парку. Бо я ведаю, што па вас прыйдуць з НКВД“.
 

Я зрабіў, як ён параіў. Ноч мы праседзелі каля ракі за горадам, і гэта была апошняя ноч савецкай улады ў Менску. На наступны дзень немцы ўваходзілі ў горад^*.

К.Р.Ф.: Раскажыце, што ведаеце, пра Беларускую Сацыялістычную Партыю^2.

А.А.: Яна была зарганізаваная ў Вільні Акінчыцам.

К.Р.Ф.: Фабіянам, так? Калі гэта адбылося?

А.А.: Мяркую, у годзе 1938-м, магчыма, 1937-м. Яны фінансаваліся немцамі, як я даведаўся ўжо пазьней, падчас вайны — празь нямецкага прафэсара Мэндэ^3.

К.Р.Ф.: Ці належалі Вы да гэтае партыі?

А.А.: Я? Ніколі.

К.Р.Ф.: Хто ж, акрамя самога Акінчыца, быў там?

А.А.: Думаю, там сама больш было дзесяцёра чальцоў. Ведаў асабіста Акінчыца, пазьней пазнаёміўся з Уладзіславам Казлоўскім.

К.Р.Ф.: Хто яшчэ? Янка Станкевіч?

А.А.: Ніколі.

К.Р.Ф.: Станіслаў^*?

А.А.: Не.

К.Р.Ф.: Спадар Абрамчык?

А.А.: Не.

К.Р.Ф.: Вацлаў Іваноўскі?

А.А.: Таксама не.

К.Р.Ф.: Ці былі знаёмыя з Гадлеўскім?

А.А.: У таго была свая партыя — Беларускі Фронт⁴. Але не пранацысцкая.

К.Р.Ф.: Але палітычнай пляцформай Беларускай Сацыялістычнай Партыі быў, па сутнасьці, нацызм?

А.А.: Так, беларускія нацы. Але вось што цікава: партыя была забароненая пры паляках, і як прыйшлі немцы, Акінчыц хацеў легалізавацца, але яму зноў было забаронена. Сказалі, што можа быць адно Нямецкая Сацыялістычная Партыя, але ніяк не Беларуская.

К.Р.Ф.: Ці была „Раніца“⁵ газэтаю гэтай партыі?

А.А.: О, не! „Раніца“ выдавалася ў Бэрліне нейкім адмысловым камітэтам.

К.Р.Ф.: Можа памятаеце, якою друкарняю?

А.А.: На жаль, не згадаю.
 

К.Р.Ф.: Ці гаворыць Вам што-небудзь назва Deutschverlag?

А.А.: Напэўна, нейкая друкарня ў Нямеччыне…

К.Р.Ф.: Якая таксама фінансавалася прафэсарам Мэндэ.

А.А.: Думаю, Вы памыляецеся. У іх у Бэрліне была Рада Даверу — Vertrauensstelle⁶, якая й друкавала газэту. На яе чале стаяў такі Шкуцька⁷.

К.Р.Ф.: Ці пісаў для газэты Акінчыц?

А.А.: Цалкам магчыма.

К.Р.Ф.: Пісаў. Пад псэўдонімам Булат. А Вы калі-небудзь пісалі ў „Раніцу“?

А.А.: Ніколі.

К.Р.Ф.: Але чыталі, хіба не?

А.А.: Я пабачыў і прачытаў газэту нашмат пазьней, ужо ў Бэрліне.

К.Р.Ф.: Значыць, Вы не вычытвалі газэту, не рыхтавалі да друку?

А.А.: Не. Я нават ніколі ня чуў пра такую газэту. Я рабіў іншую — „Беларускую (Менскую) Газэту“⁸.

К.Р.Ф.: Прыгадайце, калі ласка, калі Вы пазнаёміліся з Фабіянам Акінчыцам.

А.А.: Запазналіся мы па ягоным прыезьдзе ў Менск, думаю, у годзе 42-м, улетку ці ўвесну.

К.Р.Ф.: Каго зь сяброў Vertrauensstelle Вы ведаеце?

А.А.: Шкуцьку. Бачыўся зь ім аднойчы. Ведаў таксама ягонага наступніка — спадара Букатку⁹. Пазнаёміліся ў Бэрліне.

К.Р.Ф.: Калі Вы наведалі Нямеччыну ўпершыню?

АА. Першы раз — улетку 1942 году, калі немцы паслалі туды дэлегацыю беларускіх сялянаў, фэрмэраў, каб тыя, значыцца, павучыліся, як на зямлі трэба працаваць. І Генэральны Камісарыят на Беларусі паслаў мяне зь імі ў якасьці перакладчыка. Па шчырасьці, я вельмі ўзрадаваўся прапанове, бо тое была першая магчымасьць пабачыць Захад.

К.Р.Ф.: Хто канкрэтна з Камісарыяту папрасіў Вас паехаць?

А.А.: Спадар Сівіца^10.

К.Р.Ф.: Якое мейсца займаў гэты Сівіца ў гіерархіі?

А.А.: Узначальваў прапаганду доктар Курц, пад ім быў Шрэдэр, а вось пад Шрэдэрам і стаяў Сівіца, які фактычна адказваў за цэнзуру газэтаў.
 

К.Р.Ф.: Добра, давайце вернемся да Вашага падарожжа.

А.А.: Добра. Спачатку мы прыехалі ў Вільню, дзе затрымаліся на дзень ці два; я нават пасьпеў наведаць рэдакцыю газэты „Беларускі Голас“¹¹, потым выехалі ў Каўнас, дзе таксама прабылі дзень, а адтуль нас прывезьлі ў Кёнігсбэрг, далей — Бэрлін, Вэстфалія. Нашыя сяляне былі моцна расчараваныя, бо нямецкія мелі багата зямлі, а нашыя — не. Якая там магла быць навука, які досьвед…

К.Р.Ф.: Так, розьніца была. Значыць, падчас гэтага падарожжа Вы пазнаёміліся з Шкуцькам і Букаткам? Калі й дзе?

А.А.: Гэта было ў Бэрліне, дзе Шкуцька меў свой габінэт. Займаўся ён трошкі прапагандаю, а трошкі — я так думаю — шпіянажам, бо ўсё распытваў, ці ведаю гэта, ці ведаю тое.

К.Р.Ф.: Ці можаце што-небудзь сказаць пра іхнае сёньняшняе месцазнаходжаньне? Яны жывыя?

А.А.: Ня ведаю. Чуў, што як толькі Букатка замяніў Шкуцьку, той некуды зьнік.

К.Р.Ф.: Скажыце, „Раніца“ была вельмі пранацысцкаю газэтаю ці не?

А.А.: Не скажу каб вельмі, але — так, была.

К.Р.Ф.: І антысэміцкаю, праўда?

А.А.: Паколькі рабілася ў Бэрліне, то мусіла быць, натуральна. Немцы звычайна давалі антысэміцкія матэрыялы, і іх немагчыма было не друкаваць. Але рэдактары ў беларускіх газэтах, тым ня менш, зьмяшчалі такія рэчы ня цалкам, кавалкамі.

К.Р.Ф.: Калі была зарганізаваная Беларуская Самапомач¹²?

А.А.: Улетку 1941 г. Доктар Антановіч хацеў заснаваць Беларускі Чырвоны Крыж, але немцы забаранілі, загадалі назваць як па-іншаму. Вось і назвалі Самапомаччу.

К.Р.Ф.: І гэта было толькі ў Менску, не ў Бэрліне?

А.А.: У мяне склалася ўражаньне, што паўстаўшы, Камітэт пачаў пашырацца сярод беларусаў, ахопліваючы й тых, хто быў на эміграцыі.

К.Р.Ф.: Значыць, Камітэт паўстаў у Менску, але грошы й дапамога разыходзіліся сярод беларусаў, дзе б яны ні былі, нават па-за межамі Беларусі? Добра. Наступнае пытаньне: калі быў забіты Фабіян Акінчыц?

А.А.: У 1943 годзе.

К.Р.Ф.: Кім?

А.А.: Савецкім агентам. Я ня ведаю ягонага імя, але ведаю, што яму дапамог адзін з супрацоўнікаў газэты.
 

К.Р.Ф.: Спадар Матусевіч¹³?

А.А.: Так, ён. Матусевіч, сакратар „Беларускай Газэты“. Мы былі знаёмыя яшчэ па моладзевых арганізацыях у Менску, зьліквідаваных потым Саветамі. У Матусевіча жонка была жыдоўкаю, і мы ўсе ведалі пра гэта, але, натуральна, ніхто нікому не расказваў. Жанчына, дый ейная матка, не былі вонкава надта ўжо падобныя да жыдовак, таму было нескладана трымаць усё ў сакрэце. Дарэчы, я расказваў гэта ў сваім інтэрвію праграме „60 хвілінаў“, але яны ўсё выразалі, пакінуўшы аднаго Лофтуса. Але няхай.

Забойства Акінчыца было зьвязанае зь Беларускаю Незалежніцкаю Партыяй¹⁴. Бо БНП пастанавіла забіць Акінчыца, даручыўшы гэта Матусевічу. А Матусевіч зьвязаўся з савецкім падпольлем — пра гэта нават савецкія газэты неяк пісалі. І вось Акінчыц прыехаў у Менск і спыніўся ў Казлоўскага, у будынку „Беларускай Газэты“. Матусевіч прыйшоў з самай раніцы й папрасіў Казлоўскага адчыніць дзьверы. Як толькі дзьверы былі адчыненыя, Матусевіч і той чалавек зь ім імгненна ўварваліся, забілі Акінчыца ды зьніклі. Казлоўскі ня ведаў, што рабіць. Але тады яны не кранулі самога Казлоўскага — вось што цікава!

К.Р.Ф.: З 1941 да 1943 г., ад часу прыходу немцаў на тэрыторыю Беларусі да Вашага выезду ў Нямеччыну, на якія грошы Вы жылі?

А.А.: Я працаваў у „Беларускай Газэце“, быў адным з рэдактараў. Галоўнымі рэдактарамі былі Казлоўскі й Сянкевіч¹⁵, які да таго ж ачольваў „Голас Вёскі“¹⁶. У рэдакцыі працавала таксама Арсеньнева як перакладчыца і машыністка, Караленка¹⁷, рэдактар навінаў. Быў яшчэ Кушаль¹⁸, малодшы. А я працаваў рэдактарам літаратурна-мастацкага аддзелу.

К.Р.Ф.: Гэты Кушаль — ці мае ён якое дачыненьне да Францішка Кушаля?

А.А.: Гэта быў ягоны сын. Ён у рэдакцыі выконваў сакратарскія абавязкі.

К.Р.Ф.: Больш Вы ў Нямеччыне не былі за той пэрыяд?

А.А.: Быў, быў яшчэ аднойчы. Нас выклікаў зімою 1943 году доктар Ермачэнка, які замяніў доктара Антановіча ў Камітэце Самапомачы й знаходзіўся ў Бэрліне^*. Гэта быў нечаканы сыгнал, мы ня ведалі, што здарылася. Мусілі ехаць — я й доктар Войтанка¹⁹. У Бэрліне выявілася, што Ермачэнка хоча зарганізаваць беларускі ўрад і прызначыць сябе галавою. Але мы не падтрымалі яго й вярнуліся. Неўзабаве гэты Ермачэнка быў схоплены за спэкуляцыю золатам, але неяк выкруціўся й пераехаў у Прагу^**. Тады, дарэчы, мы даведаліся, што ў першую сусьветную вайну Ермачэнка быў расейскім афіцэрам. А піў ён проста страшна; нават ня ведаю, як я гэта вытрымаў.
 

К.Р.Ф.: Ці жывы яшчэ ён?

А.А.: Чуў, ён недзе ў Нью-Джэрзі, мае ўласную практыку — ён жа мэдык. Але да сёньня сядзіць ціха, нідзе не бярэ ўдзелу.

К.Р.Ф.: Я б хацела вярнуцца да пачатку вайны. Калі зьявіліся немцы ў Менску?

А.А.: На трэці ці чацьвёрты дзень. Адразу расклеілі аб’явы ў беларускай мове, дарэформавым правапісам, пра ўсеагульную мабілізацыю. Мы мусілі прыйсьці ў ваенную школу, адкуль нас усіх вывелі ў Дразды, да ракі, і там мы былі тры ці чатыры дні. Гэта быў жудасны час. І нарэшце па адным пачалі выпускаць — з умоваю, што будзем рэгістравацца.. А на рэгістрацыі мне далі заданьне складаць сьпісы. І вось сяджу, запісваю, вакол гавораць па-расейску, і раптам прыходзіць малады чалавек, зь бел-чырвона-белай стужкаю на рукаве.. І пытаецца, ці гаворыць хто па-беларуску. Я адгукнуўся. Маладзён надта ўзрадаваўся й павёў за сабою. Гэта быў Усевалад Родзька.

К.Р.Ф.: І куды вы пайшлі?

А.А.: Мяне прывялі да бурмістра гораду, Вітаўта Тумаша, які нядаўна прыехаў з Бэрліну. Так мы пазнаёміліся.

К.Р.Ф.: Хто яшчэ прыехаў зь ім?

А.А.: Ня памятаю. Але калі Вы будзеце называць прозьвішчы, мо згадаю.

К.Р.Ф.: Іван Касяк?

А.А.: Не, той прыехаў пазьней.

К.Р.Ф.: Ермачэнка?

А.А.: Гэты зьявіўся прыкладна ў сярэдзіне лета.

К.Р.Ф.: Аўдзей²⁰?

А.А.: Такога ня ведаў.

К.Р.Ф.: Іваноўскі?

А.А.: Ён быў у Баранавічах. О, прыгадаў: Дземідовіч-Дземідэцкі²¹.

К.Р.Ф.: Спадар Адамовіч, да вайны колькі жыдоў жыло ў Менску?

А.А.: Бачыце, Менск быў вельмі жыдоўскім горадам. Калі я вучыўся ў школе, сярод 46 хлопчыкаў толькі 5–6 было не жыдоў. Усе мае калегі былі жыдамі. Я ведаю ідыш, бо гэта была такая кансьпірацыйная мова супраць настаўнікаў. Між іншым, і пра гэта я казаў у „60 хвілінаў“, і гэта яны таксама выразалі.

К.Р.Ф.: Інакш кажучы, прыкладна палова насельніцтва Менску была жыдоўскаю?

А.А.: Нават больш. Амаль ніхто зь іх ня верыў, што немцы зробяць зь імі тое, што зрабілі; думалі, што антысэмітызм немцаў — гэта савецкая прапаганда. Таму адышлі з Саветамі ня ўсе, а пераважна камуністы ды функцыянэры.
 

Напачатку, як прыйшлі немцы, нас сабралі ўсіх разам, каля ракі. А потым, на другі дзень, усіх жыдоў пачалі зьбіраць у гета — у той частцы Менску, дзе заўсёды жыдоў было найбольш. І адтуль іх выводзілі на працу, прыбіраць вуліцы, напрыклад. І толькі ўвосень пачалі тую „чыстку“.

К.Р.Ф.: Як харчаваліся жыды? Ці праўда, што было забаронена прыносіць ім ежу, што яны галадавалі?

А.А.: Не магу адказаць, бо папросту ня ведаю. Бачыце, усё насельніцтва гораду харчавалася вельмі блага. У нас была Самапомач, якая зь вёскі, ад сялянаў прывозіла нешта ў горад і тым ратавала, але, зразумела, не людзей з гета.

К.Р.Ф.: Самапомач тое, што забірала ў вёсках, аддавала немцам?

А.А.: О, не, наадварот! Нават болей, Самапомач зьбірала жыдоўскіх дзетак і перасылала іх у вёскі, да беларускіх сялянаў.

К.Р.Ф.: Скуль Вам гэта вядома?

А.А.: Я ведаў. Гэта не было вялікім сакрэтам — да прыезду Ермачэнкі.

К.Р.Ф.: А па ягоным прыезьдзе?

А.А.: Бадай што спынілася ўсё^*. Я ведаю гэта ад аднаго майго знаёмага, хто непасрэдна займаўся ўладкаваньнем дзетак.

К.Р.Ф.: Хто менавіта?

А.А.: Антон Шукелойц.

К.Р.Ф.: Раскажыце мне пра „Беларускую Газэту“. Вы ж былі ейным рэдактарам з 1941 да 1943 году? Як Вы апынуліся на гэтай пасадзе?

А.А.: Я быў прызначаны. Калі Родзька завёў мяне да доктара Тумаша, той сказаў, што трэба выдаваць газэту, і што я мушу ачоліць яе. Я згадзіўся. Але потым прыехалі яшчэ людзі зь Нямеччыны, і зь імі такі Алесь Сянкевіч, які й быў прызначаны галоўным рэдактарам. А яшчэ пазьней далучыўся Казлоўскі, тады яго зрабілі галоўным.

К.Р.Ф.: Ваша спатканьне зь Вітаўтам Тумашам... Пра што вы гаварылі? Што яго пераканала, што менавіта Вы будзеце добрым працаўніком для новага выданьня?

А.А.: У Вільні добра ведалі часапіс, дзе я друкаваўся, — „Узвышша“.

К.Р.Ф.: Але Вы ня ведалі яго асабіста да гэтай сустрэчы?

А.А.: Не.

К.Р.Ф.: Мо ліставаліся?

А.А.: Не.
 

К.Р.Ф.: Ці пытаўся ён пра Вашую палітычную арыентацыю?

А.А.: Нашто? Было відавочна, што мы абодва — беларускія сьведамыя людзі, антыкамуністы, антыфашысты.

К.Р.Ф.: Пранямецкія?

А.А.: Не.

К.Р.Ф.: Антысэміты?

А.А.: Пра гэта й мовы не магло быць!

К.Р.Ф.: Якога характару была „Беларуская Газэта“? Якога кшталту артыкулы зьмяшчаліся ў ёй?

А.А.: Перш за ўсё, друкаваліся навіны — з фронту. Яны дасылаліся нам у рэдакцыю наўпрост з Генэральнага Камісарыяту. Навіны — з расейскай або нямецкай моваў — перакладала й друкавала спадарыня Арсеньнева. Далей, кожны нумар мусіў мець рэдактарскі матэрыял — яго пісалі або Казлоўскі, або Сянкевіч. Гэта былі такія палітычныя артыкулы.

К.Р.Ф.: Палітычныя пранямецкія?

А.А.: Вядома, што пранямецкія! А якія яшчэ яны маглі быць?!

Маім абавязкам была перш-наперш мова. Казлоўскі зь Сянкевічам мелі ня надта добрае моўнае пачуцьцё, і таму я мусіў правіць памылкі, выконваць абавязкі стыльрэдактара. А да таго ж вёў літаратурна-мастацкі аддзел: у Менску было два тэатры, опэрны й драмы, і ад самага пачатку вайны яны пачалі ставіць спэктаклі.

К.Р.Ф.: Як часта выдавалася газэта?

А.А.: Два разы на тыдзень.

К.Р.Ф.: Распаўсюджвалася бясплатна?

А.А.: О, не, грошы бралі; невялікія, але бралі.

К.Р.Ф.: Бо фінансавалася газэта немцамі?

А.А.: Так.

К.Р.Ф.: І паперу давалі яны?

А.А.: Папера засталася ад савецкіх часоў; яе было больш як дастаткова.

К.Р.Ф.: Хто вызначаў палітыку газэты?

А.А.: Той, хто прызначыў і галоўных рэдактараў. Праўда, і Казлоўскі, і Сянкевіч мелі дастаткова свабоды; абодва яны былі моцна пранямецкія, асабліва на самым пачатку.

К.Р.Ф.: Як Вы звычайна падпісвалі свае артыкулы ў газэце?

А.А.: Звычайна — крыптонімам „А.А.“ або нейкай літарай, якая першая прыходзіла да галавы.
 

К.Р.Ф.: Ці памятаеце артыкул „Гітлер як наш духовы кіраўнік і вызваліцель“ з падзякаю яму за вызваленьне Беларусі?

А.А.: Паспрабуйце зразумець мяне: такія матэрыялы звычайна ішлі з Камісарыяту й перакладаліся ў рэдакцыі. Так, там маглі быць такія выразы, як „вызваліцель“, „вызваленьне“. Я ня памятаю, бо гэта было агульным месцам, абавязковым, як падзяка партыі за Саветамі. Што датычыцца асабіста мяне, я так ніколі ня думаў.

К.Р.Ф.: Вы працавалі ў рэдакцыі да красавіка 1943-га?

А.А.: Так.

К.Р.Ф.: І за гэта Вам плацілі грошы?

А.А.: Так, але я яшчэ выкладаў у школе — недзе з восені 1942-га году.

К.Р.Ф.: І хто выплочваў Вам грошы за газэту?

А.А.: У нас быў на тое адмысловы чалавек — бухгальтар, які атрымоўваў грошы з Камісарыяту.

К.Р.Ф.: Вас прымусілі працаваць у газэце, ці ня праўда?

А.А.: Я згадзіўся працаваць сам, на прапанову Родзькі й доктара Тумаша. Ніхто не прымушаў мяне.

К.Р.Ф.: Раней Вы казалі, што праца ў газэце была ў Вас адзінаю пад час вайны. Дзе праўда?

А.А.: Ведаеце, я проста забыўся на выкладаньне ў школе. Гэта было нерэгулярнае настаўніцтва, па-першае. А па-другое, там фактычна не плацілі — школа была бяз грошай.

Але мне падабалася выкладаць; я сам прыйшоў туды, як школа зарганізоўвалася, і прапанаваў сябе.

К.Р.Ф.: Як называлася школа?

А.А.: Беларуская Гімназія.

К.Р.Ф.: Ці былі Вы знаёмыя з Гадлеўскім?

А.А.: Айцец Гадлеўскі быў каталіцкім сьвятаром. Ён зьявіўся ў Менску нашмат пазьней за Казлоўскага й быў пастаўлены школьным інспэктарам.

К.Р.Ф.: Растлумачце, калі ласка: вось прыехаў Казлоўскі — і ачоліў газэту, Гадлеўскі ачоліў школы. Як так сталася, што Вы не ўзначалілі што-небудзь?

А.А.: Мне было прапанавана — Ермачэнкам — узначаліць прапаганду ў Камісарыяце, пры Кубэ. Дакладней, ён сказаў немцам, што я буду шэфам прапаганды. Тады я пайшоў у Камісарыят сам і сказаў, што не магу быць на такой адказнай пасадзе. Што я наагул не магу займаць начальніцкія пасады — хіба толькі працаваць у газэце або школе, але ні ў якім выпадку ў якойсьці арганізацыі.
 

К.Р.Ф.: Чаму не? Як Вы патлумачылі?

А.А.: Калі коратка, я сказаў, што за савецкія часы гэтак наеўся прапаганды, што фізычна не магу ёю займацца. І, па-другое, зь мяне аніякі начальнік. І Шрэдэр, якому я казаў усё гэта, паглядзеў на мяне дый згадзіўся.

К.Р.Ф.: Якімі былі Вашыя адносіны зь Ермачэнкам?

А.А.: Напачатку — проста выдатныя. Ён верыў мне і ў мяне. А потым пачаў даваць у нашую газэту свае матэрыялы. Неяк ён зьехаў з гораду — па мястэчках ці куды — і напісаў даўжэзную рэляцыю, дзе ён быў, што бачыў, як яго прымалі, як ён у жыце стаяў; адным словам, такое самаўсхваленьне. Я проста ня мог дазволіць друкаваць цалкам, мусіў скараціць. І тады Ермачэнка зазваніў да мяне з прэтэнзіямі, чаму я скараціў. На першы раз удалося неяк адгаварыцца, маўляў, мы не друкуем вялізных, з працягам, артыкулаў, бо ніхто не чытае, але ў наступны раз абавязкова паставім усё.

І быў „наступны“ раз, калі Ермачэнка наведаў Наваградак. І даслаў стуль артыкул, ня меншы за папярэдні. І я наказаў сакратару, што нягледзячы на супраціў рэдакцыі, трэба друкаваць яго цалкам. Фактычна газэта складалася з рэдакцыйнага артыкулу Казлоўскага й рэшты — пэтытам — Ермачэнкі. Аўтар быў задаволены, дзякаваў, але ў Камісарыяце гэта не спадабалася, і нам было забаронена друкаваць яго надалей. Вось так.

К.Р.Ф.: Гэта ўсё цудоўна, але маё пытаньне было іншае: чаму Ермачэнка настолькі верыў Вам, што на пасаду начальніка прапаганды падаў Вашае імя?

А.А.: Нас было ня так багата. А Ермачэнка ведаў, што я — пісьменьнік, „узвышэнец“. Мабыць, гэта спарадзіла веру ў мяне. Я ж гэтую веру ня спраўдзіў.

К.Р.Ф.: Відаць, ён бачыў у Вас асобу, ляяльную да немцаў. Ці друкавалі Вы антысэміцкія, антыпольскія артыкулы?

А.А.: Такія артыкулы мусілі быць, бо скіроўваліся да нас з Камісарыяту і друкаваліся мусова. Але ніхто — ні я, ні хто-небудзь іншы, ні нават Казлоўскі такога кшталту артыкулаў не пісалі. Між іншага, у дачыненьні да палякаў артыкулы былі іншыя: не супраць палякаў, а супраць іхнай дзяржаўнай палітыкі, бо яны ўсе беларускія землі лічылі сваёй часткаю…

К.Р.Ф.: У сапраўднасьці, гэта была палітыка немцаў: абвастраць адносіны паміж палякамі й беларусамі, паміж беларусамі й жыдамі, палякамі й жыдамі. Каб не было супольнай, сумеснай працы супроць іх, немцаў. Але гэта іншая тэма. Кім быў Іван Касяк?

А.А.: Ён зьявіўся ў Менску напрыканцы 1942 году, быў інжынэрам, будаваў штосьці.
 

К.Р.Ф.: За выняткам гета і вайсковых аб’ектаў, ці будавалася яшчэ што-небудзь у горадзе?

А.А.: Не магу сказаць. Касяк нешта праектаваў, але ці было з гэтага што скарыстана — не магу сказаць.

К.Р.Ф.: Хто такі Юльян Саковіч?

А.А.: Саковіч? О, гэта была калярытная постаць. Ён быў сябрам ці нават сваяком Касяка і быў прызначаны начальнікам беларускай паліцыі ў Менску. Разам з тым ён быў адным з заснавальнікаў Беларускай Незалежніцкай Партыі. Больш за тое, партыя засноўвалася ў ягонай кватэры — я ведаю, бо прысутнічаў там.

К.Р.Ф.: І Вы былі сябрам гэтай Партыі? Якой была ейная палітычная арыентацыя?

А.А.: Антынямецкая і антыкамуністычная.

К.Р.Ф.: Я хачу пачуць дакладны адказ: Вы пэўныя, што гэтая партыя не была зарганізаваная Абвэрам?

А.А.: Я так ня думаю, не.

К.Р.Ф.: Вы пэўныя, што БНП не падтрымлівалася фон Готбэргам²²?

А.А.: Не магу сказаць дакладна, але перакананы, што не.

К.Р.Ф.: Хіба афіцэры СС ня бралі ўдзелу ў зарганізаваньні БНП?

А.А.: Я ня веру ў гэта!

К.Р.Ф.: Добра, няхай. У мяне іншае пытаньне. Ці ўзнагароджваў Вас Кубэ мэдалём?

А.А.: Мэдалём? Усе беларусы былі ўзнагароджаны такім мэдалём… Праўда, я так ніколі яго й не атрымаў.

К.Р.Ф.: Усе беларусы? Мэдаль атрымалі ўсе беларусы? Кожны?

А.А.: Кожны актыўны беларус; кожны, які быў у сьпісах беларускіх арганізацый.

К.Р.Ф.: Калябарант, інакш кажучы?

А.А.: Ну, можна сказаць калябарант, калі Вы такі сэнс укладаеце. Але самога мэдаля я нават ніколі ня бачыў, проста чуў, што мушу атрымаць — сярод астатніх.

К.Р.Ф.: Калі Вы пакінулі Менск апошні раз і пры якіх умовах?

А.А.: Гэта быў, здаецца, лістапад 1943 году. А ўмовы… Ведаеце, з пачаткам вайны пачаўся й наш незалежніцкі беларускі рух. Магчымасьці былі невялікія, асабліва ў газэце; але мы спрабавалі сказаць хоць штосьці — паміж радкоў. Ці разумеце Вы, як гэта — паміж радкоў?

К.Р.Ф.: Працягвайце.
 

А.А.: Так, і вось я надрукаваў верш Юльяна Сергіевіча²³. Зьмест ягоны добра ня памятаю, але запомнілася, што адбылося пасьля. Як надрукавалі верш — нічога, усё было спакойна, немцы нат не заварушыліся. Аж да таго моманту, як прыйшоў той так званы прапагандыст — зь ліку савецкіх ваеннапалонных. Такіх Акінчыц знаходзіў у лягерох і браў да сябе — яны былі больш нямецкія за саміх немцаў. Гэты прапагандыст узьняў такі вэрхал, што ў рэдакцыю Казлоўскаму зазваніў сам Шрэдэр. Казлоўскі, які быў у добрых дачыненьнях з Шрэдэрам, сказаў, што нічога ня ведае, што гэта Адамовічава галіна й адказнасьць. Тады паклікалі мяне, і Шрэдэр сказаў: „Спадар Адамовіч, мы ведаем, што Вы сапраўдны антыкамуніст і шчыры беларус, але часам Вы прымушаеце нас хвалявацца. Напрыклад, нашто надрукавалі верш Сергіевіча? Я думаю, для ўсіх нас было б нашмат лепей, каб Вы паехалі ў Бэрлін і працавалі выключна як антыкамуніст“. Я пачаў гаварыць, што ня надта хацеў бы, што тут мае бацькі, але ў адказ пачуў: „А Вы падумайце“.

Наступным днём у шафе майго стала, у рэдакцыі, знайшлі бомбу — пакунак з надпісам па-расейску. Бомба! Мы адразу паклікалі паліцэйскага, прыйшоў фольксдойч. Ён узяў бомбу і пасьпеў нават вынесьці, як тая выбухнула й разарвала паліцэйскага на кавалкі.

Бомба была ў маім стале, для мяне. І разарваць мусіла мяне. Бомба савецкая, але хіба гэта даводзіла што?! Кубэ таксама быў забіты — усе казалі, савецкімі партызанамі. Але ж мы ведалі — з дапамогаю гестапа.

Тады я зноў пайшоў да Шрэдэра й сказаў, што гатовы ехаць у Нямеччыну. На што пачуў: „Мы вельмі радыя. Гэта разумнае, мудрае рашэньне. Вы будзеце працаваць на доктара Курца“. Курц — гэта былы шэф прапаганды. Так я апынуўся ў Бэрліне.

К.Р.Ф.: Спадар Адамовіч, у праграме „60 хвілінаў“, у гутарцы з Майклам Уоласам Вы прызналі, што былі калябарацыяністам, ці ня так?

А.А.: Я сказаў, што калі яны лічаць працу ў беларускай газэце, якая выдавалася пры немцах, калябарацыянізмам, то так, я — калябарацыяніст.

К.Р.Ф.: Дазвольце мне зачытаць запіс перадачы. Майкл Уолас пытаецца: „Вы былі прапагандыстам пры немцах, а потым сталіся інфарматарам у спэцыяльных органах ЗША“. І Вы, спадар Адамовіч, адказалі: „Так“.

А.А.: Мне ў дзяржаўным органе дэмакратычнай краіны задавалі пытаньні аб мінулым, і я адказваў на іх, наколькі ведаў. Ці гэта называецца — быць інфарматарам?

К.Р.Ф.: Майкл Уолас працягвае: „Мы ведаем, што Вы калябарацыяніст. Мы ведаем, што Вы дапамагалі гестапа“. І Вы адказалі: „Так, так. Гэта праўда. Мы ня мелі выбару. Мы маглі супрацоўнічаць або зь немцамі, або з савецкімі бальшавікамі, якіх ненавідзелі“. Вы гаварылі гэта?
 

А.А.: Я гаварыў, але адказваў не на гэтыя пытаньні. Яны потым зрабілі мантаж.

К.Р.Ф.: Ці калі-небудзь Вы зьвярталіся на студыю ў справе мантажу?

А.А.: Не, ніколі. На студыі, падчас запісу, нас было трое, і гутарка адбывалася на працягу 45 хвілінаў, а ў эфір пайшло толькі 5! Я сам працую на радыё, бачыў, як робіцца мантаж.

К.Р.Ф.: І Вы ніколі не пісалі на студыю, не тлумачылі, што не зьяўляліся нямецкім памагатым?

А.А.: Я ўважаў гэта за бессэнсоўнае. Гэты Майкл — непрыемны чалавек.

К.Р.Ф.: Я ня маю больш пытаньняў. Калі Вы хочаце нешта дадаць — перад тым, як Вашыя паказаньні будуць выкарыстаныя для расьсьледаваньня й прыняцьця рашэньня — цяпер самы час і апошняя магчымасьць.

А.А.: Я вельмі стаміўся. Я хачу толькі сказаць, што тут, у Амэрыцы, я напісаў багата рэчаў, выдаў кнігу ў ангельскай мове, якой шырака карыстаюцца ўва ўнівэрсытэтах, і нават калі я нешта зрабіў няправільна, памылкова, дык мая праца тут, з кнігамі, на Радыё, у інстытуце, усё гэта — на маю карысьць.

Мне цяпер 75 гадоў. Я б хацеў скончыць сваё жыцьцё ў гэтай краіне і да канца дзён сваіх рабіць карыснае, як рабіў да гэтага — ня толькі ў Амэрыцы, але й на Беларусі.

Калі вы прымеце рашэньне дэпартаваць мяне, маю надзею, гэта ня будзе Савецкі Саюз.

І яшчэ я б хацеў запытацца, што мне сказаць на радыё, майму начальству, адносна вашага рашэньня, адносна далейшага?

К.Р.Ф.: Можаце сказаць ім, што гутарка адбылася.

ЗАМЕСТ ЭПІЛЁГУ

Заўвагі і камэнтары Алега Гардзіенкі.