9–2000
» да Зьместу «

Мэдыцына
 

 гісторыі

Вінцэсь Мудроў
Дарога ў дваццаць крокаў

---

— Месца — дакладна тое? — крыкнуў Мікола, выціраючы чупрыну калашыньнем спартовых штаноў.

— Тое, — адгукнуўся дзед Трахім, — якраз насупраць каменя. Тады ён на паверхні быў, а цяпер во... у зямлю ўехаў, — дзед прысеў на камень, выцягнуў пачак „Беламору“.

— Можа, далей адплывем? — падаў голас Гасюта, зірнуў на дзеда, і той, чыркнуўшы запалкай, страсянуў галавой: — Самаскід на паўкола ў ваду ўехаў, як скідваў. Так што — шукайце. Дзесьці там і ляжыць.

Мікола памыляў сьсінелымі ад холаду вуснамі, зморана ўздыхнуў і, пастаяўшы, як той скакун на вышцы, на носе лодкі, сігануў у ваду. Гэтым разам ён прабыў пад вадой як ніколі доўга: Гасюта нават сьцягнуў з галавы кашулю, зьбіраючыся ратаваць сябра, ды тут Мікола вылецеў, па самы пояс, з вады і з панікай у голасе выдыхнуў:

— Ёсьць!

Пару хвілінаў Мікола аддзімаўся, трымаючыся за вясло, потым насунуў на плячук зашмаргу, нырцануў пад лодку і з такой рашучасьцю адштурхнуўся нагамі ад днішча, што Гасюта, які стаяў у поўны рост і разблытваў вяроўку, ледзь не кульнуўся за борт.

Першыя, а таму самыя гострыя сонечныя промні працялі небасхіл, і рака зь серабрыстай ператварылася ў ружовую.

— Глеем зацягнула... ледзь адшукаў, — прамармытаў Мікола, выбраўшыся на бераг: небараку даймалі дрыжыкі, ён увесь сьсінеў, зуб паганяў зуба, і Гасюта, перш чым пачапіць да трактара канец вяроўкі, палез у кабінку, выцягнуў адтуль пачатую пляшку.

Мальцы глынулі на поўную губу, працягнулі пляшку дзеду Трахіму, але дзед піць адмовіўся.

За пару хвілін Гасютаў „Беларус“ залескатаў на высокіх абаротах, вяроўка напялася і струной засьпявала ў паветры. Дагэтуль дзед Трахім паглядаў на сьвет зь лёгкай усьмешкаю, а ўгледзеўшы напятую вяроўку, ураз пасур’ёзьнеў, прыхапіўся на ногі і застыў, з прыгаслай папяроскай у зубах.

Трактар натужліва завуркатаў, зямля здрыганулася, і з вады ўзьнялося штосьці зялёнае і круглявае. Напачатку цяжка было ўгледзець у бясформеннай камлызе чалавечыя відарысы, і толькі калі камлыга прапаўзла па пясочку, а затым успарола берагавы дзірван, пакінуўшы на ім пасму зялёнай твані, сталі праглядацца няўклюдная галава і шырокая грудзіна.

— Някволы бюсьцік... чатыры тоны пацягне! — выдыхнуў Мікола, з натхненьнем выкручваючы свае шырозныя, у „сэканд-хэндзе“ куплёныя трусы.
 

Сябрук у адказ задаволена крэкнуў, перакінуў з рукі на руку пакарабачаную манціроўку і міжволі прыпыніў крок, рахуючы, колькі „зялёных“ ім адваляць за бронзавага балвана.

Манціроўка ляснула тупым канцом па балвану, і гук ад удару атрымаўся глухім і няўцямным.

— Цэмэнт, — прамовіў дзед Трахім, а ўнук, пасьпеўшы нацягнуць трусы толькі на левую кумпячыну, перахапіў манціроўку і з амонаўскім натхненьнем стукнуў балвана па няўклюднай галаве.

— Цэмэнт, — уголас прашапталі хлопцы і разам паглядзелі на дзеда.

— Ну што, дзядуля... дзе твая бронза? — голас Міколавы дрыжэў, як авечы хвост. — Папёрліся... зь цёмнага рана... по-омнік... бро-онзавы... — унук мацюкнуўся, падцягнуў трусы і рушыў да „Беларуса“ — дапіваць рэшткі гарэлкі.

Добрых паўгадзіны хлопцы моўчкі ляжалі на траве, смалілі цыгарэты, нарэшце Гасюта падняўся на ногі і, кіўнуўшы ў бок камлыгі, запытаў:

— Дык што, адвязваем?

— Ды не-е... — прыспана прамовіў Мікола, — цягні да дзедавай хаты. Будзе ведаць, як народу мазгі дурыць.

— Ты што, ашалеў? Навошта мне гэтая халера! — крыкнуў дзед Трахім, але Гасюта тым часам ужо залез у кабінку, паддаў газу, і цэмэнтавая гаргара, пакідаючы па сабе глыбокую баразну, папаўзла па беразе.

Унук Мікола ўжо трэці тыдзень гасьцяваў у дзедавай хаце. Адранку глушыў рыбу на рачных затоках, удзень непрабудна спаў, а ўвечары хадзіў у мясцовы клюб альбо піў гарэлку на пару зь дзедавым суседам — трыццацігадовым трактарыстам Гасютам. Вось і пазаўчора, узяўшы пляшку, унук выправіўся да суседа, але неўзабаве вярнуўся, цягнучы на плячы двухвядзёрны, зьзелянелы ад часу самавар.

— У Гасюты, на гарышчы знайшлі, — патлумачыў унук, а калі дзед з усьмешкай спытаў — навошта ён прыпёр гэтае ламачча? — безнадзейна махнуў рукой і падаўся з хаты.

Наступным ранкам Мікола спаў даўжэй звычайнага, а прачнуўшыся, працягнуў няскончаную размову.

— Гэта, дзеду, не ламачча, а каляровы мэтал. Мне за яго пяць тваіх пэнсіяў дадуць, — унук спружна пацягнуўся, вохнуў і пачухаў абедзьвюма рукамі свае пакусаныя камарамі і парэпаныя аб рачныя карчажыны ногі.
 

Словы такія пакрыўдзілі дзеда.

— Мне маёй пэнсіі хапае. І табе даю... на пляшку, — буркнуў стары, пайшоў да дзьвярэй і ўжо з парогу дадаў: — Тут, паблізу, гэтага мэталу цэлая тона ляжыць.

Сказаў гэта дзед не падумаўшы, а калі падумаў, унук ужо стаяў на ганку і чухаў голае чэрава.

— Ты што, сапраўды ведаеш, дзе медзь прыхавана?

Стары дастаў беламорыну, скамечыў набойніцу ў гармонік, потым выцягнуў запалкі, і ўнук, перахапіўшы пушку, паднёс запаленую сярнічку да дзедавага носу.

— У рацэ ляжыць, — выдыхнуў разам з папяросным дымам дзед Трахім, прысеў на край ганку і пасьля глыбокай зацяжкі, ад якой нават пацямнела ўваччу, распавёў унуку гісторыю саракагадовай даўніны.

...Аднойчы, золкай восеньскай ноччу, Трахім пайшоў на раку ставіць донкі, і нечакана з прырэчных кустоў насустрач яму выйшаў міліцыянт у плашч-накідцы. Зыркнуўшы з-пад насунутага на вочы капюшону, міліцыянт загадаў тэрмінова пакінуць бераг, бо тут мусяць адбыцца вайсковыя вучэньні.

„Ці не пантонны мост наводзяць?“ — падумаў Трахім, адышоў мэтраў на дзьвесьце і залёг за купінай — вырашыў паглядзець, як там усё будзе. Ляжаў доўга, здранцьвеў увесь, хацеў быў ужо да хаты падацца, ды тут на бераг — з натужлівым выцьцём — выехаў самаскід і, даўшы задам, заехаў у ваду. Месца, куды заехаў самазвал, было адметным: там, непадалёку ад берага, круціў хлапякі белай пены глыбокі вір — у віры, адразу па вайне, знайшлі тапельца, а таму тутэйшыя рыбакі ніколі не закідвалі там вуды.

У цемры пачуліся галасы, мільганулі жарынкі цыгарак, самаскід загуў — цяпер ужо із страшнай натугай — і ў вір, узьняўшы нябачныя пырскі, бухнулася штосьці цёмнае і важкае.

Раніцою, як толькі разьвіднела, Трахім пабег на раку і нагнаў па дарозе Сяргейчыка — аднаногага інваліда, які таксама быў заўзятым рыбаком і хата якога стаяла на другім баку вуліцы.

— Чуў? — стоена вымавіў Сяргейчык, калі яны парукаліся.

Трахім таргануў галавой, і сусед, секануўшы паветра бамбукавым вудзільнам, прамармытаў:

— Сталіна скінулі.

— Як скінулі? Куды? — гукнуў быў Трахім, прыцішыў крок, а пачуўшы пра бюст, што стаяў у парку, шпарка пайшоў, падладжваючы крок да мернага рыпеньня Сяргейчыкавага пратэзу...

— І што... сапраўды з бронзы? — запытаўся ўнук, не даслухаўшы дзедавага аповеду.

— Ну так... жоўты такі стаяў, — дзед павёў рукамі, малюючы ў паветры відарыс сталінскага бюсту, і Мікола чародным разам пачухаў ніз жывата.

— Гіпс, відаць... Пафарбавалі пад бронзу.

— Ды не-э... Гіпс бы ў вадзе разваліўся, а ён цалюткі, — Трахім вытрымаў паўзу і з разважнасьцю патлумачыў: — У семдзесят другім годзе, як рака абмялела, макаўка паказалася. Мальцы яшчэ там нырца давалі...

Стары ўздыхнуў, пацёр даланямі санлівыя вочы, а калі зноў зірнуў на сьвет, унук ужо бег са двара і на пытаньне: — Куды ты паляцеў? — коратка азваўся: — Да Гасюты!
 

Зялёная ад твані, спрэс залепленая куклянкамі камлыга не пасьпела як сьлед прасохнуць, як на яе ўзьбіўся гурт мясцовых падшыванцаў. Падшыванцы пры гэтым бязладна гарлалі, сьпіхвалі адно другога з бэтоннай камлыжыны, а неўзабаве й пачалі стукаць па ёй нечым жалезным.

— Во ёб... — вылаяўся Мікола, пачуўшы скрозь ранішні сон мэталёвае бразганьне. Сёрбнуўшы на хаду збружэлага квасу, ён выйшаў да весьніц.

— А ну, малеча, прэч адсюль! — пагрозьліва гукнуў Мікола, але голас пасьля купаньня дарэшты асіп, і падшыванцы працягвалі валтузіцца на помніку.

— Каму сказаў... — Мікола выдзер з паркану збуцьвелую штыкеціну, і гэта дапамагло: дзятва сыпанула ўбокі, але далёка не адбегла.

— А гэта што — помнік? — запытаўся адзін з падшыванцаў — малец грыз нясьпелы яблык і пры гэтым гучна чвякаў.

— Помнік... помнік, ёб вашу... — буркнуў Мікола, перакрывіўся і сплюнуў пракіслую сьліну.

Пасьля недасыпу і выпітай гарэлкі галава Міколава балела, настрой быў паганы, а таму зь языка зьляталі мацюгі. Аднак, абышоўшы помнік, Мікола пажвавеў і, маракуючы пра штосьці сваё, павадзіў рукамі ў паветры, нібыта ён — у думках — укараноўваў сьнежную бабу важкай галавою.

— Ну і што ты будзеш рабіць з гэтай халерай? — гукнуў, перабіваючы думкі, дзед Трахім: дзед стаяў ля весьніц і пыхкаў беламорынай.

— Як што? Адрэстаўруем. Выставім на продаж, — унук выцяў бэтоннага балвана мыском чаравіка. — Думаю, пару тысячаў баксаў возьмем.

— Эгэ-э, Міколка... Каму ён патрэбны? — стары папярхнуўся дымам, здушана закашляў. — Вунь і нос адбіты... і ў дзірах увесь...

— Кавэрны замажам, нос прылепім... пафарбуем. Карацей, будзе правадыр, як навюткі... Ты вось што, дзеду... — унук азірнуўся, увабраў голаў у плечы, — трэба хлопцам... зь пільні... пару пляшак паставіць... Пазыч да вечара... Гасюта прыедзе — аддасьць.

Стары нічога не сказаў і толькі варухнуў пальцамі, рахуючы — колькі яшчэ дзён унук прабудзе на пагасьцінах.

Па абедзе Трахім прылёг на тапчан, адразу ж заснуў і неўзабаве быў абуджаны лескатаньнем Гасютавага трактару. Трактар ехаў па вуліцы, і ззаду за ім, уздымаючы пылюку, валачылася на тросе таўшчэзная калода.

— Божухна, і калі гэта ўсё скончыцца? — прашаптаў стары і з вохканьнем выйшаў на ганак.

Ля Трахімавай хаты тым часам ужо зьбіраўся народ.

— Чаго вылупіліся? — гыркаў Гасюта на цётак, што йшлі да крамы, ды спыніліся паглядзець — што мальцы будуць рабіць з цурбаном ды бэтоннай камлыгай. Цёткі паправілі хусткі на галовах, стоена зашапталіся, а Гасюта падхапіў з-пад плоту даўгую жардзіну, загнаў тонкі канец пад цурбан, і яны ўдвох зь Міколам пакацілі яловы кругляк да весьніц. Усё было б нішто, ды надарылася неспадзеўка: жардзіна з трэскам абламілася, стукнула Міколу па карку, і кампаньён, пачуўшы сьмех грамады, ад злосьці выдыхнуў:

— Г’анд-доны...

Працаваць у атачэньні натоўпу не выпадала, а таму, падкаціўшы калоду да весьніц, Гасюта абабіў перапэцканыя ў яловую жывіцу рукі і голасна, каб чула грамада, абвясьціў:

— На сёньня ўсё!

„І тузанулі ж мяне за язык, — падумаў Трахім, правёўшы даланёй па няголеным падбародзьдзі, — ляжаў бы сабе на дне, пакуль не рассыпаўся, дык не... выцягнулі нячысьціка...“ — стары уздыхнуў, падаўся ў хату, і сьледам за ім, заглушыўшы трактар і абмацюкаўшы грамаду, рушылі Мікола з Гасютам.

— Ну што за людзі! Гэтулькі зьбеглася, нібыта ніхто калоды ня бачыў... — ад парога гукнуў знэрваваны ўнук, а дзед, пазяхнуўшы ў далонь, лёг на тапчан і змучана аддзьмуўся.

На кухні рыпнула падлога, і Гасюта — з воклічам „Обана!“ — грукнуў аб стол чымсьці цьвярдым.

— Вось гэта лоўка! — акрыялым голасам азваўся Мікола.

— Хопіць ім і адной... Летась пілавіньне грузіў — ні хера не паставілі... — растлумачыў Гасюта, а Мікола ўдарыў у ладкі і кінуўся ў прысенак, дзе стаяла газавая пліта.

— Зараз, бляха, яечню згламэздаем.

Пакуль Мікола завіхаўся з патэльняй, Гасюта, падобна, адкаркоўваў пляшку, потым бразнуў шклянкамі і нягучна прамовіў:

— Увечары яму выкапаеш... Сантымэтраў на семдзесят, глыбей ня трэба. Заўтра ад ранку калоду паставім, а ў абед Сівоха кран падгоніць.

У шклянцы зацурчэла гарэлка, і пад гэтыя чароўныя гукі Трахім заплюшчыў павекі.
 

На наступны дзень, ад самага ранку, ува ўтульнай Трахімавай хаце грукалі дзьверы, бразгалі шклянкі і лілася п’яная гамонка. Першымі завіталі два хлопцы зь піларамы, і Мікола пабег да тутэйшых цыганоў па самагонку. Бліжэй да абеду ў хату ўваліліся Гасюта з вадзілам аўтакрану, усе разам дапілі цыганскую акавіту і, трымаючы пад пахі аднаго зь пільшчыкаў, пайшлі ўздымаць правадыра на „п’едэстал“.

Дзед Трахім зроду не хрысьціўся, а тут, пабачыўшы, як п’яны ўнук убіўся пад бэтонную камлыгу, што завісла, як той вісельнік, у паветры, тыцнуў самлелымі пальцамі ў лоб, жывот і ў левае плячо. Схоплены за шыю сталёвай зашмаргай, правадыр крутнуўся спачатку ў адзін бок, потым у другі, нарэшце спыніўся, Мікола абхапіў правадыра цыбатымі рукамі, і той паволі асунуўся на калоду.

Хвілін празь дзесяць, пабачыўшы ў дзьвярах унука — цэлага і жывога — стары яшчэ раз перахрысьціўся і, без шкадаваньня, аддаў Міколу сто тысяч адной паперкай — апошнія грошы, якія былі ў хаце.

Вечарам у хату завітаў яшчэ адзін госьць — Данік Крываблоцкі. Данік той, немалады ўжо, сівагаловы мужчына, працаваў у цэху шырспажыву. Вырабляў помнікі з мармуровай крошкі, ляпіў барэльефы памерлых пэрсанальных пэнсіянэраў і, вядома ж, убачыўшы бюст з адбітым носам, тут жа зайшоў у хату, каб прапанаваць свае паслугі.

... За вокнамі ўжо сьвятлела, а на кухні ўсё яшчэ гаманілі і здушана мацюкаліся.

— Калян... ты хоць ведаеш... з кім маеш справу? — п’яным голасам пытаўся Данік Крываблоцкі і, пасьля страшна працяглай паўзы, адказваў: — Ты маеш справу з прафэсійным скульптарам.

Калян доўга і неразборліва мыкаў, потым чхнуў — ды так гучна, што абудзіў Гасюту; Гасюта, у сваю чаргу, таксама мыкнуў, але тут жа суняўся, і на кухні чарговым разам бразнулі шклянкі.

— У Гасюты.. і галава не трымаецца... на стол падае, — прабубнеў Крываблоцкі і зычнейшым голасам працягваў: — Карабейнікаву помнік бачыў?.. За дзень зьляпіў... Зяць Карабейнікаў прыехаў, паглядзеў — даў стольнік і яшчэ пяць „зялёных“ наверх... Кажа: — Кідай усё, прыяжджай да нас у Піцер — табе цаны ня будзе... — на кухні зацурчэла гарэлка, і Мікола, расьцягваючы зыкі, прасіпеў: — А но-ос?

— Алебастравы прыляплю... Будзе лепшы за твой... — выгукнуў Крываблоцкі, хлопцы cтукнуліся, і ў гэты момант штосьці масыўнае і важкае абрынулася на падлогу.

Дзед Трахім адсунуў фіранку. На падлозе, нязграбна раскінуўшы рукі, ляжаў упіты Гасюта.

— Каб вас парвала ад той гарэлкі, — азваўся стары і з вохканьнем кульнуўся на левую бачыну.

Пад самую раніцу хата напоўнілася нялюдзкім храпам. У сенцах, падклаўшы пад голаў палена, хроп Гасюта, а ў сьвятліцы дзерлі тхара Мікола з Крываблоцкім. Данік зь Міколам спалі ніжнікам, пры гэтым дзедаў унук часьцяком падбрыкваў правай нагой, біў Крываблоцкаму пяткай у лоб; скульптар на кароткі міг аціхаў, мыляў вуснамі і пачынаў храпці зь яшчэ большай сілай. І вось, калі Данік схрапянуў ужо зусім ашалела, і дзед Трахім панурыў руку пад тапчан, шукаючы — чым кінуць у храпуна, на падворку пачуліся крокі, і нехта дробна пастукаў у шыбу.

— Ці ў вас мой апівуда? — крыкнула Гасютава жонка, і ад таго крыку забрахаў суседзкі сабака, а Данік з унукам перасталі храпці і зморана застагналі.

Падняла мужа Гасюціха даволі хутка: плюснула зь вядра халоднай вады, а потым, мацюкнуўшыся, агрэла небараку паленам. Удар атрымаўся глухім, але трапным. Дзед Трахім, лежачы за фіранкай, уражана залыпаў вачыма, а Данік зь Міколам стаілі дых і з жаласьлівым гукам выпусьцілі паветра.

Гасючысіны праклёны заціхлі на другім канцы вуліцы, навакольныя сабакі збрахаліся да сіпу, залезьлі ў будкі, і змучаную дзедаву душу падхапіў і панёс па сваіх цёмных лябірынтах доўгачаканы, а таму чуйны і замарачны сон.

Прысьніў дзед паховіны Сталіна. Спачатку ў сьвядомасьці нарадзіліся зыкі: гуд золкага ветру ў разьбітых вокнах дэпо, лясканьне жалобных сьцягоў над галавою, галасісты, з засопленым прыдыханьнем, плач начальніцкай жонкі. Трахім страсянуў ува сьне галавою і тут жа ўбачыў стрыжаныя патыліцы, чорную зеўру гучнагаварыльніка і заплаканую начальніцкую жонку.

— Міканор... як жа мы цяпер... безь яго?.. — здушана галасіла кабеціна, уткнуўшыся лобам у пагон мужавага шыняля.

— Капа, нам усім цяжка... — мармытаў начальнік дэпо, неадрыўна пазіраючы ўгору — туды, дзе завіхаліся ўвішныя вераб’і і дзе вісеў бляшаны рупар гучнагаварыльніка.

Трахім аглядзеў краем вока натоўп і зьнерухомеў ад нечаканасьці. Праваруч, у атачэньні паравозьнікаў, стаялі Мікола з Гасютам. Абодва былі на ладным падпітку, абое смалілі папяросы і задаволена пасьміхаліся, падставіўшы золкаму ветру свае — Мікола малочна-белыя, а Гасюта пракурана-пажоўклыя — зубы.

„Божухна, забяруць!“ — мільганула падспудная думка, і ў гэты момант бляшаны рупар крактануў, вераб’і разам узьняліся ў паветра, і навакольле напоўніў хрыпучы левітанаўскі голас:

— Пайшоў з жыцьця прадаўжальнік вялікай справы Леніна, друг і настаўнік працоўных усяго сьвету... — Левітан зрабіў паўзу, за сьпінай — раней часу — загуў ды асекся паравозны гудок, і чыйсьці знаёмы голас пакутліва выдыхнуў: — Фу, блядзь, як цяжка...

Стары разьмежыў павекі. Уваччу паплыла, а потым замёрла на месцы квяцістая фіранка.

— Ой, блядзь, як цяжка! — застагнаў Данік Крываблоцкі, і Трахім адхінуў фіранку.

Гадзіньнік на кухні паказваў палову на дзясятую.

— Паміраю... сэрца спыняецца... — чародным разам выдыхнуў Данік і з вохканьнем скінуў на падлогу нягнуткія ногі.

Сэрца ў Крываблоцкага, відаць, і сапраўды спынялася, бо Данік быў белым як палатно, а ніжняя сківіца безупынку калацілася.

„Каб жа не памёр, халера на яго“, — падумаў стары і, апанаваны трывожнымі думкамі, палез пад тапчан, дзе яшчэ з пазалеташніх Калядаў была прыхаваная пляшка „чарніла“.

...Данік піў „Водар мяты“ нагбом, з рыльца, а выпіўшы паўбутэлькі, задаволена адрыгнуў і гукнуў праз плячук: — Гасюта!

— Сышоў... яшчэ зранку, — гукнуў дзед Трахім і, сьцішыўшы голас, дадаў: — П’юць, пакуль на падлогу ня зваляцца.
 

Дзесьці праз гадзіну, а мо й раней Данік ізноў уваліўся ў хату.

— Дай... — неакрэсьлена выдыхнуў госьць, зь нецярплівасьцю страсянуўшы рукамі.

— Чаго табе даць? — не зразумеў Трахім.

— Ну гэты, як яго?.. — Крываблоцкі скрывіў гімору, крутнуў пальцамі — гэткім рухам звычайна ўкручваюць лямпачкі — і з шумам увабраў паветра, згадваючы — як называецца тое, што яму трэба. — Ну гэты... во, — госьць тыцнуў пальцам у кут, і дзед Трахім уражана крутнуў галавою.

— Табурэт табе трэба, ці што?

— А во-во... табурэт, — прасьвятлеў з твару Крываблоцкі.

Данік падхапіў табурэтку, зірнуў на Міколу, які й дагэтуль ляжаў на канапе, пакутуючы з пахмельля, і выкуліўся з хаты.

— Зусім мазгі прапіў, — уздыхнуў стары. Ня ведаючы — чым заняць рукі, Трахім спачатку схапіўся за дзяркач, потым запіхнуў у торбу пустыя бутэлькі, нарэшце, адчыніў акно і ўпусьціў у пракураную хату сьвежага паветра.

На двары цвыркалі вераб’і, на суседняй вуліцы гарлалі пеўні, непадалёку ляскатаў трактар — няйначай, Гасютаў, — і да ўсіх гэтых суладных зыкаў далучалася звонкае і разам з тым непрыемнае шаргаценьне. Гэта Данік, узьбіўшыся на табурэт, раскеўзваў кельняй па камлызе нейкую шэрую гліну.

„І што з усяго гэтага будзе?“ — падумаў Трахім, вынес у сенцы торбу з бутэлькамі, а калі ізноў зірнуў у вакно, дык убачыў нейкага дарэшты апухлага мальца, які стаяў за Данікавай сьпінай і паціраў даланёю пляшывую макаўку.

— Хто гэта цябе так? — запытаўся Крываблоцкі, і стары пазнаў у апухлым мальцы свайго суседа Гасюту.

— Ваўчыца... хто ж яшчэ... — Гасюта ўздыхнуў, зацкавана паглядзеў на камлыгу: — Алебастрам мажаш, ці як?

— Алебастрам, — незадаволена выгукнуў Крываблоцкі, а замазаўшы чарговую дзірку, прамармытаў: — Ідзі... пакінулі там табе... на апахмелку.

Стары адышоў ад акна, пазяхнуў наастачу і падаўся на тапчан.

— Калян! Ты там жывы? — грымнуў праз пару хвілін сіпаты Гасютаў голас, але стары не пачуў тых слоў — ён салодка спаў, і квяцістая фіранка ледзь прыкметна варушылася ў такт ягонаму дыханьню.

У суботу дзед Трахім напаліў лазьню. Мыўся цэлыя дзьве гадзіны, да змору схвастаў сябе дубовым венікам і, відаць, схвастаў бы да сьмерці, калі б у прымыльніку не загрукацеў вёдрамі ўнук Мікола.

— Увесь дух выпусьціў, — крыкнуў унук, расчыніўшы дзьверы, шухнуў вады на камні і тут жа, сеўшы на палок, стаў шараваць кавалкам пэмзы свае перапэцканыя белай хварбай далоні.

... З лазьні дзед выкуліўся на ватных нагах і, перш чым ісьці да хаты, доўга зьбіраўся зь сіламі, трымаючыся за дзьвярны вушак. Сэрца парывіста тахкала, вушы поўніліся звонам, а ў нос лез нейкі незнаёмы пах, які нагадваў водар чаромхі. Ён, гэты пах, хаця й ня быў ачомна-рэзкім, але вярнуў да жыцьця. Трахім удыхнуў праз нос п’янкога паветра, і ў той жа міг галава прасьвятлела, звон увушшу суціх і зьнямелыя ногі наліліся гарачай крывёю.

Пакуль ішоў гародам, увесь час маракаваў: чым гэта пахне? — і ўжо ля самай хаты, згадаўшы перапэцканыя Міколавы рукі, задыхана прашаптаў: — Хварбай засьмярдзела.

Толькі што сэрца хваравіта замірала і гатовае было спыніцца, а тут ёкнула і ўпуджанай птушкай забілася ў грудзіне. Стары ўбачыў СТАЛІНА!

У першае імгненьне нават здалося, што правадыр жывы — стаіць, бялюсенькі, краем вока зазіраючы ў ягоны, Трахімавы, агарод. Трахім і так быў мокры пасьля лазьні, а тут увесь твар заліла потам. Стары падхапіў дрыжачай рукой прыпол кашулі, хацеў выцерці твар, ды пачуў раптам ломкі хлапечы голас:

— Дзядуля, а хто гэта такі?

Падшыванцы, як заўсёды, сядзелі на плоце і хрумкалі недасьпелыя яблыкі.

— Гэта, мальцы, Сталін! — крэкнуў Трахім, выціраючы мокры лоб.

— А хто ён такі? — падаў голас усё той жа сьветлавалосы малец.

Трахім уважліва паглядзеў на падшыванца: ці не пасьмейваецца пракуда з старога чалавека? Але вочы хлапечыя сьвяціліся непадкупнай цікавасьцю, і стары кашлянуў у далонь.

— Ну, гэта... — сказаўшы так, Трахім задумаўся, засяроджана пачухаў гарляк: — Ну, карацей, яго ўсе баяліся. Пры ім парадак быў — о-го-го! У нас у дэпо адзін на працу спазьніўся, дык два гады далі... з правам перапіскі.

— А вы, дзядуля, таксама Сталіна баяліся?

— Анягож... і я баяўся.

— А ён кім быў? Тэрмінатарам? — русявы падшыванец з такой асалодай куснуў яблык, што нават сок пацёк па падбародзьдзі.

— Цябе як завуць? — запытаўся Трахім, неадрыўна казелячы вокам то на падшыванца, то на бацьку-Сталіна.

— Пецькам, — адказаў падшыванец і зь невядомай прычыны пакутліва ўздыхнуў.

„І чым толькі ў іх галовы забітыя?“ — падумаў дзед Трахім, патупаў да хаты і, пакуль дайшоў да ганка, тры разы азірнуўся, каб паглядзець на правадыра.
 

Увесь вечар ля бюсту тоўпіліся людзі.

„Як жывы, як жывы...“ — наўзахваткі шапталі старыя цёткі, і ўнук Мікола, слухаючы праз адчыненае акно людзкую гаману, задаволена паціраў рукі і раз-пораз гукаў:

— Чуеш, дзеду?! Здаю бюст за пяць тысяч баксаў! І ні цэнту меней...

— Эгэ-э... Міколка... Каму ён патрэбны? — азываўся з тапчана стары Трахім, — у людзей грошай на хлеб не стае, а яны табе будуць нейкія бюсты купляць.

— Гэта ў цябе не хапае, а ў „крутых“ грошай як гразі... — Мікола ўкінуў у рот цыгарэціну, пстрыкнуў запальнічкай. Нападворку хтосьці зусім па-дурному загарлаў:

Трахім падхапіўся зь ляжанкі, на дзіва борзда падбег да акна і незадаволена вылаяўся: на падворку, узяўшы пад руку Юстына Капітонавіча Дуба — былога ваенкома — стаяла і гарлала на ўсе застаўкі Аўгіньня Міканораўна Кароткая — актывістка раённага савету вэтэранаў вайны.

— Прынёс нячысьцік, — буркнуў Трахім і, прычакаўшы, калі Аўгіньня прасьпявае апошні радок: — Наш народ за Сталиным идио-от! — зачыніў акно адразу на дзьве просвы.

Аўгіньня Кароткая падчас вайны мыла нагавіцы партызанскаму камандзіру, а цяпер, начапіўшы мэдальку, цягалася па горадзе і, сустрэўшы Трахіма, кожны раз апавядала — як яны адбіваліся ад карнікаў, як яе ледзь не забіла асколкам гранаты, і, уздыхнуўшы, абавязкова прамаўляла: — Вам хоць добра было, вы ў тыле сядзелі.

— Пасядзела б ты, корга лупатая, у тыле... пад нямецкімі бомбамі, — суцішна казаў усьлед актывістцы Трахім і доўга потым хадзіў не ў гуморы.

...Дзьве галавы — сівая ваенкомаўская ды чарнявая Аўгіньніна — праплылі міма вокнаў, і Трахім, пятым разам згадаўшы нячысьціка, патупаў да дзьвярэй.

Ён сустрэў гасьцей на ганку. Выставіў чэрава, абапёрся рукой на вушак і тым самым даў зразумець, што ў хату нікога не запрашае.

— Ну, Трафім Пятровіч, ня ведаю — як табе і дзячыць! — прамовіў былы ваенком, ціснучы Трахімаву руку. — Гэта, скажу табе, вялікі патрыятычны ўчынак.

— Я нават прасьлязілася, як Іосіфа Вісарыёнавіча пабачыла, — уставіла слова Аўгіньня Кароткая, плаксіва шморгнула носам і палезла ў кішэнь па насоўку.

— Сёньня ж патэлефаную ў цэка партыі і пашлю ліста Генадзю Андрэевічу Зюганаву. Пра такую падзею павінен ведаць увесь сьвет, — Юстын Капітонавіч кашлянуў у жменю, крыху суцішыў голас. — Вось толькі месца для помніка няўдалае. Трэба яго ў цэнтар перанесьці — туды, дзе стаяў...

— Каб дзятва нос адбіла? — весела крыкнуў з кухні Мікола.

Юстына Капітонавіча такая заўвага прыкметна азадачыла. Ён ускудлаціў сівыя валасы на патыліцы, з разважнасьцю ў голасе прамармытаў: — У Савеце паставім. А там пабачым.

— Мы, як яго выцягвалі, дзесяць літраў саляркі спалілі, дзьве бляшанкі нітрафарбы скарысталі і скульптару за працу трыццаць даляраў заплацілі. Так што задарма не аддамо, — крыкнуў Мікола, і госьць, выцягнуўшы шыю, запытаўся: — Дык колькі вы хочаце?

— Дзьве скрыні гарэлкі! — гракнуў Мікола.

Госьць пасьля такіх слоў нават хітнуўся — задужа высокай падалася цана. Цётка Аўгіньня падхапіла яго пад руку, павяла да весьніц і на разьвітаньне гукнула праз плячо:

— Мы ў Савеце падумаем.

— Падумайце... добра падумайце... — прасіпеў усьлед гасьцям Трахім і з грукатам — аж парахня пасыпалася са столі — зачыніў дзьверы.

— Дык што ж ты... То пяць тысяч хацеў, то на дзьве скрыні пагадзіўся, — прамовіў Трахім, забіраючыся на тапчан.

— Ды пажартаваў я... — адказаў унук, стамлёна зяхнуўшы ў далонь, — у гэтых сталінскіх пацукоў грошай і на скрыню ня знойдзецца.

Мікола пстрыкнуў выключальнікам і потым доўга мармытаў у цемры, услых прыкідваючы — колькі „бабак“ застанецца ў яго, колькі ў Гасюты, і колькі давядзецца „кінуць“ дзеду.
 

ІV

Наступнага дня, ад самай раніцы, пачаў сеяць дакучлівы дождж. Трахім, запаліўшы ў печы, салодка пазяхнуў, зь ціхай радасьцю падумаў, што гасьцей такім часам ня будзе, і тут жа ўгледзеў, як у змакрэлым акне мільгануў пакамечаны капялюш. Яшчэ за імгненьне ў прысенку гучна затупалі, і на парозе паўстаў карэспандэнт раённай газэты Аркадзь Нічыпарук. Карэспандэнт зьняў капялюш, страсянуў, зьбіваючы дажджавыя кроплі, і мутнаватымі, яшчэ дарэшты не працьверазелымі вачыма агледзеў хату.

Аркашка Нічыпарук даводзіўся Трахіму сваяком: быў жанаты зь дзедавай пляменьніцай, і хаця пасьля таго зьмяніў яшчэ дзьвюх жонак, сваяцкіх сувязяў не цураўся — зрэдзьчасу забягаў у хату, куляў чарку і раз на год — звычайна на Вялікдзень — прывозіў на рэдакцыйным „Масквічы“ мех крадзенага камбікорму.

Кіўнуўшы сваяку, Аркашка зазірнуў у сьвятліцу, а ўбачыўшы брудныя Міколавы пяткі, што тырчэлі з-пад коўдры, гучна скамандаваў:

— Гвардыя, падйо-ом!

— Інтэрвію прыйшоў узяць, — патлумачыў Аркашка, выцягваючы з нутраной кішэні плашчу пляшку „чарніла“ і зашмальцаваны блякнот.

Хвілін праз пяць, глынуўшы віна, Нічыпарук стаў распытваць Міколу — зь якіх віроў быў выцягнуты сталінскі бюст — а дзед Трахім, якому да млосьці абрыдлі п’янкі, ціхенька высьлізнуў з хаты. Стары сеў на ганку і стаў слухаць — як ціўкаюць з капяжу рэдкія кроплі, як квохча ў хляве, наракаючы на дождж, стары певень і як на кухні, наракаючы на зладзюгу-рэдактара, бубніць Аркашка Нічыпарук:

— Немагчыма стала працаваць — рэжа ўсё пад корань. Пры камуністах і тое лягчэй было...

Пазяхнуўшы, стары налёг сьпінаю на дзьверы, заплюшчыў вочы, і калі — за паўгадзіны — сваяк выходзіў з хаты, кульнуўся таму пад ногі. Сваяк ад начаканасьці падскочыў, выпусьціў з роту папяросіну і, дапамагаючы Трахіму падняцца, прамармытаў:

— Ну, Пятровіч, у цябе і жарцікі...

Потым карэспандэнт доўга шнарыў рукой па падлозе, шукаючы згубленую папяросіну, нарэшце знайшоў, прыпаліў ад падстаўленай Міколам запальнічкі:

— Карацей, даю два матар’ялы — адзін у сваю газэту, другі ў „Праўду“. У Маскве такія рэчы любяць.

— І аб’яву... — нясьмела заўважыў Мікола.

— За аб’яву не хвалюйся. Сёньня ж патэлефаную Хаміцкаму. Надрукуюць у лепшым камэрцыйным выданьні. Як там напісаць? „Прадаецца бацька-Сталін“?

Сваяк зь Міколам яшчэ трохі пагаманілі — Мікола ўсё бедаваў, што помнік надта цяжкі і гэта можа адпудзіць пакупнікоў, — дзед Трахім той парой прыбраў на стале, сасмажыў яечню і з палёгкай уздыхнуў, калі пакамечаны капялюш таргатліва паплыў міма вокнаў. Ля весьніц, аднак, капялюш крутнуўся вакол сваёй восі, і Аркашка, увабраўшы голаў у плечы, пабег у адваротным накірунку.

„Ці не ў прыбіральню пабег?“ — падумалася Трахіму; у гэты момант да помніка падкаціла шэрая „Волга“, і зь яе нутра вылез, цяжка аддзімаючыся, старшыня райвыканкаму Ганчарук і яшчэ нейкі вайсковай выпраўкі чалавек, на носе якога віселі акуляры. Агледзеўшы помнік, Ганчарук пачухаў патыліцу, сказаў штосьці напарніку, тыцнуўшы пры гэтым пальцам угору, і сьпехам падаўся да машыны.

Наступныя два дні выдаліся спакойнымі: у хату ніхто не завітваў, да весьніц ніхто не пад’яжджаў, і ўзрадаваныя дзедавы куры ізноў пачалі поркацца ў зямлі на сваім улюбёным месцы — пад помнікам правадыру. Але на трэці дзень да хаты пад’ехаў даўжэзны белы фургон, зь яго выскачылі маладыя хлопцы ў рознакаляровых кепурках; хлопцы тут жа пачалі раскручваць нейкія шнуры, і ўнук Мікола, зірнуўшы ў вакно, каротка патлумачыў:

— Тэлебачаньне.

І дзед, і ўнук зьлёгку захваляваліся — а раптам паклічуць штосьці сказаць у камэру. Але хваляваньне было дарэмным. У хату ніхто не заходзіў, а неўзабаве да весьніц падруліў „казялок“, у запыленай шыбе якога мільгануў азызлы твар Юстына Капітонавіча Дуба.

— А гэты чаго тут? — уразіўся дзед Трахім.

— Эх, дзядуля... На тэлебачаньні слова даюць толькі надзейным людзям, — з уздыхам прамовіў Мікола. Унук адсунуў непадатныя просвы, разнасьцежыў акно. — Пазнаеш, дзед, вунь тую стрыжаную сучку? „Панараму“ вядзе.

Кабеціна, пра якую казаў Мікола, падвяла былога ваенкома да помніка, махнула нейкаму хлопцу і лагодным голасам прасьпявала:

— Вы, Юстын Капітонавіч, толькі не хвалюйцеся. І глядзіце не на мяне, а ў аб’ектыў тэлекамэры.

Кабета зноўку махнула рукой, састроіла лагодную ўсьмешку, натхнёна загаварыла ў мікрафон на чысьцюткай беларускай мове:

— Гісторыя не бывае добрай ці дрэннай. Гісторыя такая, якая яна ёсьць — зь яе ўзьлётамі і падзеньнямі, радасьцямі і трагедыямі. І як бы ні сілілася сёньняшняя карумпаваная апазыцыя даказаць адваротнае, гісторыя нашага народу заўсёды з намі, яна вяртаецца да нас, і яскравы таму прыклад — вось гэты помнік, які стаіць за маёю сьпінаю. Імя Іосіфа Вісарыёнавіча Сталіна і дагэтуль выклікае шмат спрэчак.. Але спытаем — як ставяцца да гэтага імя тыя, хто праліваў кроў на франтах Вялікай Айчыннай вайны, хто з імем Сталіна на вуснах ішоў у сьмяротны бой...

— У які бой!? — вырвалася з Трахімавай грудзіны. — Знайшлі ваяку... у сорак шостым румынаў вартаваў, а потым нагавіцы ў ваенкамаце праседжваў, — Трахім сказаў яшчэ пару слоў на адрас Дуба, а ўнук, з адчаем зірнуўшы на сонца, чхнуў, ды так гучна, што кабеціна азірнулася і ўжо на чыстай расейшчыне гукнула хлопцу з тэлекамэрай:

— Лёша, давай сначала...

Рэшту дня — аж да самага вечару — Трахім праседзеў у Сяргейчыка — аднаногага інваліда, які жыў па суседзтву. Сяргейчык з-за хваробы ўжо год як не выходзіў з хаты, а таму страшна ўзрадаваўся, пабачыўшы суседа. З гэткай нагоды інвалід нават дастаў пляшку самаробнай наліўкі, і хаця Трахім быў чалавекам непітушчым, але гэтым разам прапусьціў чарку. Балазе і нагода была адпаведная: у гэты дзень, пяцьдзясят пяць гадоў таму, Сяргейчык застаўся без нагі.

— Ляжалі ў кукурузе, а тут ён як джвагне зь мінамёту, дык мяне нават з акопу выкінула, — слухаў Трахім суседаў аповед і з уздыхам прыгадваў, як і яго аднойчы, падчас бамбёжкі, выкінула з паравозу. І ўваччу на кароткае імгненьне паўстаў разьвернуты бомбаю тэндэр, ахопленыя полымем цяплушкі санітарнага цягніка і перакошаная шыльда з надпісам „Вязьма“ на будынку вакзалу. Трахім спахмурнеў, кульнуў чарку, закашляўся — наліўка патрапіла ў нос — і Сяргейчык задаволена паляпаў яго па сьпіне.

Калі стары вярнуўся дахаты, тэлевізійнікаў пад вокнамі ўжо не было, затое ўпоперак вуліцы — адзнака таго, што кіроўца быў не ў гуморы — стаяў Гасютаў „Беларус“.

Зрэшты, не ў гуморы быў і ўнук Мікола: з адчыненай форткі вырываўся на прасьцяг ягоны гарачлівы голас:

— Цэлы месяц важдаліся... і дасталі... высьпятка пад зад...

Адчыніўшы дзьверы і пабачыўшы прымлелы Міколаў твар і панылага Гасюту, стары зразумеў: нешта здарылася.

— А можа дадуць якую кампэнсацыю? — нясьмела перапытаў Гасюта: трактарыст сядзеў за кухонным сталом, утаропіўшы вочы ў нейкую паперчыну.

— Як жа... дадуць! Дручком спаміж вушэй, — азваўся са сьвятліцы ўнук і брыдка вылаяўся.

Трахім моўчкі кіўнуў Гасюту, і той, у сваю чаргу, кіўнуў на паперчыну, што трымаў у руках.

— Во... прыслалі заказным лістом... „Бюст І. В. Сталіна работы скульптара Леапольда Кангалевіча зьяўляецца ўласнасьцю дзяржавы і мусіць быць перададзены ў фонд Дзяржаўнага мастацкага музэю...“

— Не, ну якія казлы... Сорак гадоў у рацэ адваляўся... — выгукнуў Мікола, але фразы ня скончыў — выбег на кухню і зацкавана прамармытаў:

— Пітонавіч...

— Што — Пітонавіч? — не зразумеў Гасюта.

— Што-што... Сплавім вэтэранам за дзьве скрыні гарэлкі, а там хай разьбіраюцца — чыя гэта ўласнасьць.

Яшчэ імгненьне — і Гасюта зь Міколам, нібыта падхопленыя віхурай, кінуліся да дзьвярэй і, піхаючы адно другога, вылецелі на падворак.
 

V

І вось ён, насьпеў той хвалюючы момант, калі Мікола ўнёс у хату скрыню гарэлкі, паставіў яе на табурэт і з удумлівай разважнасьцю аддзьмуўся. Сьледам за ім, цягнучы другую скрыню, увайшоў Гасюта, а за хвілю — з трыма пляшкамі мінэральнай вады пад пахамі — зь цёмнага прысенку выплыў Данік Крываблоцкі.

— Карацей, тры дні да яго зь Міколам хадзілі — грошай так і ня выбілі, — прамаўляў, зьвяртаючыся да Крываблоцкага, Гасюта. — А сёньня, бляха, заходжу з кувалдай у руках. Пітонавіч тут і ўсхваляваўся. „Прыяжджай па абедзе, — кажа, — атрымаеш грошы пад расьпіску“.

— А што, бюст ужо ўцягнулі? — запытаўся Данік дрыжачым ад захапленьня голасам.

— Мальцы зь пільні на кругляках укацілі. Цяпер вось будуць падымаць неяк. Трыма дамкратамі.

— Дарма пупы рвуць, — уключыўся ў размову Мікола, — у Пітонавіча грошай больш няма ні капейкі, — Мікола задаволена крэкнуў і, нібыта той цыркач, падкінуў на далоні пляшку гарэлкі.

Дзед Трахім выйшаў з хаты, падышоў да весьніц, і, аблашчыўшы поглядам кола сьвежай зямлі — месца, дзе стаяў правадыр, зморана перавёў дых. Стары мерыўся пайсьці да Сяргейчыка — трэба ж было недзе пераседзець п’янку, ды яшчэ хацеў пазычыць грошай, бо не было за што купіць ні хлеба, ні папяросаў — але ногі зусім ня йшлі, і Трахім прысеў на лаўку.

Ён доўга сядзеў з заплюшчанымі вачыма і слухаў няўцямную гаману, якая лілася з адчыненых вокнаў хаты. Час ад часу гамонка перарывалася бразгатам шклянак, задаволенай керханінай, Данік Крываблоцкі раз за разам спрабаваў зацягнуць нейкую песьню, нарэшце зацягнуў — ды так гучна, што на двары аж заенчыў певень, але неўзабаве нечакана аціх.

Трахім разьмежыў вочы і ўбачыў русявага Пецьку. Падшыванец ішоў па вуліцы і надрыўна плакаў.

— Гэй, пакрыўдзіў хто? — крыкнуў дзед Трахім, але падшыванец не азваўся.

— Пакрыўдзіў хто? — давялося паўтарыць старому, і Пецька скрозь сьлёзы праенчыў:

— Татку... прыціснула... у больніцу адвезьлі.

— Як прыціснула?! Чым?! — выдыхнуў Трахім, паспрабаваў устаць, але тут жа ізноў плюхнуўся на лаўку.

— Бацька твой на пільні робіць? — гукнуў ён усьлед падшыванцу, але той не адказаў — пайшоў, пацепваючы ад плачу худымі плечукамі.

„Божухна, усё з-за мяне“, — бязгучна прашаптаў Трахім. Галава закружылася, твар апаліла задушлівая гарачыня. Полымя вырывалася з паравознай топкі і краналася русявых валасоў качагара. Пецька ляжаў на сьпіне, і зыркія вогнікі замарачна мітусіліся ў шырока расплюшчаных вачах.

— Пеця, ты што?! — гукнуў ён, не пазнаўшы ўласнага голасу.

Ён адцягнуў качагара ад топкі, павіс на парэнчах, зьбіраючыся клікнуць санітара, ды ня клікнуў, бо з вышыні, са страшным гудам, на яго падаў нямецкі самалёт. Ад самалётнага чэрава адарвалася штосьці прадаўгаватае, і ў апошняе імгненьне перад выбухам ён убачыў за самалётным штурвалам бэтонную галаву бацькі-Сталіна.

Трахіму часьцяком мроілася тая страшная бамбёжка, мроілася ахопленая полымем станцыя Вязьма, да вушэй даляталі крыкі раненых, і нос казытаў саладжавы пах паленага людзкога мяса, і ў сьвядомасьці кожнага разу мільгацеў невыразны твар нямецкага лётчыка, якога ён угледзеў за імгненьне да выбуху. І вось, нарэшце, ён убачыў — хто кінуў бомбу.

З вохканьнем Трахім узьняўся на ватных нагах, пайшоў, хістаючыся, да Гасютавага трактара, зь цяжкасьцю расчыніў непадатныя дзьверцы. Млявая рука пашнарыла пад сядзеньнем, намацала ліпучае дзяржальна кувалды. З апошніх сіл Трахім узваліў кувалду на плячук, стоена прашаптаў: — Толькі б дайсьці! — і рушыў па дарозе, у канцы якой — за дваццаць крокаў ад трактара — яго чакалі боская цішыня і вечны спакой душы.

Здаецца, помнік некуды забралі.