Сяргей Вайніцкі. Paris delenda est

«Я – голы чалавек на скразьняках часу»
В. А.

«Вы не да мяне?»
Дзьверы пад’езда на Залатой Горцы расчыніліся нібы самі сабою. Было блізу паловы восьмай вечара, 20 кастрычніка 2015-га. Нябачны дождж патроху церусіўся ў паўзмрок двара. «Падобна, што да вас» – адказаў я, саступаючы дарогу мажнаму сівабародаму чалавеку ў кепі. Шалік на шыі, цыгарэта ў жмені. Магутная постаць на тле сьвятла з-за сьпіны.
Так я ўбачыў яго ўпершыню.
Упершыню – на свае вочы. Завочнае знаёмства адбылося за гадоў дзесяць да таго, і не было прыемным.

* * *

Лёгка сьмяяцца зь сябе даўнейшага, калі быццам і ня ты, а нехта іншы размаўляе, спрабуе думаць, мітусіцца перад позіркам, занураным ва ўспаміны. Нашмат цяжэй, калі зь цябе пакеплівае хтось іншы, незнаёмы. Пагатоў, калі табе толькі пятнаццаць-шаснаццаць, а сьвет наўкола – двухкаляровы.
Зрэшты, сьвет напраўду меў два колеры. Стаяла зіма, слотная, але сьнежная. Такое сама было ўсё наўкола: шэрыя бэтонныя будынкі на праспэкце тады ‘шчэ Машэрава здаваліся бруднымі, бруднаю глядзелася Опэра, якую ў той час было відаць па-над дахамі Траецкага.
Я меў тады звычку наведваць «Сьветач», у вольныя гадзіны цягаўся пехам з пляцу Волі, дзе вучыўся, паўзь вечна тлумную Нямігу. Кніжкі каштавалі грошай, а грошай не было, таму даводзілася падоўгу гартаць, вычытваць нешта, цягам тыдняў шукаючы чаго-кольвек вартага. Шукаючы нейкіх праўдаў – я тады верыў, што праўды можна знайсьці, і канечне ў кніжках. Трэба толькі натрапіць на тыя самыя, схаваныя ад таропкіх позіркаў.

* * *

Зрэшты, не адно тады. І па сёньня веру. Проста да веры, патроху і незаўважна, дадалося нявер’е. Роўныя міжсобку, яны цяпер існуюць побач. Не дапаўняюць, не адмаўляюць, хутчэй, сьмяюцца адно з аднога, калі па-чарзе, а калі і разам. Вера цьвердзіць нешта сваё, нявер’е – сваё, і не відаць анідзе трэцяга, хто б вызначыў пераможцу. Трэцім мусіў бы быць я сам, але досьвед навучыў: за спробамі паяднаць процілеглае можна заўчасна звар’яцець. Лепш прыкінуцца адсутным, не прыслухоўвацца.
Здаецца, гэты досьвед уніканьня прыйшоў таксама праз кніжкі. Замест таго, каб нешта будаваць, яны быццам выцягвалі са спаруды майго «я» па цагліне там і тут, ператвараючы будынак у штось ценькае, сьпярэшчанае дзірамі. Пакрысе я звык, і нават падахвоціўся дапамагаць ім…
Не найперш і не наастачу, вядома, але той даўнейшы візыт у кнігарню таксама спрычыніўся да дэканструяваньня, зрабіў у яго свой унёсак, паважны і помны дасёньня.

* * *

Між тым, ніякіх акалічнасьцяў памяць не захавала. Нічога наўкола, проч сьнега за вокнамі, кніжных бачын і сьвятла, якое сьляпіла мне правае вока. Падобна, сонца завісла ў тую гадзіну над Ракаўскай, і адбівалася ў вокнах за Сьвіслаччу. Час быў, такім чынам, па абедзе.
Цяжка сказаць, што прыцягнула ўвагу, намовіўшы ўзяць кніжку з паліцы. Як і зараз, тады я пільней прыглядаўся да ўсяго някідкага, але самавітага з выгляду. Можа быць, зацікавіў твар у акулярах, які паглядаў з вокладкі. Твар пераконваў, што ягонаму ўладальніку можна давяраць. Калі адкрыцьця ня зробіць, то, прынамсі, і лухту верзьці ня будзе – так, відаць, разважаў я.
Спачатку нішто ў кнізе не чапляла вока – словы і словы, разважаньні, няма на чым запыніцца, – аж покуль старонка не застракацела назовам майго горада.
Самае істотнае ў сьвеце адбывалася, адбываецца, а пагатоў будзе адбывацца ў Менску,  у гэтым я быў пэўны заўсёды, як цяпер, так і тады, калі, унурыўшыся ў тэкст, чакаў пацьверджаньня гэтай відавочнай рэчы.
І хутка зразумеў: падмануўся. Места, якое я звык адушаўляць і часткай якога ўважаў сябе, паўставала тут адно месцам, да таго ж амаль няісным – аўтар разглядаў яго халодным вокам чужаніцы.

* * *

Чыя-кольвек любоў да Менску зь цягам год зазнае выпрабаваньні штораз большыя, напраўду. Трэба любіць яго зацята, каб працягваць любіць увогуле. Можа, рэч ня так у любові, як у часе зь ягонай плыткасьцю, зь ягонай амаль зьмяінай няўлоўнасьцю. Розьніца між імі ў тым, што час мяняецца, а любоў – не. Прывязаная да аднойчы ўпадабаных рысаў, яна застаецца зь імі там, дзе час пакінуў іх, як зьмяя скуру – у памяці. На ейнае месца неўпрыкмет заступае вернасьць. А вернасьць, насупор любові, заўжды абураецца, калі нехта ставіць яе пад найменшы сумнеў.
Я пачуваўся абураным. Ці, прынамсі, пакрыўджаным. Сваімі цьверджаньнямі аўтар быццам загадзя выкрасьліў мяне з кола чытачоў: Менск нельга любіць, Менск можна ўпадабаць за ягоную адсутнасьць… і так далей. «Нейкае мысьліўнае штукарства», – падумалася мне, аточанаму з усіх бакоў горадам, які выразна быў, і які я гэтак жа пэўна хацеў любіць.
Зрэшты, у тэксьце вялося нават не пра Менск. Горадня і Полацак, згаданыя похапкам, суседнічалі зь Мінскам: ясна, што наўмысьля, і наўмыснасьць гэтая гуляла таксама не за аўтара.
Вернасьць вельмі патрабавальная да драбніц: хто хаця крыху ня свой для яе, той зусім чужы. Розныя правапісы мелі для мяне сэнс апазнавальных знакаў, а формы назваў не маглі перамешвацца. Гэтак дэманстратыўнае зьмяшаньне здавалася падступнасьцю, нейкім калябаранцтвам. Пагатоў, яму не было відаць тлумачэньня. Быццам адзінаю мэтай аўтара было патроху разгойдваць і развальваць тое, што ўважалася мной за непарушнае, а таму каштоўнае…
Схаваны ў ценю твар на вокладцы, чарнявы, у цёмных акулярах, цяпер не здаваўся салідным – ён проста не прачытваўся, быццам здранцьвеў, схоплены і заціснуты рамкамі фота. Нязвыкласць прозьвішча “Акудовіч”, быццам штучна складзенага, толькі акцэнтавала гэтую нечытэльнасьць. Адно было ясна: аўтар не апраўдаў даверу. Схібіў не ў абы-чым, а ў фундамэнтальным пытаньні. Да таго ж, ганіў Вільню. Вільню належала любіць і аддаваць ёй першынство перад Менскам, пагатоў – перад Мінскам.
Ён не апраўдаў, а здавалася, што гэта я зганьбіўся. Не дабраў розуму.
Тэкст меў двухсэнсоўны выгляд – мяноўна выгляд, бо я ня так чытаў, як праглядаў, – і гэта не давала адпрэчыць яго зусім: як-ніяк, мяккія знакі ўсе былі на месцы. Але сапраўдную вартасьць у маіх вачох ён мог набыць адно праз згоду аўтара са мною. Толькі гэта магло змусіць мяне заплаціць за кніжку. Камусьці адному належала падпарадкавацца.

* * *

Маё дзяцінства прыпала на цудоўны час – веснавы і вольны. Лепшага, бадай, і пажадаць было няможна. Нат’ калі многае заставалася без увагі, а найважнейшыя падзеі сьціскаліся да памераў дзіцячага розуму, я ўсё адно быў сьведкам: адбітак тых падзей – на мне, ува мне – іхныя слодыч і гарчыня. Нясьведамасьць нечага, бывае, робіць з чалавека прыродную зьяву, ператварае ў фрагмэнт таго, на што ён глядзіць і ў чым расьце. Як дрэва сілкуецца з глебы, не высьвятляючы ейнага складу, так сьпялеў і я – усмоктваў бачанае, засвойваў чутае, і так стаўся да пары іхным працягам, увасабленьнем. Нічога асаблівага, вядома. Асабліваю была хіба хваравітая чуйнасьць да слоў. Яна азываецца мне й па сяньня, змушаючы цаніць сказанае вышэй ад зробленага; а злашча, калі сьвет, яшчэ толкам ня бачаны, абмяжоўваўся адно назовамі і азначэньнямі. Каб напоўніць іх рэальнасьцю, быў трэба час і досьвед, а покуль тое, яны цалкам здавальнялі мяне, як былі – вонкавая прыгажосьць замяняла ім зьмест. Вораг меўся быць недвухсэнсоўным, сябар – верным, героі – цнатлівымі і моцнымі. Словы жылі сваім жыцьцём, паводле законаў ня так рэчаіснасьці, як мовы. У гэтым сьвеце сымбаляў я пачуваўся ўтульна. Ён быў замкнёны, выразны і чысты – ідэальны. Ён нагадваў карціны прэрафаэлітаў. Ці Notre-Dame у Парыжы – вядомы хіба па кніжках і здымках, а збольшага вымысьлены і выпешчаны вобраз, разбурыць каторы азначала б разабраць сябе.

* * *

Камусьці, такім чынам, належала падпарадкавацца, саступіць. Гэта значыць, мне, бо што возьмеш з ужо выдадзенай кніжкі. Нейк прывесьці сябе да згоды з аўтарам, і тым суняць сваё раздражненьне. Але перш трэ’ было тэрмінова ратаваць самога аўтара – шукаць і знайсьці выбачэньне для ягонай прыкрай дваістасьці, пакрыць яе нейкім станоўчым уражаньнем. З кнігарні я павінны быў выходзіць ва ўзьнёслым настроі, з пачуцьцём набытку. Ідэйная няпэўнасьць Акудовіча яўна перашкаджала гэтаму. Іншая кніжка з тым сама прозьвішчам ляжала побач.

Я даў ёй шанец…

* * *

Надарваюцца, бывае, няўдалыя дні – ключы зьнікаюць бязь сьледу, транспарт спазьняецца, замест абяцанай пагоды лье дождж… Даволі тонкая, кніжка разгарнулася на эсэі, прысьвечаным Адаму Глёбусу.
Магла б разгарнуцца на хаця-чым іншым, але Акудовічу ў той дзень фатальна не шанцавала. (Пра творы Глёбуса я ўжо крыху ведаў – па чутках, і з чутага стараўся абыходзіць іх, як той казаў, за два кварталы.) Што ж, сталася, як сталася. Нібы карты з калоды, я выцягваў наўздагад па старонцы, і з кожнай зь іх становішча беднага аўтара толькі горшала. Першым трапілася на вочы слова «чэлес». «Фу, – спалохана падумаў я – навошта гэтак наўпрост?» Ішлося штось пра натуралістычнасьць, дакладна ня памятаю. Нейкія развагі, пад зьнешне прыстойным абліччам каторых, здавалася, падміргвала адно непрыстойнае смакаваньне. Notre-Dame ува мне напяўся, адчуўшы пагрозу. І праўда, праз старонку чэлес быў ужо не абы-які, а эрэгаваны. «Божухна! А яшчэ ў акулярах…» Хімэры выскаліліся, паказваючы языкі, і  прыстойнае з выгляду аблічча аўтара ‘шчэ на крок разышлося зь ягонымі пісаньнямі.
З гора, а найперш каб напэўна пазбыцца Глёбуса, я перагарнуў адразу за паўсотні бачын. І не адчуў, што найгоршае наперадзе.

Зацемка пра Арлова – здавалася б, што можа быць бясьпечней? Прадмет гэтак вымоўна высакародны, пісьменьнік-сымбаль. Ясна, што нават зь яго я чытаўшы быў толькі сёе-тое, самае надзейнае, ахінутае флёрам патрыятызму высокай пробы, але ж… Згадка пра яго мусіла гарантаваць спакойнае чытаньне. З чаго-з чаго, а з Арлова нічога кепскага атрымацца ня можа, як ні высільвайся.
Хто мог ведаць, што аўтар, не знайшоўшы даволі гумуса ў Арлове, скіруе позірк на самае бяскрыўднае, што можна было сабе ўявіць – на чытачоў ягоных, каб зь іх вырасьціць церні і калючкі, і атрутнае дрэва сваіх развагаў… Дальбог, кожны з гэтых чытачоў быў абазнаны ў творах Арлова непараўнана лепш за мяне. Але наўрад ці між іх знайшоўся б больш гарачы абаронца пісьменьніка і іх саміх, ніж я ў тыя хвіліны. Я мог бы і зусім не чытаць яго. Па-шчырасьці, гэта было амаль напэўна так. Мне даволі было ведаць, што Арлоў – гэта добра, добра a priori. Ягоны вобраз так удала клаўся ў маю карціну сьвету – у сьветапогляд хлопца, які сьпялеў у выдатны час у галоўным горадзе сьвету. Якому гэтак муляла нядаўняе кумачова-пэйзаннае бесчасоўе, аскепкі каторага былі паўсюль.
І якога, ні з пушчы-ні з поля, назвалі раптам вечным дзіцём, якому ніколі не пасталець! Я цеміў, што рэч не ва ўзросьце: блюзьнерца замахнуўся на маё жаданьне «чалавекам звацца», ён пляжыў мару, спрабуючы намёртва злучыць яе зь дзяціннасьцю. Прага яснасьці і прастаты, вера ў чыстую, гераічную мінуўшчыну, якою зручна ганарыцца, і ў тое, што ворагаў можна лёгка назваць пайменна – усе гэтыя пярліны майго сэрца выходзілі зь ягоных рук нейкімі зашмальцаванымі. Яшчэ траха, і мне трэба было б пачаць саромецца іх! На момант я (з пэўнай няёмкасьцю) адчуў сябе адною з тых летуценных кабет-чытачак, па якіх гэтак у смак было «таптацца» аўтару. І каб меўся пад рукой нічыйны радыкюль, а побач – паголеная да бляску аўтарава галава, і калі б не было навокал сьведкаў, а ў Крымінальным Кодэксе – артыкулу за хуліганства…
Шчасьце Акудовіча, што рэчаіснасьць ня ведае ўмоўнага ладу. Зрэшты, бойка з дапамогай радыкюля кепска адпавядала б урачыстаму гневу. Тут трэба было ня менш, як камень, каб разьбіць на ім родавы герб…
Каменя не было, герба я ня ведаў. Заставалася толькі з заміраньнем сэрца гартаць старонкі.
«Бог», напісаны ў назьве зь вялікай літары, даў быў надзею: можа, хаця б тут аўтар наважыцца захоўваць прыстойнасьць? (Мяне тады раззбройвала чужая ветлівасьць, пагатоў, ветлівасьць да Бога)… Марны спадзеў. То там, то тут вока выхоплівала лаянку, прэтэнзіі, і паўсюль – непачцівы, а таму недапушчальны тон. Выглядала на сварку, невядома з чаго названую дыялёгамі. Зрэшты, усё заканамерна. Спачатку непрыстойнасьці, потым зьдзек са сьветлых патрыятычных парываньняў, і вось цяпер – адкрытае блюзьнерства. Прадказальны вынік. Здаецца, я адчуў нават задавальненьне. «Трупехлае дрэва не дае добрых пладоў» – цяпер, калі аблічча аўтара раскрылася ўва ўсёй непрывабнасьці, можна было з палёгкай выкрасьліць яго з памяці.

* * *

Мушу зацеміць, сабе колішняму ў апраўданьне: гэта зусім ня так, быццам развагі і пытаньні, выкладзеныя ў тэксьце, тады ніяк не паўставалі ў маёй галаве. Але ў тым і рэч, што ў галаве. Выказваць іх уголас, пагатоў на пісьме – такога я і ў думках ня меў. Выгляд, які папера здольная надаць дрогкай здагадцы, запытаньню, асьцярожнаму сумневу, быў бы, здавалася, да млосьці выразны, процілеглы самай іхнай сутве. Пра іх мусова было маўчаць. Аўтар зрабіў тое, чаго не дазваляў сабе я. Гэта выглядала недаравальным.

А яшчэ тут мроіўся выклік. «Аказваецца, так можна.» Здуменьне неўпрыкмет апаноўвала мяне.

* * *

Я паволі вяртаўся назад, паўз спаруды праспэкту, праз спляжаную нязнаным ворагам Нямігу. Дарога да пляцу Волі была ахінутая флёрам лёгкай, незразумелай трывогі. Толькі што я патрапіў захаваць цэльнасьць, сустрэўшыся з мысьленьнем, сутвы якога я не разумеў, дый ня надта хацеў. Але сьлед застаўся, і абяцаў трываць доўга. Пакуль жа цешыла, бадай, адно: маіх грошай Акудовіч не атрымае. Хай маленькая, але сатысфакцыя.
Далёка на захадзе, за былым Менскім гета клалася ў сьнег абыякавае да ўсяго сонца.

* * *

А сьлед застаўся. І хаця ў выкладзе на паперы даўняе здарэньне глядзіцца сама больш эпізодам, дзесь забаўным, дзесь сумным, істотна ня гэта. Істотна, што памяць парупілася захаваць яго.
Цяпер я магу колькі заўгодна зьдзеквацца са шчырага прасьцяка, якім быў тады. Можа быць, ён зьдзекваўся б у такі сама спосаб з таго, якім я ёсьць зараз. Калі б мог.
Зь ягонага гледзішча я згоршаў, непапраўна сапсаваўся. Згубіў беспасярэднасьць пачуцьця, упэўненасьць, здольнасьць ясна, як раней, разрозьніваць добрае і кепскае. Я б запярэчыў яму. Для гэтых зьменаў меліся перадумовы, штосьці адпачатку вызначанае. Штосьці ў ім самым. Вядома, зьмены не адбыліся ўвадначас, з аднаго кухталя. То адно, то другое здарэньне падточвала маю колішнюю цэльнасьць. Але таму даўнейшаму, на адной назе, чытаньню ў кнігарні наканавана было стацца сымбалем і прысеньнем гэтых ледзь заўважных мэтамарфоз.
Што ж, можа і згоршаў, і многае страціў. Тым важней агледзець набыткі. Іх ня так шмат. Перадусім, гэта веда пра страту – веда, якая акурат і робіць страту канчатковай, завершанай. Затым, гэта адчуваньне дыстанцыі між мною колішнім і маёй цяпершчынай. У пэўным сэнсе, бязь першай, завочнай сустрэчы ў кнігарні не адбылася б другая, нашмат важнейшая, якая па сёньня доўжыцца. Адлегласьць ад «Сьветача» да пад’езда на Залатой Горцы склала больш як дзесяцігодзьдзе. Дзесяць год я караскаўся ад кропкі а да кропкі b, з аднога прадмесьця старога Менску ў другое. Дарога, якой магло ня быць.
Я займеў сыстэму каардынатаў. Зразумеў, што можна ня толькі так, як трэба, але і йнакш, вальней, не пытаючыся дазволу. Што для набыцьця хаця чаго новага, давядзецца штораз адпрэчваць частку старога – руйнаваць частку сябе самога. Што чалавек – астатні высілак быцьця, вымкнуты бытным зь сябе рэштай сіл, каб праз чалавека зразумець, чым яно, бытнае, урэшце рэшт, ёсьць. Што чалавек проста вокам, якое быцьцё скіроўвае на самое сябе.
Нягуста, скажа хто-небудзь. А для мяне – не абы што. Хаця б таму, што гэта ўжо напэўна маё, незаёмнае.
Канечне, я нічым не пераканаў бы даўнейшага прасьцяка. Хіба толькі тым, што ён сышоў у невараць, а я – тут.
Я часта сумую па ім, які б ён ні быў. Мне шчыра шкада, што ён зьнік. Шчыра. Каб ведаў як, можа, з сваёй цяпершчыны я параіў бы яму бегчы, не азіраючыся, ад сумнеўных пытаньняў і дваістасьцяў. Заклікаў бы насупор усяму захоўваць сваю чысьціню, цнатлівасьць, свае маленькія скарбы. Урэшце, перасьцярог бы ад шпацыраў па Залатой Горцы, асабліва па ейных зарослых старых дварох, асабліва – слотнымі надвячоркамі восені… І ня толькі сябе, бадай – кожнага, хто падобны да мяне ранейшага. Няхай бягуць. Бязь іх спакойней. Бязь іх нішто не замінае стаяць у прыцемку пасярод двара, глядзець, як насупраць, проста перад вачмі ўспыхвае й гасьне канчар «Кароны», і ўслухоўвацца ў нізкі нягучны голас, што вядзе размову пра мала каму патрэбныя, а таму самыя важныя ў сьвеце рэчы – пра вусьціш, пра сьмерць, пра Нішто. Ціха слухаць, дадаваць раз-пораз па слоўцу, а потым вяртацца празь дзьверы пад’езда, па кароткіх сходах, сьледам за магутнай постацьцю на тле сьвятла…
Параіў бы, але дзе ў такім разе апынуўся б цяпер сам?
На маё шчасьце, рэчаіснасьць па-ранейшаму ня ведае ўмоўнага ладу. Таго юнака, якога я раз пораз згадваю, няма, як бы балюча гэта часам ні было, а я – ёсьць. Проста маё «ёсьць» дзіравае і няпэўнае, як бы на скразьняку, і ўвесь час выклікае пытаньні; можа быць таму я гэтак схільны ўспамінаць тое, чаго зусім не існуе. Але сталася, як сталася. Кажуць: «Сталася тое, што мусіла стацца». Я перайначу: «Мусіла стацца так, бо так сталася». Дзякуй жыцьцю за гэта.

18.VI.2020
Залатая Горка

.