1’2001
» да Зьместу «

Скарына
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

Андрэй Дынько
 
Resistant Culture

---

Чаму беларускую культуру так кепска ведаюць у сьвеце? Чаму яна застаецца нават для суседзяў такой безаблічнай? Пры словах „польская культура“ адукаваны эўрапеец узгадвае Шапэна і Кесьлёўскага, пры словах „нарвэская культура“ — Мунка і Грыга. Пры словах „беларуская культура“ масквіч узгадае хіба фольк-рокераў з папулярнага ў савецкі час гурту „Песьняры“, а вось ужо ў бэрлінца найхутчэй увогуле ня ўзьнікне ніякіх асацыяцый, апроч Чарнобылю й Лукашэнкі.

 
Гісторыя падзелаў

Беларусы распачалі працэс утварэньня сучаснай нацыі пазьней за суседзяў, на пачатку ХХ стагодзьдзя, калі яны ў цэлым усё яшчэ ўяўлялі сабой традыцыйную аграрную супольнасьць.

Нацыянальнае адраджэньне пачалося разам з палавіністай мадэрнізацыяй, якую несьлі расейскія каляніяльныя ўлады. Нацыянальная самаідэнтыфікацыя масы беларусаў была слабою дзеля адсутнасьці нацыянальнай буржуазіі, нацыянальнай школы (ужываньне беларускай мовы было забароненае царскім урадам) ды нацыянальнае царквы (уніяцкая царква, якая б магла адыграць падобную ролю, пасьля далучэньня беларускіх земляў да Расеі апынулася пад уціскам, пакуль нарэшце ў 1839-м яе канчаткова не забаранілі, а ўніятаў не перавялі сілаю ў праваслаўе). Ідэнтыфікацыю з нацыянальнай супольнасьцю падмяняла „тутэйшасьць“. Горад быў небеларускі. Большасьць насельнікаў гарадоў складалі жыды-ашкеназы, якія амаль ня зьмешваліся з тутэйшым насельніцтвам. Вышэйшыя клясы былі зрусіфікаваныя або спалянізаваныя. Умоваю пад’ёму па сацыяльнай лесьвіцы быў пераход зь беларускае мовы на мову паноўнае культуры (польскую або расейскую). Таму беларуская буржуазія — як і шляхта, клер і чынавенства — выракалася сувязі зь сялянскім „народам“.

У той жа час інтэлігенты-будзіцелі атаесамлялі беларускую нацыю зь сялянствам, а ў разьвіцьці сялянскай культуры бачылі найбольш пэрспэктыўную стратэгію нацыянальнага адраджэньня.

У выніку ўрбанізацыя савецкага кшталту стала сапраўдным выклікам для беларускай сялянскай культуры і паставіла пад сумнеў само існаваньне недааформленае нацыі, нясьпелага нацыяналізму. Беларуская мова і культура сталі выцясьняцца расейскімі.

Суседнія нацыі, больш дынамічныя і агрэсіўныя, аспрэчвалі беларускую культурную спадчыну. У парыскім музэі сучаснага мастацтва Centre Georges Pompidou можна знайсьці творы двух вялікіх ураджэнцаў Беларусі — Марка Шагала і Хаіма Суціна. Пад палотнамі першага напісана „нарадзіўся ў Віцебску, Расея“, пад палотнамі другога — „нарадзіўся ў Сьмілавічах, Літва“. Факты кажуць, што Беларусь была таксама бацькаўшчынай лінгвіста, айца сучаснага іўрыту Эліезэра Бэн-Ягуды, клясыка польскае літаратуры Адама Міцкевіча, францускага паэта Оскара Мілаша. Пачуцьцёвая лучнасьць выхадцаў зь Беларусі зь месцамі, дзе яны нарадзіліся, ніколі не перарывалася, іхны сьпіс можна доўжыць а доўжыць, але ўпісаць іх у беларускі культурны кантэкст цяпер нялёгка. Даецца ў знакі і іншая лякуна беларускай гуманістыкі, падарванай гадамі саветчыны: трансфармацыя „ліцьвінскае“ ідэнтычнасьці ў „беларускую“ дагэтуль уяўляецца момантам разрыву, а не пераемнасьці.
 

 
Сьлед таталітарызму
і прычыны русіфікацыі

ХХ стагодзьдзе было для беларускай інтэлігенцыі сапраўды чырвоным — ад пралітай крыві. Краіна пабывала пад пятою нямецкага і расейскага таталітарызму. Паколькі значную долю беларускай інтэлігенцыі складалі жыды, Галакост стаў яе крывавай трагедыяй. Драмай была вымушаная эміграцыя ў Польшчу пасьля другой сусьветнай вайны соцень тысяч беларускіх каталікоў, як этнічных палякаў, так і беларусаў. Самы ж разбуральны ўдар нанесьлі беспрэцэдэнтныя сталінскія рэпрэсіі, мэтай якіх было выкараненьне любых асяродкаў культурнай апазыцыі (у 30-ыя гады 450 беларускіх пісьменьнікаў з 550 было рэпрэсавана, зь іх пераважная большасьць загінула).

Савецкі таталітарызм пакінуў цяжкі сьлед. Пачынаючы з 30-ых гадоў ад дзеячоў культуры пад пагрозай зьняволеньня або забароны на творчасьць сталі патрабаваць пасьлядоўнага саўдзелу ў дзяржаўнай палітыцы. Ішлося ня проста пра цэнзуру ці ідэалягічны кантроль, як гэта было ў краінах так званага „сацыялістычнага лягеру“. Савецкі рэжым у Беларусі ставіў задачу поўнага сьціраньня ранейшае культурнае традыцыі з усімі яе формамі і зьместамі і татальнай падмены яе культурай новага, „сацыялістычнага“ зьместу.

Ад гэтай культуры новага тыпу патрабавалася быць пасьлядоўна прапагандысцкаю, каб гарантаваць нязьменнасьць устаноўленага ладу. Ад яе патрабавалася таксама быць абапертаю на рэфэрэнцыйную расейскую культуру, каб прывязваць нацыянальную ўскраіну да мэтраполіі. Па-беларуску заахвочвалася толькі творчасьць у менш прэстыжных жанрах, тады як больш прэстыжныя жанры, такія, як кіно або опэра, былі амаль выключна расейскамоўнымі. На нацыянальнай мове дазвалялася весьці гуманітарныя навуковыя дасьледаваньні, але ўсе тэхнічныя, дакладныя і прыродныя навукі мусілі быць расейскамоўнымі. Гэтаксама існавала негалоснае вэта на пераклады з сусьветных моваў на беларускую. Кантакт беларускай думкі з сусьветам мусіў адбывацца праз расейскае пасярэдніцтва.

Беларускую культуру рэзэрвавалі для адсталай вёскі і сялянаў, для культурных рытуалаў і „мясцовага калярыту“, тым часам як гарадзкое насельніцтва і ўсе перадавыя і пэрспэктыўныя сфэры жыцьця мусіла абслугоўваць расейская культура. Такая палітыка паводле задумы мелася прывесьці да поўнай і канчатковай асыміляцыі беларусаў па меры ўрбанізацыі краіны. А ўжо імклівасьць урбанізацыі абумоўлівалі няроўныя пабытовыя ўмовы і магчымасьці для сацыяльнай рэалізацыі ў горадзе й на вёсцы.

Русіфікацыя ў варыянце саветызацыі, паводле афіцыйнай дактрыны, разглядалася як прагрэсіўная зьява. Але, паводле плянаў савецкага ўраду, каб унікнуць пратэстаў і незадавальненьня, яна мусіла быць паступовай і негвалтоўнай. Савецкія ідэалягічная і навуковая дактрыны прадугледжвалі, што беларуская мова і культура мусяць зьнікнуць, замясьціцца расейскімі. „Чым раней мы загаворым па-расейску, тым раней мы пабудуем камунізм“, — заявіў у часе сваёй інспэкцыйнай паездкі ў Менск савецкі лідэр Мікіта Хрушчоў. Гэта спрычыняла псыхалягічны ціск на носьбітаў беларускай мовы і прыводзіла да таго, што ўсё большая колькасьць гараджанаў прымала і засвойвала расейскія культурныя коды. Дзеячы беларускай культуры і мастацтваў, якія паняволі мусілі жыць у гарадох, хоць сваёй творчасьцю і абслугоўвалі вёску, выракаліся на гібеньне ў вечным культурным гета сярод расейскамоўнай гарадзкой стыхіі. Не ўзбагачалася, а няспынна русіфікавалася беларуская мова.

Зь іншага боку, савецкая сыстэма касавала неабходнасьць вывучэньня Беларусі і беларускай культуры за межамі Савецкага Саюзу. У беларусістыцы (як і ў літуаністыцы ці ўкраіністыцы) не было патрэбы, калі была саветалёгія. У выніку на момант распаду Савецкага Саюзу беларускай мовы фактычна ніхто нідзе за межамі славянскага сьвету ня ведаў, беларускай культурай адмыслова не цікавіўся. А на Беларусь (як і на Ўкраіну ці Чачэнію) Захад глядзеў расейскімі вачыма, некрытычна засвоіўшы тэндэнцыйныя імпэрскія канцэпцыі, распрацаваныя расейскімі гісторыкамі і культуролягамі. Беларуская культура, адкрыўшы для сябе на пачатку 90-х прывабны сьвет культуры заходняй, сутыкнулася адначасова зь неразуменьнем і адсутнасьцю зваротнай сувязі. The opening became a frustrating experience, кажучы не па-наску.

Нізкі статус беларускае мовы і беларускае культуры быў і застаецца прамым вынікам нізкага статусу беларускамоўных беларусаў у фармальна незалежнай Рэспубліцы Беларусі, як ні парадаксальна для замежнага вуха гэта гучыць. Афіцыйная прапаганда саветызуючага рэжыму Аляксандра Лукашэнкі па-ранейшаму выстаўляе беларускамоўную культуру, адноснай незалежнасьці і глыбіннай непрымірэннасьці якой баіцца, як культуру вузкага кола палітычных напаўдысыдэнтаў („або агентаў Захаду, або страшных нацыяналістаў“), загнаных у гета пісьменьнікаў („бяздарных графаманаў“) і адсталай, нецывілізаванай вёскі, у якой няма пэрспэктываў на будучыню. Менавіта гэта вымушае многіх прадстаўнікоў беларускай інтэлігенцыі — як беларускамоўнай, так і расейскамоўнай — настойваць на неабходнасьці пазытыўнай дыскрымінацыі расейскамоўных і захадаў у падтрымку беларускамоўнае меншасьці і беларускамоўнае культуры пасьля зьмены палітычнае сытуацыі ў краіне. Толькі такія захады, на іхную думку, дапамогуць спыніць далейшую дыскрымінацыю беларускамоўных і закласьці трывалую базу беларускай дзяржаўнасьці. Падтрымка беларускай культуры была б ня проста сплатай гістарычнага доўгу і аднаўленьнем гістарычнай справядлівасьці, але і важкім унёскам у справу цэмэнтаваньня нацыянальнай ідэнтычнасьці і грамадзянскай супольнасьці ў краіне, мяркуюць яны.
 

 
Неадкрытыя здабыткі

ХХ стагодзьдзе было стагодзьдзем крышталізацыі культурнай ідэнтычнасьці беларусаў, але пры гэтым краіна чатырох ці пяці культураў (беларускай, расейскай, польскай, жыдоўскай плюс украінскай на поўдні) у выніку войнаў і асыміляцый ператварылася ў краіну дзьвюх культураў — беларускай і расейскай. Зрэшты, можна сказаць, што культура тут была адна, „савецкая“, ці, як фармулявала афіцыйная ідэалёгія, „нацыянальная па форме, сацыялістычная па зьмесьце“.

Путы гэтай савецкасьці былі нашмат мацнейшыя для беларускай культуры, чым для расейскай. Многае, што дазвалялася ў мэтраполіі, на нацыянальных ускраінах лічылася ідэалягічным злачынствам. Над беларускімі творцамі вісела абвінавачаньне ня толькі ў магчымым „буржуазным“ ухіле, але і ў сьмерцю караным „нацыяналістычным“, што скоўвала іх творчыя сілы і часта рабіла мастацкія здабыткі анахранічнымі. Ува ўмовах няспыннага адсмоктваньня лепшых творчых сілаў цэнтрам імпэрыі гэткі падвойны кантроль зусім ніштожыў шанцы беларускага мастацтва на стварэньне сучасных і канкурэнтаздольных твораў. А ўсё канкурэнтаздольнае, звычайна несыстэмнае, супярэчнае афіцыйнай ідэалёгіі, так ці іначай глушылася і не выпускалася на публіку. Калі ж нечага немагчыма было схаваць ад аўдыторыі ў краіне, дык тады гэтага не дазвалялася паказваць за яе межамі — усе кантакты з замежжам ішлі праз Маскву.

Нават самыя гучныя дасягненьні беларускае культуры — такія, як кінафільмы Віктара Турава, раманы Васіля Быкава, эсэ Алеся Адамовіча, балеты Яўгена Глебава, жывапіс Міхала Савіцкага або Ізраіля Басава, габэлены Аляксандра Кішчанкі, песьні рок-гурту „Песьняры“ ці скульптура Андрэя Бембеля — або ня сталіся мастацкай зьяваю сусьветнага маштабу, або застаюцца банальна невядомымі сьвету ў сілу моўнага бар’еру ці іншых прычынаў, пра якія мы згадалі вышэй, або аказаліся прадстаўленыя за мяжою як „савецкія“ ці наўпрост „расейскія“. Найярчэйшы прыклад апошняга — сьпявачка Беларускай опэры Марыя Гулегіна. Калі яна стала салісткаю „Metropolitan Opera“ i „La Scala“, расейскія мэдыі і музычныя крытыкі сталі аднадушна пісаць пра яе як пра „расейскую сьпявачку“, хоць яна ніколі ў Расеі не жыла і не працавала.

Беларуская культура ХХ стагодзьдзя, ці дорачы сьвету шэдэўры высокага і чыстага мастацтва, ці паказваючы рэдкія ўзоры сэрвільнасьці, ці, наадварот, даючы незраўнаныя прыклады ахвярнасьці і трагізму, усё адно заставалася культурай, невядомай сьвету.

Яна мае за сьпінай тысячагадовую хрысьціянскую традыцыю, яна багатая спадчынаю Ўсходу і Захаду, а вырасла зь перапляценьня лацінскіх, грэка-бізантыйскіх і славянскіх каранёў. Але, на жаль, на Захадзе яе яшчэ занадта часта ўяўляюць сабе як нешта экзатычнае, арыентальнае, этнаграфічнае, а ў Расеі — як нешта лякальнае, раённае ці ўвогуле як „польскую інтрыгу“. Гэтыя розныя прадстаўленьні — два бакі аднаго каляніяльнага падыходу. Тым часам беларуская культура існуе, фармуе дзяржаўніцкую сьвядомасьць, пераадольвае посткаляніяльныя комплексы і гандыкап, што сфармаваўся за гады нацыянальнай несамастойнасьці і камуністычнай дэфармацыі.

„Паэт — гэта стваральнік народу; ён дае яму сьвет для сузіраньня, трымае ягоную душу ў сваіх руках“, — пісаў Гердэр. Гердэравы словы ўдвая слушнейшыя ў дачыненьні да нацыянальнага разьвіцьця народаў з кароткай дзяржаўнай традыцыяй. Ня толькі ў беларусаў, ува ўсіх нацый Цэнтральна-Ўсходняй Эўропы, якія пачалі фармавацца запозьнена і на першым этапе нацыятворчасьці ня мелі ўласнай нацыянальнай буржуазіі: украінцаў, беларусаў, славакаў, македонцаў, басьнійцаў — пісьменьнікі, філёлягі, гісторыкі былі кавалямі нацыянальных ідэнтычнасьцяў. У Беларусі, дзе нацыятворчы працэс яшчэ не завершаны, культура адыгрывае цалкам асаблівую, выключную ролю.
 

 
Падзеленая нацыя, падзеленая культура

Лякмусавыя паперкі, што выяўляюць гістарычныя і ідэалягічныя падзелы ў сёньняшняй беларускай культуры, — гэта, па-першае, рэакцыя (ухвальная або крытычная) на спробы аўтарытарнае лукашэнкаўскае дзяржавы ўзяць культуру пад свой кантроль, а па-другое, стаўленьне да дзеяньняў у падтрымку беларускамоўнае культуры. Па-над гэтымі дзьвюма сьветапогляднымі апазыцыямі паміж „дзяржаўнікамі“ і „незалежнікамі“, „беларусафіламі“ і „беларусафобамі“ існуе і моўны падзел між беларускамоўнаю і расейскамоўнаю культураю.

Беларускамоўная „несавецкая“ традыцыя дэкляруе сваю пераемнасьць з культурай дысыдэнтаў, эмігрантаў, незалежных культурных асяродкаў. Яна найчасьцей карыстаецца так званым „клясычным правапісам“, або „тарашкевіцай“, не прызнаючы зьменаў у літаратурнай норме, уведзеных у савецкі час. Сваю асноўную задачу яна бачыць у паскарэньні нацыятворчага працэсу.

Беларускамоўная „паддзяржаўная“ традыцыя гадуецца пад дахам створаных за сталінскім часам „творчых саюзаў“ і кантралюецца арганізаваным за хрушчоўскім часам Міністэрствам культуры. Яна застаецца вернай „афіцыйнаму правапісу“, або „наркомаўцы“, уведзенаму ў сталінскі час. Гэтая традыцыя бачыць сваю задачу ў абслугоўваньні дзяржаўнай палітыкі, якой бы тая ні была.

Расейскамоўная імпэрская традыцыя трымаецца расейскай нацыяналістычнай ідэалёгіі, існаваньне беларускага народу ня лічыць дастатковай падставай для самастойнага нацыянальна-дзяржаўнага разьвіцьця, беларускую культуру ігнаруе. Для яе носьбітаў Беларусь — гэта памылка гісторыі, а Расея — скрозь, дзе гучыць расейская мова. Ва ўмовах шырокай экспансіі расейскай культуры носьбіты гэтай традыцыі пачуваюцца ў Беларусі камфортна.

Самая маладая — расейскамоўная беларусафільская традыцыя. Яе носьбіты — беларусы ў сэнсе палітычным (яны стаяць на пазыцыі незалежнасьці Беларусі, для іх дарагія тыя ж гістарычныя сымбалі й міты, што й для беларускамоўных), але ў большасьці сытуацый яны аддаюць перавагу расейскай мове і культуры. У адрозьненьне ад імпэрцаў, яны не сумняюцца ў паўнавартаснасьці беларускай мовы, беларуская культура не выклікае ў іх адпрэчваньня, яны нават пагаджаюцца на дзеяньні ў яе падтрымку, але ў адраджэньне грамадзкай ролі беларускай мовы й культуры ня вераць і лічаць іх каштоўнымі музэйнымі экспанатамі, важнымі сымбалічнымі фігурамі, але ня болей. Лішне казаць пра прыцягальнасьць гэткай культурнай мадэлі для новаўтворанай беларускай чынавенскай і бізнэсовай эліты, часта расейскага паходжаньня. Уразьлівасьць гэткай пазыцыі — у яе дваістасьці і непасьлядоўнасьці. Слабасьць такога „крэольскага“ сьветапогляду — у тым, што крэольская культура лёгка прыўлашчваецца і размываецца культурай мэтрапольнай. Красамоўны прыклад таму — творчасьць поп-гурту „Ляпис Трубецкой“, яркага прадстаўніка крэольскай культуры.

„Незалежная беларуская“ і „крэольская“ культурныя мадэлі найбольш папулярныя сярод моладзі. Яны й будуць вызначаць аблічча беларускай культуры заўтра. Ад іх узаемапрызнаньня залежыць пераадоленьне ўнутранага расколу ў грамадзтве. Гэтыя ўзаемапрызнаньне і ўзаемазацікаўленасьць растуць у ходзе супольнага супраціву ўсталяванаму ў краіне аўтарытарнаму рэжыму.
 

 
Культура супраціўляецца

Перад сучаснай беларускай культурай стаіць шэраг задач. Задача „разьдзяржаўліваньня“ культуры, падтрымкі незалежнай ініцыятывы. Таксама — праца па запаўненьні лякунаў, што ўтварыліся ў выніку саветызацыі: толькі карпатлівай будзённай працай, ад перакладу сусьветнай клясыкі на беларускую мову да распрацоўкі новых навучальных курсаў, можна дабіцца культурнай паўнакроўнасьці. Важна таксама пераадолець палітычны нігілізм, тую алергію мастацтва на палітыку, што выпрацавалася як рэакцыя на савецкі ідэалягічны прымус. Нагвалт патрэбна новая ангажаванасьць дзеячаў культуры ў грамадзкія справы. На парадку дня стаіць стварэньне мас-культуры. Ад яе будзе залежаць ня толькі самааздараўленьне культурных мэханізмаў як такіх, унезалежненьне іх ад дзяржаўнага кантролю, але і, напэўна, умацаваньне беларускай дзяржаўнасьці. Разьвіцьцё беларусазнаўства, прамоцыя беларускае культуры ў сьвеце — адна з найважнейшых задач. Актывізацыя дыялёгу зь іншымі культурамі дапаможа адказаць на іншыя выклікі і надасьць упэўненасьці ў сабе, якое сёньня так не стае.

Вяртаючыся да таго, з чаго пачынаўся гэты артыкул, — да пытаньня, з кім жа пэрсанальна асацыюецца новая беларуская культура — нельга не заўважыць, што ўжо сёньня варшаўскі або кіеўскі інтэлігенты згадаюць, верагодна, паэта Славаміра Адамовіча, першага палітвязьня лукашэнкаўскага рэжыму, які прайшоў празь дзьве турмы, абвінавачаны ў тым, што ягоныя вершы зьмяшчаюць „заклікі да замаху на кіраўніка дзяржавы“, мастакоў-пэрформэраў Алеся Пушкіна (таксама „палітычны рэцыдывіст“, абвешчаны ўладамі невыязным) і Артура Клінава, або яшчэ рок-сьпевака Лявона Вольскага, саліста ангажаванай групы „NRM“. Гэта маладыя людзі, народжаныя ў 1960–70-ых, якіх ня душыць цяжар савецкае спадчыны. Яны і ствараюць новае, „чалавечнае“ і прыцягальнае аблічча беларускай культуры. Іх дзейнасьць ва ўмовах ціску аднаго з апошніх у Эўропе аўтарытарных рэжымаў захапляе сваёй сьмеласьцю, вынаходлівасьцю, нонканфармізмам, уключанасьцю ў агульнасусьветны інтэлектуальны кантэкст. І радыкальным непрыманьнем любых праяваў аўтаркіі і шавінізму.

Імёны Быкава і Някляева ў Варшаве і Кіеве цяпер таксама ведаюць ня толькі ў вузкім акадэмічным коле. Дэманстратыўная эміграцыя патрыярха беларускай літаратуры Васіля Быкава і старшыні афіцыёзнага Саюзу беларускіх пісьменьнікаў Уладзімера Някляева былі актамі пратэсту супраць уціску свабодаў і таталітарных маніпуляцыяў масавай сьвядомасьцю ў лукашэнкаўскай Беларусі. З гэтымі эміграцыямі беларуская культура пачала вяртаць сабе глыбіннае, прынцыповае адзінства стаўленьня да ключавых праблемаў сучаснасьці.

У змаганьні за дэмакратыю і нацыянальную незалежнасьць, у супраціве абязьлічваньню ў форме русіфікацыі беларуская культура завяршае працэс свайго сталеньня.

№ 1 (15) – 2001

да Зьместу

да Пачатkу СТАРОНКІ

Copyright © 1998-2001 ARCHE "Пачатаk" magazine. Рэдаkцыя: analityka@yahoo.com
дызайн: mk   майстраваньне: Маkса Плакса
Апошняе абнаўленьне: 08-04-2001