2–2002
» да Зьместу «

Нашы дзеткі
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

Зінаіда Бандарэнка
   
Згадкі пра дзяцінства

---

Нарадзілася я ў Менску, у 1939 годзе. Маці мая працавала ў сталоўцы, а бацька скончыў мэдычную ардынатуру і ўладкаваўся ў ваенны шпіталь, што на цяперашняй вуліцы Варвашэні. Па тым часе ў сем’ях было так: ці яна вучыцца, ён працуе, ці — наадварот. Абое вывучыцца не змаглі б ніяк. Таму было вырашана: мама працавала, а бацька атрымаў адукацыю.

Калі майму брату было восем гадоў, а мне — два гадкі, пачалася вайна. Менск пачалі бамбіць ужо 23 чэрвеня. Мы жылі побач з вакзалам у мэдыцынскім інтэрнаце. Маці працавала, бацька быў на дзяжурстве ў ваенным шпіталі, як пачалі бомбы сыпацца. На цяперашняй вуліцы Сьвярдлова ёсьць бамбасховішча, і мама ўвесь час цягала нас, малых, туды. Мы то хаваліся ў гэтым бамбасховішчы, то сядзелі дома, і ўсе гэтыя дні ня ведалі, што з бацькам. На трэці дзень вайны прыбегла адна мэдсястра, габрэйка, і кажа маме: “Маша, зьбірайся і ўцякай, бо Сашы ўжо няма, бомба трапіла ў апэрацыйную, усе там загінулі”. Ну, што рабіць? Мама ўзяла нас, і мы пешшу выйшлі зь Менску разам з гэтай мэдсястрой Марыяй Ісакаўнай. Яна ішла да Бабруйску, таму што ў яе там былі родзічы, а мы рушылі да Гомелю. Мы дабіраліся амаль два месяцы. Мне было два гады, і мама несла мяне ўвесь час. Ноччу ішлі, днём адсыпаліся. Хто на возе едзе — той падвязе. Елі, што давалі. Мама несла на сабе нейкія клункі, нешта прадавала, выменьвала. Людзі дзяліліся апошнім. У жніўні мы дайшлі да места. У Гомелі якраз тады быў урад наш, беларускі, яшчэ пошта працавала, яшчэ савецкая ўлада была. І мама напісала ліст на Лоеўшчыну да брата, што “вось я прыехала, Мікола; Саша загінуў, і я з дваімі дзеткамі, што нам рабіць — ня ведаю”. І літаральна праз тыдзень прыехаў на возе дзядзька ды забраў нас на Лоеўшчыну, самае глыбокае Палесьсе.

Калі мая мама памерла (гэта было ўжо пасьля Чарнобылю, у 1987-м), я папрасіла зрабіць на яе помніку такі надпіс: “Дзякуй, матулечка, за выратаванае жыцьцё”. Менавіта яна выратавала нас. Адчувала, як хавацца, уцякаць: за намі ішлі фашысты і маглі нас забіць. Усю вайну мы правялі ў вёсачцы Ўборкі. З вайны я толькі памятаю, як аднойчы прыляцелі фашысцкія самалёты і памахалі нам крыламі. Немцы асабліва нас не чапалі, толькі ў адказ на партызанскія дзеяньні праводзілі карныя акцыі, асабліва ўвосень 1943 году, калі пачалося іх адступленьне. Мы жылі ў хаце дзядзькі Міколы і цёткі Соні, вельмі дружнай і спагадлівай сям’і. І ўся вёска такая. У вёсцы быў адзін толькі паліцай, дый ён памагаў тутэйшым людзям. У ягоным паліцэйскім пастаруначку працавала жанчына, якая мыла там падлогу. І вось аднойчы, калі фронт падыходзіў, яна пастукала ранічкай у акенца і сказала маме: “Марыя, уцякай зь дзецьмі, бо ўсе лічаць, што ты замужам за габрэем і камуністам”.

Бацька мой — Бандарэнка Аляксандар — украінец, такі быў чарнявы, вельмі прыгожы мужчына, і сын ягоны Ігар нарадзіўся такі ж чарнявенькі, яго й звалі жыдочкам. Вось маці і вырашыла: трэба ўцякаць.

Дзядзька Мікола даў нам карову, прывязаў яе да мамінай рукі і кажа: “Ідзіце на Лесуны. Там вялікія лясы, я думаю, туды карнікі ня дойдуць. А самі мы схаваемся ў балотах, мо там ацалеем”. Так і разыходзіліся па дарожках-сьцяжынках, частачкамі, шукалі сабе паратунку. Я ніколі не забудуся, як людзі ляпілі курані: рабілі нешта кшталту будану, накідалі туды галінак, уцяплялі нейк, зьверху рабілі дзірачку для дыму ад вогнішча. Лес ратаваў людзей.

Вёскі тады адна ля адной ляпіліся. Вось тут Клімавічы, за імі — Васюкі, за імі йшлі Мар’янцы, за Мар’янцамі — Грамыкі. Вось той самы Грамыка — былы міністар замежных справаў СССР — і нарадзіўся тут. Калі партызаны адведвалі нас, на дзяцей ускаладаўся вялікі абавязак: трэ было зьбіраць маладыя дубовыя лісты для самакуркі.

Нашу сям’ю выратавала карова. Аднойчы прыйшлі партызаны, каб яе забраць, але пабачылі дваіх дзяцей і яшчэ суседзкіх, якія пілі ад гэтай каровы малачко, і пашкадавалі нас, не ўзялі. Я памятаю дзень вызваленьня, калі раптам мама прыбегла... Што мы елі? Малако і бульбу несалёную. А вось тады мама прыйшла такая шчасьлівая: “На табе хлеб белы, салдацкі, — менавіта белы”. А я яго і ня бачыла ніколі. Яна мне ламанец такі вялікі і кубак малака дала, я сяджу, намінаю гэта з такою смакатою, і раптам на мяне ігліца зьверху сыплецца — я ў жаху крычу. А гэта вусаты чырвонаармеец зьбірае з кураня коням гэтую зеляніну, галінкі. Мы ж ужо ўсё роўна адтуль павінны былі сыходзіць, і мама сказала: “Зьбірайцеся, мы зараз вернемся ў вёску”. Вось так мы вярнуліся ў нашыя Ўборкі, якія я не пазнала. Яны былі цалкам спаленыя.

Калі мы ўцякалі ў лес, я запомніла царкву ўва Ўборках. Ведаеце, я ня памятаю, колькі там было купалоў, — я была яшчэ зусім малая і не магла палічыць, але мне здавалася, што купалоў шмат і ўся царква пазалочаная, вялікая, большая за менскі Чырвоны касьцёл. І калі ўжо прыйшлі ў вёску, я ўбачыла, што царквы гэтай больш няма. Людзі стаялі, хрысьціліся і казалі: але ж яе не фашысты разьбілі, а чырвоныя, бо там сядзеў фашысцкі кулямётчык, нельга было падступіцца, і таму наша авіяцыя ўшчэнт разьбіла царкву. Вось такое было маё самае раньняе дзяцінства.

А потым нас чакала самае трагічнае для нас, прынамсі, для мамы. Мы даведаліся, што быцька наш жывы і мае іншую сям’ю. Мама ўсю вайну па ім плакала і расказвала, які быў добры муж і бацька і як ён загінуў у самым пачатку вайны. Але аднойчы маме наваражылі, што яе муж жывы і што каля яго жанчына, і дзеці ўжо ёсьць. Мама гэтаму не паверыла. Але так яно і было. Як толькі пачалі бамбіць Менск, авіяцыйная бомба сапраўды ўпала ў апэрацыйны пакой, але не разарвалася. Ад яе ніхто не загінуў. Усе паўцякалі і потым расказвалі, што ўсіх бомба пабіла. Бацька тады выбег з апэрацыйнага і прыбег да нашага інтэрнату: будынак увесь палаў.

Ён вырашыў, што мы загінулі, а мы — што ён… Так мы тры гады і лічылі. І ў яго ўжо зьявілася іншая сям’я, іншая жонка, дзіця. Вядома, ён мучыўся. І мама страшэнна пакутавала, не магла паверыць у гэта. А ейныя сяброўкі, ягоныя родзічы і сёстры ў адзін голас гаварылі ёй: “Марыя, ты павінна змагацца. Ды пацягай ты яе за валасы, ды выкінь яе прэч. Як ён можа так?” Дзякуючы зьбегу абставінаў, пасьля вайны і мы, і ён з новай сям’ёй атабарыліся ў Гомелі. Тата дайшоў да Бэрліна, і потым яго прызначылі галоўным лекарам Гомельскай тубэркулёзнай абласной больніцы. І мы ў Гомель вярнуліся, таму што Ўборкі былі спаленыя. Так і жылі: мы ў Гомелі, а цераз раку, у Беліцах, — ён. Страшэнна перажываў мой брат Ігар, для яго гэта была трагедыя. Аднойчы прыбягае бацькава сястра і кажа: “Маша, бяжы! Кажуць, Ігар схапіў ножык і пабег у Беліцы, каб мачысе нос адрэзаць, бо тады бацька ня будзе яе кахаць і вернецца да вас”. І мая маці пабегла і пераняла яго літаральна перад уваходам у гэты гарадок. У бацькі быў невялічкі дом на тэрыторыі больніцы, дзе ён жыў з гэтай жанчынай — Кацярынай Іванаўнай. Зь ёй мы потым нават пасябравалі. Час усё паставіў на свае месцы. Мама працавала звычайнай дэзінфэктаркай, бо ня мела ніякай спэцыяльнасьці, нават сямі клясаў не пасьпела скончыць, як выйшла замуж за тату. Потым, калі ўжо яна пайшла на пэнсію, яе пэнсія склала 32 рублі і 5 капеек, а пасьля павышэньня — 41 рубель. Праўда, бацька плаціў алімэнты за мяне, усяляк дапамагаў. Я адчувала, ведала, што яго сэрца разрывалася. Але што ён мог зрабіць? Нас тут двое, а там ажно трое. Кацярына Іванаўна — жанчына разумная, ведала, чым яго трэба прычараваць. Ён вельмі любіў маю маму, яна была прыгожая, разумная і абаяльная жанчына. Кацярына Іванаўна, можа, і саступала ёй, але ж там дзеці…

Цяпер мы сябруем усе, вельмі сябруем. Ужо ніхто з нашых бацькоў не жыве, усе трое пахаваныя на адных могілках. Сьмерць усіх памірыла.

Умовы майго дзяцінства ляпілі зь мяне моцную асобу, я вучылася змагацца за жыцьцё, вучылася кемлівасьці і жыцьцёвай хітрасьці. Я ведала з раньняга дзяцінства, што такое мана і здрада. А таксама любоў і інтэлігентнасьць. У сваіх гасьцінных Уборках я гасьцявала штолета, балазе дзядзька Мікола адбудаваў свой дом. У дзядзькі Міколы і цёткі Соні расла дачка, мая сястрычка Галачка, і мы зь ёю ўсё лета лёталі, гойсалі, па дрэвах лазілі. Цётка Соня ўвесь час рабіла — карова, сьвіньні… Бывала, прыяжджаю, ужо лета, ні кавалачка сала нідзе няма, усё паелі. Аднак у вёсцы быў такі парадак: хто рэжа кабанчыка, той нясе па кавалачку ўсім, хто яму калісьці прыносіў сьвежыны. Вось і перападае ў сям’ю сала. Заўсёды буду памятаць, як цётка Соня накладае бульбу са скваркамі ў нейкія шаплашкі (посуду тады ў іх не было — які там посуд!) — і ніколі ня дасьць сваёй дачцэ лепшага кавалачка. Яна лічыла, што хоць мой бацька жывы, але я ўсё роўна сірата, і хоць на крышку, але давала мне больш. Сялянская жанчына, неадукаваная, але такая мудрая! Я брала яе сабе за прыклад, калі мае дзеці расьлі. Як прыйдуць да іх сябры — я старалася пакласьці ім лепшы кавалачак.

Пра падман. Неяк у жніўні мы зьбіралі ў калгасе ўраджай і на таку веялі збожжа. Я яшчэ тады ў школе не вучылася і вельмі сябравала зь дзецьмі Бабовіча, старшыні калгасу. Раптам пайшла пагалоска: вечарам прыяжджаюць артысты ў клюб. Мы бегаем вакол клюбу, аж тут ідзе старшыня Бабовіч і кажа на нас: “Во! Чым так гойсаць, лепш папрацавалі б”. Работнікаў не хапала, мужчынскую работу рабілі жанчыны — усё трымалася на іхных плячах. Бабовіч і кажа: “Калі адпрацуеце, усё збожжа перавееце, пушчу вас глядзець канцэрт”. Ой, як панеслася я тады па вёсцы, як пачала ўсіх зьбіраць. Выцягвалася ў нітку, усім абяцала, што старшыня Бабовіч усіх правядзе на канцэрт. Сабрала: па двое круцілі, нехта насыпаў, потым мяняліся, бо рукі ж нямелі, малыя яшчэ зусім. У мяне быў такі сарафанчык, ярка-пунсовага колеру, і яго зацягнула ў веялку. Нейкая старэнькая бабуля закрычала: “Кіньце, што вы робіце! Міколаву дзеўку зацягне ў веялку”. У зваротны бок сукенку адкручваць — выцягнулі. Стаю ўся ў мазуце, сукеначка мая пажаваная літаральна да самай шыі. Але ж вечарам, божа мой, як мы сьпяшаліся на гэты канцэрт! Можа, гадзіны за дзьве да пачатку ўжо стаялі і чакалі: пакуль старшыня ня пройдзе, не пачнецца канцэрт. А дзяцей — паўвёскі.

Старшыня, вядома, збрахаў, калі паабяцаў мне. І вядома ж, ён прайшоў са сваімі чацьвярымі дзецьмі, нас не заўважаючы. Я плакала ля клюбу ад крыўды, што мы не патрапілі на канцэрт. А мне кажуць: “Дурная, ты што, ня ведала, што ён хлус?!” Хлопцы мяне ледзьве не пабілі, дзяўчаты заступіліся. Я вельмі цяжка перажыла першы падман ад дарослага чалавека — старшыні калгаса.

Затое мая мама была вельмі добрым і сумленным чалавекам. Выхоўвала мяне ад душы.

У Гомелі мы спачатку жылі на кватэры, а потым, калі ўжо мама нанялася дэзінфэктаркай чыгуначных вагонаў, атрымалі пакойчык у камуналцы ў бараку. Мама вельмі часта брала мяне на дэзінфэкцыю. Мы заходзілі ў вагон, залеплівалі стужкамі тонкай паперы вокны, літаральна ўсе шчылінкі, каб не праходзіла паветра, ставілі на падлогу вельмі прымітыўны агрэгат, запальвалі ў ім серу і абкурвалі вагон. Потым наглуха зачынялі яго, і вагон ставіўся ў тупік на суткі-двое, каб у ім падохла ўсялякая жывіна. Мы жылі ў чыгуначным бараку, і, вядома ж, там заўсёды сварыліся жанчыны. Аднаго разу мама прыходзіць пасьля такой сваркі і кажа: “Ты глядзі, зь ёй вітайся, рабі выгляд, быццам ня ведаеш, што мы зь ёй пасварыліся”.

Маці вучыла мяне ўсялякай рабоце. Часам казала так: “Важна не рабіць, важна ўмець. Дык вось глядзі, як я гэта раблю, і запамінай, бо і ў цябе сям’я будзе…” Усё паказвала на асабістым прыкладзе, як у ейнай сям’і здаўна на Палесьсі заведзена было. Як яны паміж сабою там ладзілі — сёстры, браты, так і ў нас, на думку мамы, павінна быць.

Увечары мама чытала Біблію, а на ноч дзьве-тры малітвы. Газэт тады ніхто не выпісваў, кніг у нас не было. (Ня тое, што цяпер. Мы з мужам калі пажаніліся, стаялі ў чэргах на падпіску. Лічылася, што ня мець падпісных выданьняў Астроўскага, Чэхава — гэта дзікунства.) Калі я ў школе вучылася, зьявіўся том Пушкіна, зь якога я вучыла паэмы на памяць.

Яшчэ я вучылася дома, што вельмі заахвочвала мая мама. Тады была такая перадача па радыё, “Тэатар ля мікрафона”. У нас была радыёкропка і прыймачык. Мама рана клалася спаць і вельмі рана ўставала. А я магла паспаць, мяне тады суседка будзіла. Таму я ціхенька ўключала прыймач, які стаяў на століку, — “Тэатар ля мікрафона” пачынаўся дзесьці а 22-й гадзіне, канчаўся апоўначы. Але я слухала, не магла адарвацца — уяўляла сябе на месцы нейкай артысткі… Потым мне трэ было выключыць прыймач так, каб мамы не разбудзіць, — я гэта нагою рабіла. І аднойчы я не дацягнулася пальчыкам нагі да рычажка, таўханула яго — радыёпрыймачык упаў і пабіўся. Я так спалохалася, што ледзьве не заплакала. Ад шуму прачнулася мама. Яна не сварылася, а толькі сказала: “Ну вось, цяпер я да самай раніцы не засну”. А пасьля сама занесла прыймачык у рамонт.

Мама не атрымала вялікай адукацыі, але была прыродна далікатная. Яна гадавалася ў вёсцы, і ў 16 гадоў яе выдалі замуж за 37-гадовага кулака. Яна яго не кахала, казала, што ў іх не было ўзаемнасьці, і дзяцей таксама не было. Мама проста баялася гэтага чалавека. А ён вельмі яе любіў. Так зь ім яна пражыла паўтара году, а потым зьбегла ў горад — да сваёй стрыечнай сястры. Там, падчас вечарыны ў суседзяў, пазнаёмілася з маім бацькам і выйшла за яго замуж. Ён вучыўся тады ў ФЗН і атрымаў накіраваньне ў мэдінстытут, бо меў пралетарскае паходжаньне. Тады была такая кампанія — рабочая кляса павінна атрымліваць вышэйшую адукацыю ў першую чаргу. І вось ён з мамай паехаў у Менск: яна працавала, ён вучыўся. Дзеткі зьявіліся. Вядома, яна не магла ўмэнт пазбыцца сваёй вясковасьці. Але як яна хораша гаварыла і трымалася зь людзьмі! Колькі сьлёз праліла ў самоце са мной — “Зіначка, ён нас кінуў, кінуў”, але, як хто пастукае ў дзьверы — усе сьлёзы адразу высыхаюць: “Добры дзень, заходзьце, калі ласка”. Яна ўжо завіхаецца, яна гэтага чалавека гатова проста на покуць пасадзіць. Я думала: “Божа! Якая багатая мая мама! Якая ўнутрана багатая жанчына”. Яна ніколі не праходзіла, каб не дапамагчы, ня даць міласьціну, не падтрымаць.

Вось яшчэ такі цікавы выпадак быў у школе. Я вучылася ў 34-й — яна якраз каля чыгункі стаяла, а побач, за плоцікам, — царква. Прыгожая праваслаўная царква, яна і дагэтуль стаіць, і шмат было тады вернікаў. Падыходзіць Велікоднае сьвята. Наш клясны кіраўнік кажа: “Дзеці, заўтра Вялікдзень. Сёньня ўсяночная. Так, надзець піянэрскія гальштукі — і ўсе ў царкву, глядзець, хто з вашых бацькоў там будзе. Заўтра раніцай усё мне дакладзяце”. Мы надзелі гальштукі і пайшлі ў царкву, а ў царкве — як мышкі, стаялі і бачылі ўсіх сваіх бацькоў. Мая мама, яго мама, Шурыка, Пётрыка, Васілька мама і бабуля. І на наступны дзень, да гонару настаўнікаў, ніхто не пытаўся, хто з бацькоў быў у царкве. Проста гэта быў такі загад з райана.

Апрача Вялікадня, у нашай сям’і сьвяткавалі Новы год. Праўда, саветы яго таксама не любілі, але ж дазвалялі: мяшчанскае сьвята, але клясава бясьпечнае.

Харчаваліся мы сьціпла. Аднойчы я захварэла, тата сказаў матцы: “Дачцэ трэба асаблівая дыета, бо ў яе ачаговыя сухоты”. І яна карміла мяне мёдам, салам, какавай і супамі. Я цяжка перажывала, што мне даводзілася хадзіць да бацькі, як у госьці. І, вядома ж, вельмі раўнавала яго — пачуцьцё рэўнасьці ў дзяцей вельмі моцнае.

Мы неяк пасяліліся ў мамінай сяброўкі, і тая параіла: “Хай Саша табе паможа, забярэ дзяцей, ты ж зусім не адпачываеш ад працы”. Так я жыла нейкі час са сваёй мачыхай, бацькам, братамі. Спала я на рускай печы зь ляжанкай. Недалёка праходзіла чыгунка, і ноччу — толькі засну — там гучаў трывожны сьвісток. Я ўсхопліваюся, і мне здаецца, што мая мама ішла да мяне і патрапіла пад цягнік. Прачынаюся, варочаюся і доўга, да самай раніцы, не магу заснуць. Калі я ведала, што мама павінна прыйсьці, то чакала яе з ночы. Раніцай яна прыходзіла, і я пыталася: “Ці ўсё было ў парадку, як ты праходзіла чыгунку?”

Вучылася я дрэнна: беларуская мова і літаратура, расейская мова і літаратура, ангельская — усе гуманітарныя прадметы ў мяне былі на “5”, а фізыку, хімію, матэматыку ледзьве цягнула на “3”. На ўроках хіміі я чытала мастацкую літаратуру з-пад парты. Аднойчы матэматычка выхапіла ў мяне нейкі раман з рук і крыкнула: “Знайшлася мне артыстка!” (Артыстка таму, што мы паставілі ў школе чэхаўскі спэктакль “Юбілей”, дзе я сыграла Тацяну Аляксееўну, жонку чыноўніка, і вельмі хораша ў мяне гэта выйшла.) Калі праходзілі “На ростанях” Якуба Коласа, нідзе нельга было знайсьці гэтага раману. Я сядзела ў бібліятэцы пасьля заняткаў, мне настаўніца за нейкую правіну выдумала пакараньне: прачытаць трылёгію і штоўрок расказваць урыўкі ў клясе. Я акуратненька хадзіла і чытала, а потым расказвала кожны разьдзел. А ўсе сядзелі і слухалі. І раптам я адчула, што ад таго, як ты расказваеш, залежыць, як цябе слухаюць. Удасца перадаць характары, вобразы літаратурных пэрсанажаў — і ты заваёўваеш увагу слухача. Так дзякуючы мне “На ростанях” прачытала ўся кляса, і я гэта адчула. Пасьля гэтага самі настаўнікі раілі мне: “Табе, Зіна, трэба чытаць”. Бацька, тады ўжо вельмі аўтарытэтны доктар, вядомы на ўсю Гомельскую вобласьць, не вітаў маіх артыстычных схільнасьцяў.

Захварэла на сухоты я так. Пайшлі мы ў канцы красавіка купацца. Вада халодная, але я і яшчэ два-тры хлопцы пераплылі Сож, які разьліўся ад паводак. Неўзабаве мне паставілі дыягназ — ачаговы тубэркулёз. Я, відаць, ужо насіла бацылы ў сабе. Калі я жыла ў бацькі, для сваіх дзяцей мачыха гатавала ежу сама, а для нас з братам брала са сталоўкі для сухотных хворых. Як толькі я прастыла, бацыла пачала разьвівацца. Бацька страшэнна перажываў, адразу зьмяніў стаўленьне да сваёй новай сям’і, стаў цікавіцца маім лёсам. Празь нейкі час заявіў: “Ты павінна быць толькі доктарам”.

Я паступіла ў мэдвучэльню, нават хіміі дала рады. Вучылася, але ўсё адно хадзіла ў тэатральную студыю, наведвала танцавальны гурток. Аднойчы ў фае сваёй вучэльні я пабачыла маленькі тэлевізар. Ішоў 1959 год. Гляджу ў маленечкі экранчык, якога дагэтуль ня бачыла, і дыктар абвяшчае конкурс на дыктараў тэлевізіі. А я якраз хадзіла ў тэатральную студыю, якой кіраваў галоўны рэжысэр Гомельскага тэлебачаньня Сяргей Астравумаў. Вечарам на студыйных занятках ён мне кажа: “Зіна, у нас абвесьцілі конкурс, табе трэба падысьці”. А я яму: “Ой, Сяргею Паўлавіч, мне бацька сказаў — толькі ў мэдінстытут!” (Вучэльню я ўжо заканчвала, налягала на фізыку, хімію і матэматыку, зьбіралася паступаць, хаця сэрца маё хінулася да іншага.) А ён мне адказвае: “Вам жа гэта цікава. А можа, вы і ня пройдзеце. Проста пабачыце, як гэта будзе!” І я прайшла два туры, мы са студыяй падрыхтавалі скетч і вадэвіль зь песьнямі, жартамі, я там грала і танчыла. Скетч называўся “Каханьне і бульба” (адразу, кажуць, шмат водгукаў было ад тэлегледачоў). І вось настаў апошні тур. Стаю я ў Палацы культуры (там быў даўжэразны калідор) і думаю: “Што я тут раблю?” Ля Гомелю тады вельмі шмат было ваенных гарадкоў, і папрыходзілі афіцэрскія жонкі, шмат маладых прыгожых жанчын, усе зь пясцовымі каўнярамі, у чарнабурках, з моднымі завіўкамі. А я стаю ля акна, на мне нейкая манішачка з маленькім банцікам, цёмна-сіняя сукенка. Стаю і прагаворваю маналёг княгіні Балконскай, і раптам чую, як прыгажуні гавораць між сабою: “Тут рэжысэр Шпанаў працуе, мой сусед, дык ён сказаў: калі прыйдзе Бандарэнка, дык вам тут, дзеўкі, няма чаго рабіць. А калі яна перадумае, бо ў мэдінстытут хоча ісьці, тады прыходзьце, бо ў вас будзе шанец”. Я думаю: “Во, яшчэ нейкая Бандарэнка на маю галаву. Можа, мне зусім не ісьці?” Нават і ня думала, што гэта пра мяне гаворка. Тут мяне выклікалі — я прыйшла і адразу прайшла апошні тур.

Мне прызначылі вялікі заробак — 150 рублёў. Гэта ж было ого-го! Калі я прынесла сваю першую зарплату, мама мая заплакала. Ну і, вядома, быў скандал з бацькам: “Ты што, звар’яцела? Гэта ж усё часова! Што такое дыктар? Вось доктар — гэта вечнасьць. А што такое дыктар? Дыктатар ведаю, дырэктар ведаю, а дыктара ніякага ня знаю”.

Я часта ўспамінаю сваё дзяцінства і думаю, што ўва ўсёй нашай камсамоліі было і нешта вельмі добрае. Нас вучылі любіць сваю Радзіму і сваіх людзей. Я моцна люблю Радзіму, сваё, і гэта акурат адтуль, зь дзяцінства. Я ніколі не забуду пра нашы паходы ў лес, калі мы, зачараваныя, маглі глядзець на вясёлку, якая раптам зьяўлялася пасьля дажджу. Мы не маглі налюбавацца сонечным днём, наслухацца сьпеваў птушак. Дзеля гэтага ўсяго мы на амбразуру кінуцца гатовыя былі, не задумваючыся. Гэтым і вылучаецца маё пакаленьне.

Вось вам параўнальна нядаўняя гісторыя. Справа адбывалася ў 1996 годзе. Іду я цераз дарогу ў Палац чыгуначнікаў у басэйн — я з маленства люблю плаваць, мо ў наступным жыцьці рыбай буду. Ля басэйну пляцоўка, і зь яе нейкі гвалт даносіцца. Стаяць іншамаркі, у іх нікога няма — народ у басэйне плешчацца, толькі ў адной машыне сядзіць шафёр “каўкаскай нацыянальнасьці”. Гляджу, тры іншыя каўказцы, дужыя і прыземістыя, цягнуць у машыну бялявага сінявокага мужчынку, худзенькага і маленькага. Тут жа стаяць выпадковыя людзі на вуліцы — жанчына з вазком і мужчына з авоськай. Я бачу, а гэтыя прыхадні каўкаскія нашага хлопца зьвезьці некуды зьбіраюцца, пхаюць у іншамарку, а той з адчаем, з жахам такім супраціўляецца. Я кінулася на гэтую іншамарку, а хлопец той убачыў мяне і як за саломінку ўхапіўся, крычыць: “Жанчына, памажэце!”. Гэты крык дагэтуль у мяне ў вушах. Аднак я ня здолела яго адбіць — забралі і павезьлі. А двое каўказцаў на месцы засталіся. Я кажу ім: “Я нумар вашай машыны запомніла і заяўлю ў міліцыю”. А яны мне кажуць: “Мы б Вам гэтага ня раілі!” А я ўзлавался і кажу: “А мне вашыя парады не патрэбныя! Вы злачынцы, прыехалі на чужую зямлю і мучаеце нашых людзей!” Яны ў мяне пытаюцца: “А Вы ведаеце, колькі ён нам завінаваціўся?” А я адказваю: калі мне рот будзеце затыкаць, дык вунь іншыя заявяць, жанчына зь дзіцём, мужчына з торбаю. Пабегла я дадому, пазваніла дзяжурнаму ў міліцыю. А той пазяхае і кажа: добра, добра, правядзём сьледзтва... Якое сьледзтва, кажу, чалавека ратаваць трэба, кальцавую перакрыць, хады-выхады зь Менску, спыніць іншамарку пад нумарам такім і такім!.. Але, куды я ні званіла, на якое б высокае начальства ні выходзіла, усюды спаткала абыякавасьць да лёсу таго чалавека. Адно прыемна: дзяжурны міліцыянт сказаў, што такія самыя званкі ўжо паступілі ў міліцыю. Гэта азначае, што тыя людзі — сьведкі здарэньня — таксама не маўчалі...