2–2002
» да Зьместу «

Нашы дзеткі
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

Улaдзiмep Цэcьлep
   
Згадкі пра дзяцінства

---

Я нарадзіўся ў Слуцку. Вуліца, на якой я гадаваўся, раней называлася Могілкаваю, а потым яе перайменавалі ў гонар нейкіх партызанаў, прычым герояў, здаецца, яшчэ савецка-польскай вайны. Таму ўсё маё дзяцінства прайшло на пагосьце — вялізных старадаўніх могілках, у цэнтры — польскіх, з краёў — праваслаўных і габрэйскіх. Лічыцца, што, калі ты бачыш нябожчыка, то гэта на шчасьце. А я іх назіраў па тры ў дзень.

Памятаю, напрыклад, такі эпізод з “маленства на магілах”. Старэйшыя хлопцы, якія навучылі мяне граць у ножычкі, аднаго разу ўзялі мяне на Радаўніцу з сабой — дапіваць віно. Я тады вучыўся ў трэцяй клясе. Карацей, я напіўся і заснуў паміж магілаў. А тыя на мяне забыліся. Прачынаюся я ўначы на кладах... Але не збаяўся, бо добра ведаў “мясцовасьць”. Пайшоў дамоў. Вось такі памятны ўспамін.

У цэнтры могільніка зелянеў ставок, над ім схіляліся вербы, па якіх можна было пералазіць зь берага на бераг. Там мы і гулялі ў вайну.

Людзі вакол могілак жылі розныя. Сем’і таксама былі вельмі розныя — шчасьлівыя й нешчасьлівыя. Цікава, што ў шчасьлівых сем’ях расьлі кепскія дзеці, а зь сем’яў алькаголікаў выходзілі добрыя дзеці. Кампанія была адна на ўсіх, усе гулялі ў ножычкі, старэйшыя вучылі красьці, хаваць ножыкі. І тым ня менш, ніякай пасьлядоўнасьці я не заўважыў: маўляў, дрэннае выхаваньне — дрэнныя дзеці. Неяк самі разабраліся. Хто сядзеў, а хто вывучыўся ў інстытуце.

Побач з могілкамі стаяў касьцёл. Потым ён згарыць, і мая бабуля скажа, што гэта камсамольцы яго падпалілі. А цераз два дамы жыў ксёндз. У двор да яго зьяжджаліся фурманкі, і мша правілася проста на двары. Я памятаю, ксёндз быў адзіным дэндзі на ўвесь горад Слуцак. Вось цікава! Ксёндз — дэндзі. Неяк я маленькі іду, спыніўся — конь стаіць. Я рукавічку зьняў, каня пакратаў — храпа цёпленькая. І я аддаў сіваму свой бутэрброд. Раптам чую ззаду: “Ты любіш коней?” — “Так”. Гэта быў ксёндз. І ён адсыпаў мне з кішэні чакалядных цукерак.

Дзецьмі мы гуляліся ў штандарты і гарадкі. Штандарты — гэта калі падкідаеш мячык, потым прызначаеш кагосьці, і ўсе разьбягаюца ў розныя бакі. Потым прызначаны павінен злавіць мяч і кінуць у іншага. Увогуле, шмат розных гульняў было. Усіх не пералічыш. Усе разам гуляліся. Дзяўчынак шкадавалі, дужа не ганялі. Памятаю, напрыклад, гульню, якая называлася “ў жопу”. Кідалі мячыкі, і абавязкова трэба было трапіць ці ў задніцу, ці ў сьпіну. А там, дзе гулялі, гусі пасьліся во такія, дык пасьля гульні будуць ня толькі рукі, але і сам увесь у гусіным гаўне.

Мой бацька быў афіцэрам — Слуцак жа вайсковы горад, — а пасьля тут жа і асеў; маці ж была служачай. Так выйшла, што мае маці з бацькам разьвяліся, і маё выхаваньне ўзяла на сябе бабка, адыграўшы ў маім жыцьці самую вялікую ролю.

Яна нарадзілася ў Пагосьце Старобінскага раёну — цяпер, напэўна, Салігорскага. За царскім часам габрэі ня мелі права набываць зямлю, але бабулін дзед быў млынаром, а Старобін насялялі спрэс каталікі. Дык яны ўмовіліся, купілі на нечае імя зямлю і ўраблялі яе.

Паводле бабуліных словаў, жылі вельмі добра. Мелі шмат кароў, а птушкі ніхто не лічыў. Нават расказвала, што бывалі такія гады перавытворчасьці, калі, каб ня зьбіць цэнаў на прадукты сельскай гаспадаркі, яны закопвалі масла ў зямлю. Я тады быў піянэрам, калі яна мне пра гэта гаварыла. “А чаму нельга было аддаць бедным?” — пытаўся яе. А яна кажа: “Дык дзе іх было ўзяць?” Гэта значыць, трэ было ехаць некуды, каб адшукаць тых бедных. У самім жа Старобіне ўсе добра жылі. Я пасьля паказаў бабулі нейкі стары часопіс з карцінкай “Чэскія сяляне ідуць на танцы”, 1910 год. Там усе — з матылькамі на шыі. “Во, — кажу, — як чэхі жылі”, а яна мне: “Дык і тут было тое самае”.

Яна добра ведала ідыш, дасканала, вельмі прыгожа гаварыла па-беларуску, ведала польскую. Гумарыстка была!.. Вакол бабці заўсёды зьбіраліся людзі. Я са школы прыходжу, а яна нешта гатуе, як заўсёды, і расказвае, а ўсе, хто там у яе на кухні, сьмяюцца.

Пайшлі мы неяк у краму садавіны-гародніны зь ёй. Паставіла яна мяне ў чаргу, а сама пайшла пахадзіць-паглядзець, што там. А там бульбу насыпаюць, дык і яна авоську запоўніла і на вагі паставіла. А ў краме страшна халодна. Пара ідзе з носу, батарэі, напэўна, паляцелі. І ціха-ціха. А сантэхнік з пагаслым недапалкам у роце гэтак марудна-марудна корпаецца з той батарэяй. Бабуля падыходзіць да яго і ціхесенька пытаецца: “Скажэце, гэта вы грэеце батарэю ці яна вас?” Гэта ў бабкі гумар такі быў.

Калі яна памерла, то яе на могілкі праводзіў вялізны натоўп. І я пачуў фразу: “Памерла жанчына, зь якой можна было пагутарыць”.

Яна нічога не баялася, вось у чым справа. Яна ніколі нідзе не працавала, была хатняй гаспадыняй, а казала такія рэчы… Пасьля вайны ў нас жыла нейкая цётка, мы здавалі — нават не здавалі, а аддавалі — пакой, бо многім людзям тады не было дзе прытуліцца. “Цётка — Варварай яе клікаць — прыйшла з працы і, чую, вые. (Гэта маці мне расказвае.) А баба прыйшла дамоў зусім стомленая: “Ну што ты зрабіла, што выеш?” — “Сталін памёр”. — “Гэта ж ня твой сын, што ж ты выеш?” — “А што ж цяпер будзе?” Бабка кажа: “Ну, адным бандытам менш”. Я спалохалася жудасна”, — маці кажа... Але ўсё абышлося.

Памятаю, выйграў я ўсесаюзны конкурс нейкага малюнку. Прыходзіць папера з гербам, загад на падарунак — ровар “Арлянё”. А мне тою парой так карцела займець ровар! Чую, бабка зь некім размаўляе: “Бандыты, ніякага “Арляняці” не падораць, а дзіця будзе перажываць”. І праўда — ніякага прызу ніхто не даслаў. Ну, разумніца!

У нас быў сад, добры сад, а форткі ніколі не замыкалі. І людзі, ідучы на могілкі, бачылі яблыкі і падыходзілі. Ніхто не пытаўся: “Можна купіць?” Толькі: “Можна ўзяць?” Заходзілі, бралі.

Памятаю таксама Вялікадні, гасьціны суседзяў. Да нас прыносяць яйкі-пісанкі, бабка ім мацу нясе, яны разам трушчаць усё гэта. Бабка намагалася трымацца рэлігійных сьвятаў, я часам у календары знаходзіў яе азнаку на сьвяты. А дзед камуністам быў, дык выкрэсьліваў, што яна пазначыць.

Я бабці кажу: “А з кім мне жаніцца, калі я вырасту?” Яна мне: “Хоць на кітаянцы”. Не любіла кітаянак.

Бабка гатавала, як у Брэдбэры. Я ніколі не разумеў, што яна робіць, каб выйшла вось настолькі смачна! І суседка Ніна Хадаровіч заўсёды глядзела: “Ханачка (бабулю звалі Хана), я ўсё зрабіла, што й ты, а ўсё адно ня тое, відаць, забыла штосьці”. На што бабка казала: “Ай, ты забыла кавалачак сэрца, і ўсё”. Я прыгадваю: яна з кухні не вылазіла. І струдэлі, і пячонасьці пякла. Зь нейкай такой цеплынёй да дзяцей.

А вось іншая згадка: мяне ў піянэры прынялі. Прыходжу дадому, а яна пячэ. Ну, я перад ёй з гальштукам шпацырую, а яна нават не глядзіць. Тады я падыходжу і кажу: “Бабуля, а мяне ў піянэры прынялі”. А яна: “Ну дык што я магу зрабіць?”

У яе быў выраз “зялёная сапля з чырвоным гальштукам”. Гэта значыць — спалучэньне колеру і інтэлекту. Яшчэ яе вельмі раздражнялі мае аднаклясьніцы, якія насілі страшна кароткія спадніцы і танюткія панчошкі. Яна заўсёды перажывала: як гэта можна выстаўляць напаказ такія чырвоныя каленкі?

У мяне была яшчэ цётка Геня, якая жыла ў Варшаве, а потым пераехала ў Парыж. І ў яе былі два хлопчыкі. Аднаго звалі Вадзік, другога — Гелік. Гелік быў гадамі як я. І цётка часта прысылала з-за мяжы пасылкі. Памятаю, адзін раз у школе фізкультура была, кляса 4-ая ці 5-ая. І баба мяне адправіла ў белым касьцюме — беласьнежныя нагавіцы, ваўняны швэдар зь белымі гузічкамі, рукавічкі, шалік, шапачка. Так я выйшаў на фізкультуру коўзацца на лыжах. Мяне абсьмяялі, што я “ў кальсонах”. Я сказаў бабці: “Я гэта болей не апрану”.

Наша харчаваньне было вельмі разнастайным. Розьніца ў параўнаньні з тым, што цяпер у сем’ях гатуюць, проста калясальная. Гатавалі гарбузы, бабы, якія вырошчвалі проста дома, фасолю, штосьці з кукурузы рабілі, ды бог ведама яшчэ што. Гара страваў, якіх я цяпер не сустракаю. У прынцыпе, з усяго, што расьце, гатавалася ежа. А цяпер — бульба ды мяса. А вось каб проста фасолю пабачыць, дык не... А боб? Гэта ж фантастычная ежа! Бабка прымушала мяне перабіраць яго па мяшэчках. А стравы з грыбамі? А боршч з кіслай капусты? А кілбаскі, для якіх купляліся гусіныя шыйкі, фаршаваліся гусінымі вантробкамі і мукой, зашываліся, смажыліся, потым укладаліся ў чыгунок, ставіліся ў печку і тушыліся? Дый бабку і дранікі бабуля гатавала такія, якіх я да гэтага часу болей нідзе не каштаваў. А зь белым сырам розныя блінцы!.. Добра жыць, калі ты ня думаеш пра тое, што ясі, мяркуючы, што так будзе заўжды.

Былі запрасілі мяне на дзень нараджэньня да адной дзяўчынкі. Мы гуляліся, і тут бабуля мяне кліча, пачынае апранаць. “Што такое? Мы гуляемся”. — “У Каці дзень нараджэньня, ты павінен ісьці”. — “Не хачу я”. — “Не, гэта непрыгожа. Я вам сьпякла такі добры піражок”. Гэта першая кляса была. Я з гэтым піражком у скрынцы з банцікам пацягнуўся ў госьці. Прыходжу, а там кажуць: “Ой, што так позна прыйшоў? У нас ужо і стол быў, і дзеці ўжо пагулялі”. А я кажу: “Ну і добра”, — і пабег назад з гэтым піражком.

У бабулінай мамы (што жыла ў Пагосьце) адняліся абедзьве нагі. І бабка казала, што тая паўзком усё вычышчае ў хаце. Такую чысьціню трымалі!

А ў майго дзеда ў целе сядзеў асколак з імпэрыялістычнай вайны. Пайшоў маладзенькі на фронт, і там у раёне Кёнігсбэргу немцы паланілі амаль паўмільёна расейскіх салдатаў. Немцы надзвычай кепска кармілі: кацёл грэчкі навараць, кінуць туды жывёльнага тлушчу, і ўсё. А ў каву дадавалі цукору. Дзед быў мэханікам. Увогуле ў ягонай сям’і ўсе залатыя рукі мелі. Дык з палону яго ўрэшце аддалі на завод у Франкфурце-на-Майне. Там у выходны дзень зламаўся станок. А абслугоўвалі той станок чацьвёра ваеннапалонных. І ўсё: мэханіка няма, завод спыніўся. Дзеду давялося разабраць увесь агрэгат, вычысьціць, адрамантаваць. На заўтра выклікае дзеда фабрыкант у свой белы мармурова-люстраны пакой з пальмамі, перад белы мармуровы стол, на стале цыгары, лікёр, кава. Так і так, вы застаяцеся ў мяне працаваць. Пытаюся: “І чаму ж ты не застаўся?” А ён адказвае — а на халеру мне? Ён уцёк з палону. Купіў новы гарнітур, новы пашпарт, квіток на цягнік і ўцёк. Прыехаў — тут цікава, рэвалюцыя, усе пагалілі сабе вусы.

У нас у хаце нічога не забаранялася. У сувязі з гэтым прыгадваецца вось якая гісторыя. У мяне быў сябар Лёня Трасьцянецкі. Купілі мы зь ім папяросаў “ТТ”, накурыліся. Мая маці нас убачыла — нічога не сказала. Тое самае з показкамі. Я прыходзіў дадому і пераказваў показкі — як чуў, з матамі. І ўсе толькі сьмяяліся. А Гена, наш сусед, як распавёў такі анэкдот — дык сямейнікі так зьбілі яго, хадзіў зь сінякамі на твары.

Адзін раз, праўда, і мне дасталося. Мы, дзеці, хутка схоплівалі ўсе прымаўкі. Памятаю, абедаем, і ставяць талерку сьліваў. Я яе ўзяў адразу на сябе. Дзядуля сядзіць: “А мне?” А я яму: “У цябе нос у гаўне”. Ён як уваліць мне, памятаю, аж іскры з вачэй пасыпаліся, на ўсё жыцьцё запомніў.

Дзеду паліць забаранілі дактары, а бабці падабаўся тытунёвы дым, дык, калі хто-небудзь прыходзіў у госьці, яна заўсёды попельніцу ставіла правакацыйна, каб панюхаць дыму. А ў мяне жаданьня паліць не было. Я пачаў гэта рабіць толькі калі бабуля памерла, у 23 гады. А выпіваць... Аднойчы праводзіў сябра ў войска, і зранку, калі мяне будзілі а шостай уранку, каб ісьці на праводзіны, я ўпершыню ня змог устаць. Мне было так блага! Ну і сьмяяліся ж зь мяне! А лаяць ніхто моцна ня лаяў.

Ці хацелася мне ў маленстве гуляцца са зброяй? Мне ў дзяцінстве ўвесь час хацелася мець аўтамат, сапраўдны. І мне падаравалі пісталет. Сапраўдны “Вальтэр” са зьбітым байком. Ён быў нікеляваны, маленькі, дамскі. Яго, пэўна, недзе бацька здабыў.

А пра сьмерць я ўпершыню падумаў у дзіцячым садку. Я маленькім ня мог і да гэтай пары не магу спаць пры сьвятле. Так прывучаны: у мяне цяжкія фіранкі былі ў пакоі, дзе я спаў. Таму я ўдзень ня мог спаць у садку, проста ляжаў. Мяне прымушалі, і я ляжаў. Ляжаў гэтак аднойчы і раптам зразумеў, што такое сьмерць. Садок месьціўся ў нейкім былым фальварку, у старым палацыку з высокімі вокнамі, а за акном шумела старая ліпа. Я глядзеў на яе і раптам зразумеў, што я памру. І пачаў плакаць. Да мяне падбеглі: “Што такое? Што такое?” — “Не скажу!” Якое гэта было ўзрушэньне!..

Адтуль жа, зь дзіцячага садка, да гэтага часу памятаю пах абхаскіх мандарынаў. Цяпер гішпанскіх, мараканскіх я есьці не магу. Цукеркі былі тады таксама смачнейшыя. Гэта стопрацэнтна! Цяпер жа іх есьці немагчыма! Раней іх рабілі больш сумленна. Вось толькі нядаўна я быў у Маскве і пакаштаваў “Бабаеўскіх”. Во гэта дык смак — проста дзяцінства.

Самая памятная хвароба майго маленства зьвязаная з каварствам. У нас хлопчык адзін быў, і аднойчы пасьля дажджу ён мне прапанаваў: “Ці зможаш ты прабегчы басанож па гэтых лужынах?” — “Змагу”. А ён, паскуда, набіў бутэлек, раскідаў па калюжах шкло. Я й распаласаваў нагу капітальна, ды так, што пайшло заражэньне крыві. Прыйшлося доўга праваляцца ў больніцы.

Разумны, здольны я рос, але не хацеў вучыцца. У школе як першы ўрок адседзелі, я пачаў лічыць, колькі ж мне гадкоў у яе хадзіць. За сем год я пражыў гіганцкае жыцьцё, а ў школе, аказваецца, трэба пражыць столькі ж і яшчэ столькі. Я заплакаў. Так мяне ламала.

А потым была мастацкая студыя, неблагая слуцкая студыя. Уладзімер Садзін вёў яе. Вучыліся ў ёй Басалыгі, Скрыпнічэнка, Вячаслаў Дубінка.

Я згубіў кантакт з хлопчыкам, зь якім зь дзіцячага садка да самай апошняй клясы школы правучыўся — Валерам Брачнікам. Ня ведаю, што зь ім. Таленавіты быў хлопец: калі яму было 16 гадоў, ён у Смыслова выйграў у шахматы па перапісцы і атрымаў першы грасмайстарскі бал. Апошні раз я меў ад яго вестачку, калі служыў у войску. Тады я раптам атрымаў ад яго ліст з Хабараўску. У гэтага хлопца над галавой заўсёды вісела шахматная дошка. Калі я пытаўся: “Навошта?” — ён заўсёды рагатаў. Я казаў: “А што там у ёй такое?” — “Ты што, ня бачыш? Там клеткі пераблытаныя. Тут мае быць белая, а замест яе — чорная”. Такі быў мой антыпод. Высокі... Нейкі час ён вучыўся ў Сувораўскай вучэльні (ягоны бацька загінуў), потым вярнуўся ў школу.

У дзяцінстве я лічыў, што Слуцак — вялікі горад. А вырас... Нічога падобнага. Гэта быў маленькі дагледжаны горад, дзе не было асфальту, а ўсюды пясочак, бялёныя цаглінкі, брукаванка. Усё патанала ў кветках, прычым такіх пахкіх… У парку заўсёды граў духавы аркестар. Мужчыны гулялі ў белых нагавіцах, жанчыны — у пальчатках, вуалях... Вакол гораду разьмяшчаліся шматлікія вайсковыя гарадкі, афіцэры тады несьлі культуру, цывілізацыю. Цяпер бачыш афіцэра — ён альбо п’яніца, альбо хтосьці такі… А раней — падцягнуты чалавек. Канцэрты давалі ў Слуцку, прывозілі атракцыёны. А цяпер я зьезьдзіў і не пазнаў гораду…