2–2002
» да Зьместу «

Нашы дзеткі
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

Юлія Дранчук
   
Згадкі пра дзяцінства

---

Я нарадзілася ў Менску ў чэрвені 1975 году. Бацька мой з адукацыі журналіст і большую частку жыцьця працаваў журналістам. Маці — філёляг, але з моваю праца яе ніколі асабліва ня зьвязвалася.

Пэўны час мы жылі ў Заслаўі; гады, калі дзіцё пачынае ўсьведамляць сябе як асобу, прыйшліся для мяне якраз на гэты пэрыяд. Выхоўвалі мяне згодна з паганскім разуменьнем сьвету. Мне тлумачылі, што ўсё-ўсё ў сьвеце ды Сусьвеце жывое. “І камяні?” — пыталася я. “І камяні”, — адказвалі мне. “А чаму ж яны маўчаць?” — лягічна вынікала маё пытаньне. “Яны размаўляюць, але на сваёй мове, таму ты папросту ня чуеш”, — быў адказ.

Спадзеючыся знайсьці нарэшце калі-небудзь разуменьне ў камянёў ды іншых прадстаўнікоў жывое, але маўклівае прыроды, я ўсяляк старалася прадэманстраваць ім сваё чалавечае да іх стаўленьне: зранку я зь імі віталася, жадала добрага дня, увечары зычыла бачыць цудоўныя сны ды не баяцца цемры. Доўга не магла пагадзіцца з такімі рэчамі, як сякера й піла. Калі суседзкі хлопчык, зь якім мы сябравалі, стаў выразаць на ліпе ў двары сваё імя — у мяне здарылася амаль гістэрыка, я крычала, што дрэву баліць. Хлопчык мне тлумачыў, што яму ня можа балець, калі яно нежывое. Карацей, быў цэлы канцэрт.

З-за свайго прырадалюбнага сьветабачаньня мне давялося ў маленстве шмат спрачацца й нават біцца, але самы непрыемны выпадак напаткаў мяне ўжо ў досыць сьвядомым веку — мо гадоў у 12. Уся наша вялікая сям’я сабралася на дзедаўскім хутары. Дзядзька паехаў лавіць рыбу на сажалку. Праз пару гадзінаў вярнуўся, з гонарам трымаючы немалую торбу са здабычаю — рыбіны былі яшчэ жывыя, у вадзе. Можа, я б пашкадавала гэтых рыбін ды забылася, каб дзядзька не распавядаў наўмысна, назіраючы за маёй рэакцыяй, што трэба, пакуль зусім сьвежая, то бок жывая, смажыць, а палову трэба кату аддаць і г.д. І я тады падбухторыла брата, якому тады было гадоў шэсьць, сьцягнула крадком тую торбу — і драпу! Пайшлі мы на найбліжэйшую сажалку, кілямэтры чатыры ў адзін бок, і з адчуваньнем уласнае значнасьці тых рыбін павыпускалі ў ваду. Калі вярнуліся, на хутары ўсчаўся ўжо пярэпалах. Бацькі, не знайшоўшы ні нас, ні рыбы, здагадаліся, куды мы падзеліся, і ня ведалі, як дзядзьку ў вочы глядзець, — бо любоў да ўсяго жывога адно, а чужы здабытак назад у сажалку выпусьціць — зусім іншае. Карацей, непрыемнасьці.

І мяне, і брата Цімоха выхоўвалі ў беларускай мове — і гэта было важна. Бацька гаварыў па-беларуску, колькі сябе памятаю. Мама яго падтрымлівала ў гэтым. Яна вучыла нас з братам чытаць па лемантары Клышкі. Расейскі буквар у хаце застаўся неразгартаны.

Мама, філёляг з адукацыі, заўсёды сачыла за маім маўленьнем, папраўляла. Таксама цяпер раблю і я. Не магу іначай. Бацькі сачылі і за лексыкай, якую ўжывалі я і брат.

Нас з братам мама рана навучыла чытаць: спачатку сама нам чытала перад сном — замест калыханкі. Потым аднеквалася: часу няма — самі, маўляў, навучыцеся і самі сабе чытайце. Калі навучыліся — то хацелася нейкіх новых кніжак, і бацькі знайшлі новы мэтад стымуляваньня: хочаш новую кніжку — вывучы верш. Першы верш, які я памятаю, — “Не сядзіцца ў хаце хлопчыку малому”. Хто такі Колас, хто такі Купала, я ўвогуле добра ведала ад самага-самага маленства — Заслаўе паблізу Вязынкі, і мы туды ня раз езьдзілі. Бацькаў радавы хутар знаходзіўся на Стаўпеччыне — і вёску Мікалаеўшчыну ў маім літаратурна-гістарычным выхаваньні таксама не абмінулі.

Бацька вельмі любіць Нясьвіж. Мы часта бывалі там у дзяцінстве, і я з малых гадоў чула пра Чорную Панну, пра Радзівілаў. Парк Нясьвіскі застаецца маім улюбёным месцам адпачынку.

Мы жылі яшчэ ў Заслаўі, бацька, капаючы бульбу, знайшоў маленечкі дзіцячы пярсьцёнак — зь нейкага жоўтага мэталу, зь зялёным каменьчыкам. Жартам тады сказаў: Рагнеда, мусіць, гуляючы тут, згубіла. Я, натуральна, паверыла і заганарылася — нос мой задзёрся дагары. Пярсьцёнкі з каляровых дроцікаў — гэта максымум, на які дзяўчынкі ў той час маглі разьлічваць. А тут сапраўдны пярсьцёнак, ды яшчэ Рагнедзін. Рагнеда для мяне сталася першаю постацьцю беларускага гістарычнага пантэону. Да якой хацелася быць падобнай. Хаця як яна выглядала, я ня ведала. Зрэшты, у дзяцінстве князёўны ўяўляюцца аднолькава прыгожымі.

У Менск мы пераехалі ў 1982 годзе, калі зараджалася беларускае Адраджэньне. У сталіцы мы сутыкнуліся з нацыянальна сьвядомай інтэлігенцыяй, якая тады выдаткоўвала сваю энэргію на ладжаньне нацыянальных сьвятаў. Памятаю гуканьне вясны ў парку Янкі Купалы, людзі ў прыгажэнных нацыянальных строях, потым нейкія альтанкі... На ўсё жыцьцё засталося адчуваньне еднасьці з усімі, хто туды прыйшоў гукаць вясну.

Памятаю экскурсію, якую зрабіў мне бацька, — па старым Менску, па Траецкім прадмесьці. Патлумачыў, дзе ў Менску што было раней, паказаў, дзе стаяла сынагога, дзе Дом масонаў. Распавядаў пра Пазьняка, як ён адстаяў Верхні горад ад разбурэньня, што дзякуючы яму захаваўся добры кавалак гістарычнае архітэктуры, якой нас хацелі пазбавіць. Я, можа, ня вельмі разумела на свой дзіцячы розум гэткія тонкасьці, не задумлялася пра барбарства бюракратычнага чынавенства, але гэтую вандроўку запомніла назаўсёды — і пазьней, на занятках гісторыі, крытычна ставілася да аповедаў пра няшчасны Менск, нібыта дашчэнту разбураны немцамі. Ужо тады я ведала, што калі Менск і разбурылі дашчэнту, то ня немцы.

Наш рацыён заўсёды быў вельмі просты. Мама клапацілася пра вітаміны для нашых арганізмаў — увесь час на нашым стале гасьцілі цыбуля, часнык, гарчыца, ад траўня да лістапада не выводзілася зеляніна ды гародніна. З маленства мне даводзілі ўлетку: “Еж вітаміны, каб на зіму назапасіць”.

Мама рабіла куцьцю, пякла на Саракі зь цеста 40 жаваранкаў, у адзін зь якіх клалі шчасьлівую манэтку — так рабіла яшчэ ейная бабуля.

Наша сямейная кухня была вельмі нацыянальнай. Шмат бульбы. Розных страваў з бульбы мама гатуе многа й цяпер — традыцыйныя дранікі, бабку, калдуны. Але мне падаецца, гэта ў любой сям’і гатуюць час ад часу. Калі не лянуюцца, як я. У самым маленстве я шчэ засьпела самаробны хлеб — яго пякла мая прабабуля. Адзіны раз гэта было, але запомніла я назаўсёды. Хлеб быў неверагодна духмяны, вялізны, абсыпаны мукой, і прожылкі аеру адбіліся на ягоным сподзе. Цёмны — як цяперашні “Нарачанскі”, якога тады яшчэ не выпякалі. А на смак падаўся мне незвычайным ці, хутчэй, нязвыклым.

Наша сям’я была антыалькагольная. Не пілі зусім. А вось я гэтую традыцыю парушаю.

На падставе сямейных традыцый фармуюцца звычкі чалавека. Мне прышчапілі, напрыклад, звычку хадзіць па музэях — асабліва ў чужых гарадох. Хаця ў дзяцінстве я не любіла хадзіць па бясконцых галерэях Эрмітажу — і з паездкі ў Ленінград лепей за карціны памятаю чырвоныя канапы для наведнікаў, дзе я (у першых паездках адна, потым з братам разам) сяджу ды ныю, пакуль бацькі аглядаюць чарговую “апошнюю” залю. А цяпер музэі люблю. І менскія, і ў чужых гарадох.

Толькі сям’я можа прышчапіць дух сямейнасьці. Гадоў у трынаццаць мне падрабязна апісалі ўсе галінкі нашага радаводнага дрэва. А бацькава мама, мая бабуля, расквеціла ўсе сямейныя гісторыі па-жаночаму — са здрадамі, каханкамі, каханьнямі... Можна раман было напісаць. Аказалася, што сваякі нашыя раскіданыя па ўсім сьвеце — хто паехаў на заробкі ў Амэрыку, дый так і застаўся тамака, каго ў 1939-м выслалі ў Казахстан, а адтуль яны зьбеглі ў Польшчу, хто ў Нямеччыне... Шмат каго са сваякоў раскулачылі. Некаторым, дзякуй богу, удалося адкупіцца ад новай улады — дзякуючы гэтаму захаваўся мой род...

Бацька заклікаў і мяне сур’ёзна вывучыць свой радавод: знайсьці такія самыя падрабязнасьці па мамінай лініі ды запісаць, бо размовы ўсе хутка забываюцца. Але ж справа неяк не пайшла далей за размовы.

Мне было гадоў пяць, калі мы былі ў гасьцёх з бацькамі ў Менску, я гулялася там са старэйшай за мяне дзяўчынкай. І ня памятаю, ці яна мне расчэсвала валасы ды запляла касу, скарыстаўшы сваю зашпілку, ці мне папросту спадабалася тая зашпілка, а тая мне дала “памераць”, але факт, што гэтую заколку мама на мне пабачыла ўжо ў электрычцы. Што там было... Мама плакала. А зь мяне сьлёзы ліліся проста ў пяць ручаёў. Як мяне тады ганілі! Слова “красьці” я запомніла назаўсёды. Мы вярнуліся ў Менск адмыслова, каб аддаць гэтую заколку. Дзяўчынка даказвала, што яна мне яе падаравала, але мама, натуральна, не пагадзілася, а са мной яшчэ доўга не размаўляла.

На ўсё жыцьцё я запомніла і іншы выпадак. Мы з бацькам паехалі на хутар. Мама засталася ў Заслаўі. І вось сядзім мы неяк на ганку надвячоркам, назіраем захад сонца. І татка ціхенька засьпяваў. Тлумачыць мне пасьля: гэта я маме сьпяваў. Я вельмі зьдзівілася і кажу: “Маме? Дык чаму ж так ціха? Мы ж так далёка ехалі! Каб яна пачула, трэба гучна крычаць”. А бацька кажа: “Не, яна чуе, я ведаю”. Я вельмі ўразілася, але не паверыла. Калі мы вярнуліся дахаты ў Заслаўе, я насамперш кінулася распавядаць усю гэтую гісторыю маме. Так, сказала мама, я чула, як бацька сьпявае мне. Я была ўражаная. Тады мне сказалі: калі людзі кахаюць, то яны чуюць адно аднаго здалёк — нават калі гавораць шэптам.

Так міналася маё дзяцінства.