2–2002
» да Зьместу «

Нашы дзеткі
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

 
   
Лісты Васіля Рагулі да Юркі Віцьбіча

---

Васіль Рагуля нарадзіўся 16 ліпеня 1879 году ў вёсцы Ачукевічы Наваградзкага павету. Скончыў Маладачанскую настаўніцкую сэмінарыю (1898), затым — Віленскі настаўніцкі інстытут (1906). Падчас першай сусьветнай вайны служыў у царскім войску, потым — у Чырвоным войску. У 1921 годзе пасьля Рыскай дамовы вярнуўся дахаты. “Удома я застаў толькі дзяцей. Жонка трагічна загінула — апалілася і памерла. На боты грошай не было, дый лапці не заўсёды былі цэлыя”, — пісаў ён ва ўспамінах.

Выбарчая кампанія 1922 году штурхнула Рагулю ў палітыку. Ён быў абраны паслом у Сойм Рэчы Паспалітай. А ў 1925 годзе разам з Усеваладам Більдзюкевічам, Фабіянам Ярэмічам і Браніславам Туронкам заснаваў партыю Беларускі сялянскі саюз, што процістаўляла сябе пракамуністычнай БСРГ. У 1928 годзе Васіль Рагуля быў абраны сэнатарам, але па зьвінавачаньні ў антыдзяржаўнай дзейнасьці зьмешчаны ў турму. У 1930 годзе пасьля вызваленьня вярнуўся дахаты, дзе да 1939 году займаўся сялянскай працай.

У чэрвені 1941 году яго, ужо настаўніка дзесяцігодкі, арыштавалі. Эшалён зь вязьнямі рушыў на ўсход, у невядомасьць, і толькі вайна зь немцамі выратавала ад сьмерці. Васіль Рагуля прыйшоў з-за Менску пешкі ў родныя мясьціны, дзе землякі абралі яго старшынём Любчанскай воласьці: “Любча была першая мясьціна ў Наваградчыне, дзе быў вывешаны бел-чырвона-белы сьцяг, які бесьперапынна вісеў да самага нашага адыходу на захад”. Потым быў бурмістрам у Дзятлаве. Улетку 1944 году ён пакінуў Беларусь.

Тых палітыкаў і грамадзка-культурных дзеячаў — “пэнсіянэраў”, народжаных у ХІХ стагодзьдзі, што апынуліся на выгнаньні ў 1944 годзе, было ня так ужо і шмат: Леў Акіншэвіч, Радаслаў Астроўскі, Мікола Байкоў, Эдвард Будзька, Язэп Гладкі, Яўхім Кіпель, Франц Кушаль, Янка Станкевіч, Мікола Шыла… Але найстарэйшым зь іх быў Васіль Рагуля. У 1944 годзе яму было 65 год. У такім веку падавацца на чужыну... Не было паплечнікаў па БСС ці Беларускім пасольскім клюбе — яны ўсе загінулі або памерлі. Васіль Рагуля паціху адышоў ад усіх спраў, фіксуючы ўвагу на пісаньні ўспамінаў ды дапамагаючы пляменьніку Барысу. Стары сэнатар, жывучы ў Барысавым лювэнскім дамку, у аддзяку глядзеў ягоную дачушку. Потым старога забраў да сябе ў Нью-Ёрк сын Міхась. Там Васіль Рагуля і памёр 16 чэрвеня 1955 году.

Мэмуары пра палітычную дзейнасьць беларусаў у 20-х, запісаныя ў Лювэне, невялічкія, нават сотні старонак няма (надрукаваныя ў 1957 г. у Нью-Ёрку, перавыдадзеныя ў Менску ў 1993 г.). Аднак зьяўленьне кнігі, якую выдаў сын Міхась, справакавала палеміку ў эмігрантаў.

Рагуля, не зважаючы на аўтарытэты, апісаў беларускае палітычнае жыцьцё 20-х, пазначыўшы з горыччу ў прадмове: “Я буду шчасьлівы, калі напісанае мною ўсьцеражэ нашых сучасных і будучых палітычных і грамадзкіх дзеячоў ад паўтарэньня памылак іх бацькоў”. Ён пісаў пра хістаньні ад палянафільства да камунізму і наадварот, пра сваркі, камуністычны ўплыў, кволасьць нацыянальнага руху. Сам аўтар, у адрозьненьне ад Тарашкевіча, Луцкевіча, Астроўскага, зьмяніў погляды толькі аднойчы: “…Да выбару ў Сойм быў русафілам, фэдэралістам з Расеяю, але не камуністычнай, дэмагогам, зацятым прыхільнікам дробнай сялянскай уласнасьці. Ён [Рагуля — А.Г.] любіў у кампаніі выпіць, але не цярпеў тых, што зьяўляліся падвыпіўшы ў Сойм. Ён лічыў, што на беларускую справу можна браць грошы адкуль удасца, але не даваць за гэта ніякіх абяцаньняў”.

Іншым жа палітыкам дасталося, а найбольш — Антону Луцкевічу і Янку Станкевічу. “Гэта [Антон Луцкевіч — А.Г.] быў чалавек зь вялікай хваравітай амбіцыяй, добры крытык, глыбокі знаўца беларускай літаратуры і слабы палітык. Кожнага, хто не пагаджаўся зь ягонымі поглядамі, ён уважаў за асабістага ворага і пісаў аб ім усялякія паклёпы, ня лічачыся з этыкай сапраўднага журналіста… Будучы арыштаваны ў справе Грамады, на допытах на пытаньне пра нацыянальнасьць адказваў: “białorusin-polak”. Для ідэалёга Грамады — гэта непрабачальны грэх”. А вось пра Янку Станкевіча: “Прайшоўшы ў Сойм… застаўся дзікім і не ўвайшоў ні ў адну беларускую групоўку, ды і яго ніводная і не прыняла б”.

Янка Станкевіч, незадаволены ацэнкай падзеяў і асобаў, пачаў палеміку на старонках мюнхенскай “Бацькаўшчыны”. За памерлага Рагулю заступіўся іншы беларускі пасол — Аляксандар Стагановіч...

У сваіх лістах Юрку Віцьбічу, якія мы тут друкуем, Васіль Рагуля апавядае пра сваё самотнае жыцьцё на эміграцыі.

16/ІІ. 1951

Дарагі Юрка!

Шчыра дзякую за памяць. З усіх беларусаў, якія ў Амэрыцы, я атрымаў вестку ад Цябе аднаго. Усе забылі старога, які ім патрэбны быў падпісваць розныя паперы, падчас нязгодныя з маімі поглядамі, але патрэбныя беларускаму агулу. Ну што ж, з вачэй далоў — і з сэрца вон. Сілы мае падаюць, мусіць, нядоўга засталося жыць. Сын¹ усё стараецца, каб сьцягнуць мяне да сябе. Я ўжо быў у дохтара ІRО² і амэрыканскага. Справа ўперлася ў Siasi³. Чакаю другога вызаву, хочуць пераканацца, што я не камуніст (?!) Відаць, нехта нешта набрахаў. Апасаюся, што заштопараць. Я гэтым не пераймаюся. Буду канчаць жыцьцё ў Нямеччыне. Юрачка, калі спаткаеш прыпадкава Кавыля⁴ або Пігулеўскага⁵, скажы, што я надта прашу ўрэгуляваць рахунак са мной. Кавыль перад ад’ездам пазычыў у мяне 10 марак, а Пігулеўскі — 2 ангельскія фунты. Калі не ўрэгулююць, Бог зь імі. Ігнатовіча⁶ заштопарылі. Ён сядзіць зь сям’ёю ў Бэрхтэсгадэне⁷. 28 студзеня са мной здарыўся нэрвовы прыпадак: страціў магчымасьць валодаць леваю нагою. Але ўжо паправіўся, хаджу як бы здаровы, але быццам п’яны. Буду чакаць другога. Аб гэтым Мішы нічога не кажыце. Я яму не пісаў.

Скука страшэнная. Жыву сярод украінцаў у лягеры латышоў. [ … ]

Перадавай мой сэрдэчны прывет мамашы і тваёй жонцы.

Твой В.Рагуля 

17/ІІІ. 1951

Дарагі Юрка!

Ня памятаю, ці пісаў я Вам, што DP-камісія⁸ не пусьціла мяне ў Амэрыку. Мой палітычны багаж аказаўся зацяжкі для USA. Выйшла, што дэмакрація не пусьціла беларускага дэмакрата. Сярод старэйшых беларусаў няма большага дэмакрата, чым я. Амаль ня ўсё жыцьцё я аддаў на барацьбу за дэмакратызм. І, нарэшце, на табе: зь мяне зрабілі ці то камуніста, ці то фашыста. Хто іх ведае. Сілы мае аслаблі, чуюсь дрэнна. Авось як-небудзь давалакуся да канца. Думаю, што дарога засталася кароткая. Напішы, братка, мне адрас Сабалеўскага⁹. Паздраўляю ўсіх беларусаў з гадавінай абвяшчэньня незалежнасьці. Як стары дзяяч жадаю, каб гэты дзень стаўся паваротным пунктам у нашых нутраных адносінах. Час ужо адкінуць асабістыя амбіцыі для агульнай справы, пайсьці на спатканьне з другім, забыць усё тое, што было ў Нямеччыне, працаваць для Бацькаўшчыны і стварыць агульнабеларускае прадстаўніцтва. Гэтага вымагае час. Калатня ні да чога добрага не давядзе. Запамятайце, беларусы, урокі прошласьці.

Падзяліліся на Грамаду і Нацыянальны клюб. Ну што гэта прынесла? Грамадоўцы загінулі на Салаўкох, сэнатары Багдановіч, Назарэўскі і Ўласаў, напэўна, загінулі на катаржных работах. Чарвякоў, Ігнатоўскі, Галадзед кончылі з жыцьцём. У духу яны былі нацдэмы. Калі ня створаце там маналітнай групы, то будзе тое, што сталася раней. Нас і так мала, нашая патэнцыяльная вага ў Нямеччыне малая. Разброд сілаў прывядзе да таго, што падчас вялікіх падзеяў няўнікнёна прыйдуць да нас палякі, украінцы, расейцы і іншыя судзьдзі. Трэба гатавацца… Заклікайце да згоды і тварэньня адзінага цэнтру.

Выпісвайце мне “Трыбуну”¹⁰.

Прывет вашай сямейцы…

В. Рагуля 

25/IV. 1951

Дарагі Юрачка!

Ад усёй душы дзякую табе і тваёй жонцы за падарунак. Як я атрымаў твой ліст з укладкай, дык надта ўсхваляваўся: ёсьць яшчэ людзі, якія памятаюць старога. Наш лягер развозяць. Цяпер старых сартуюць па рэлігіі: праваслаўных у адно месца, каталікоў — у другое, а лютэранаў — у трэцяе. У старэчых дамох догляд надта добры. Нас, старых праваслаўных, здаецца, вывязуць у Дормштат, каля Ульму¹¹. Ад першага мая вывезуцца. Новы адрас свой падам.

Учора быў у мяне Барыс Рагуля. Настойліва просіць ехаць да яго ў Бэльгію. Ён канчае мэдыцыну і спадзяецца мець працу. Я запісаўся ў дом старых у Англію, але Барыс настойліва просіць ехаць да яго. Візу, кажа, вы маеце.

Здароўе маё крыху палепшала. Але што я, стары лом… Надаела жыць, хочацца канца. Вы, маладыя, маеце мэту да жыцьця, я ўжо яе ня маю, а жыць бяз мэты, толькі каб жыць, — надта скучна і цяжка. Міша ўсё налягае, каб ехаў да яго. Пад ягоным націскам я злажыў апэляцыю. Якія будуць скуткі, паглядзімо. Хацелася бы прыехаць да яго. Можа, хоць бы і нячаста, але пабачыў бы сваіх людзей. Міша памагае мне матэрыяльна час ад часу.

Юрачка! Добра зрабіў, што адышоў ад беларускай палітыкі і заняўся літаратурай. Досыць лаянкі і ігры ў міністраў. Калі асягнем незалежнасьці, дык кандыдатаў у прэзыдэнты і міністры будзе аж занадта там на мейсцы. Падзяляю твой погляд на БЦР як павятовую ўправу. Дзякую за “Шыпшыну”¹². Ігнатовіч дакумэнтуецца ў Канаду. Штовечар сядзімо ў аднаго беларуса і слухаемо радыё. Жывём у катлавіне, навокал горы, пакрытыя сьнегам. У нас яшчэ толькі настае вясна. Нядаўна ішоў сьнег.

Прывітаньне жонцы і мамашы. Як чуецца старуха? Прывітаньні беларусом, зь якімі спаткаемся.

Твой В. Рагуля 

Ragula Bazyli (13b) Berchtesgaden
DP lager Orlic Bl3 rim 86
Germany USA zone

15/Х. 1951

Дарагі Юрка!

Даўно я пісаў Вам. Усё зьбіраўся. Я ўжо ў новым лягеры — старэчым доме. Тут нас, старога хламу, назьбіралі да 300 чалавек. Ёсьць палякі старыя, якія ня могуць хадзіць, а ёсьць яшчэ і досыць здаровыя, якія заводзяць амуры. Дзьве пары старыя ўжо пажаніліся. У адным выпадку нявеста мае 78 гадоў, ну і жаніх таксама адпаведнага веку. Дом наш знаходзіцца каля вёскі ў полі. Памяшканьне ідэальнай чыстаты, будынкі новыя, адзін пакой на дваіх. Кожны мае шафу, начны столік, ложак — усё новае, пасьцель мяккая зь пярынаю і падушкаю. Калідоры засьцелены каўрамі. 30% — гэта немцы і немкі. Абарудавана царква і кірха. Ёсьць вялікі агарод, на якім шмат гародніны ўсякага сорту. Ёсьць 12 кароў, 2 быкі і 50 сьвіней. Жаднае паліцыі мы ня маем.

Ад сямі раніцы да 10-й вечара можна ісьці куды хочаш. Мацнейшыя едуць ува Ульм, а слабейшыя снуюць па полі і па пляцы, як мухі ў пачатку восені… Ужо пахавалі 4 асобы. Практычна ўжо загатовілі 13 грабоў у запас, якія стаяць у падвале.

Ежы хапае, але ёсьць і з воўчым апэтытам, якія скардзяцца, што мала. Толькі і чакаюць, як дадуць званок ісьці на сьняданьне, абед ці вячэру. Раз у тыдзень бывае кіно. Адзін раз нямецкі хор даваў у нас канцэрт. Да Ульму ад нас 8 км. Мне жывецца з матэрыяльнага боку някепска. Сын высылае штомесяц 15 даляраў, якіх мне хапае і на цыгаркі. Часам і хочацца выпіць чарку, але здароўе не дазваляе.

Высылаю Вам купончык на тры даляры, які мне прыслаў на лекі Ляшчынскі¹³, думаю, Вы яго знойдзіце і падзякуеце яму ад мяне, бо адрасу свайго ня даў. Як іх атрымаў, то заплакаў ад радасьці, што ёсьць яшчэ беларусы, якія памятаюць старога дзеяча. Я прасіў бы, каб ён даў мне свой адрас, каб я мог напісаць яму.

Я надта прашу Вас пры спатканьні з Сабалеўскім [перадаць], каб ён напісаў мне, калі атрымаў пасольскі мандат, калі арганізавалася грамада, быў суд над грамадоўцамі, калі грамадоўцы ўцякалі ў Саветы. Мне гэта трэба для маіх успамінаў, якія я хачу напісаць па настойлівай просьбе некаторых беларусаў.

Я ўжо фізычна аслабеў, але духова чуюся нязгорш. Адно жыцьцё — старэчы дом. Жыву, можна сказаць, сярод жывых трупаў. Чуюся так, як асуджаны на кару сьмерці, які ня ведае дня і гадзіны, калі прыйдзе канец. Але ўсё гаворыць, што пара пакаваць чамаданы ў далёкую дарогу. Ніяк не магу прымірыцца з тым, што я ўжо выжыў сваё. На днях атрымаю водпуск і паеду ў Бэльгію пабачыць пляменьніка — як ён там. Гэта дапаможа зрабіць бэльгійскі кансулят — дае безыменную візу. Можа быць, там выходзіць якая беларуская газэціна. Добра было б, каб на мяне высылалі.

Шчорсы, Касякі, Ясюкі¹⁴ забыліся пра старога. Ну і Бог зь імі, няхай жывуць ды спачуваюць намеры, якія ім будуць патрэбныя ў будучыні для вядзеньня беларускай справы. Чым больш усякі беларус абрасьце матэрыяльна, тым лепей для беларускай справы. Адно толькі каб сэрца ў іх не абрасло мохам, каб іх не праглынула пагоня за далярамі. Шлю гарачы прывет Вашай матцы і жонцы жадаю ўсяго найлепшага.

Ваш В. Рагуля

25/12. 1951

Дарагі Юрка!

Паздраўляю Вас і зь сям’ёю з Народжаньнем Хрыстовым і Новым Годам. Чаго ж Вам пажадаць у Новым Годзе? Па-першае, жадаю Вам і сямейцы здароўя, як залогу добрага жыцьця. Ну і, канечне, зьдзяйсьненьня ўсіх Вашых жаданьняў. Жадаю, каб наступаючы год быў астатнім у Вашай тулячцы на чужбіне. Але на зьдзяйсьненьне гэтага пажаданьня я асабіста не спадзяюся. Што датычыць мяне, то я не спадзяюся занесьці свае косьці на Бацькаўшчыну, бо здароўе з кожным месяцам пагаршаецца. Даўно я не пісаў Вам, а то з прычыны, што трохі абляніўся, ня быў пэўны ў месцы жыцьця, бо вёў цыганскае жыцьцё, пераяжджаў ад аднаго лягеру да другога. Астатнія дні пражыў у старэчым доме каля Ульму — Дормштаце. Там жылося добра: чысьціня, харчы надта добрыя, адносіны адміністрацыі (нямецкай) і абслугі (немак) надта ветлівыя. Дом ня дом — а гатэлі з аднапавярховых дамоў з малымі пакойчыкамі на двух жыльцоў, прыгожа абстаўленымі. Вось ня ведаў, што рабіць: ехаць у Бэльгію да Барыса ці чакаць сьмерці сярод старых. У ЗША мяне SIS не пусьціла, а Барыс настойліва дамагаўся майго пераезду да яго, запэўняючы спакойную і бестурботную старасьць. Міша таксама дакладаў усіх стараньняў, каб я прыехаў да яго. Я і пастанавіў паехаць у Бэльгію. Цяпер жыву ў Барыса. Пераяжджаючы, я пастанавіў ня путацца ў жадную палітыку, якая мне ўжо надаела, асабліва ў той форме, у якой яна вялася. Гэта была “мышыная вазьня” з значнай дамешкай лаянкі. Дробныя самалюбствы, зь міністэрскімі амбіцыямі, неадпаведных людзей і непачуваючых адказнасьці перад гісторыяй і народам.

Мне асабіста жывецца пакуль што вельмі добра. Барыс і Люда стараюцца ва ўсім дагадзіць мне і “скрасіть” астатнія гады жыцьця. Шкада, што ня маю права па здароўю выпіць чарку за Вашае і Вашай сямейкі здароўе. Я стараюся ў хаце быць карысным, чым магу: хаджу ў магазыны, памагаю па дому і галоўнае — даглядаю гадавую ўнучку (дочку Барыса), забаўляю яе і еду зь ёю на прагулку ў парк-горад. Дзяўчынка надта ажыўленая. Вясёлая. Матэрыяльна чуюся надта добра. Усё ўтрыманьне маю ад Барыса і Люды, якія катэгарычна адмовіліся ад усякае даплаты з майго боку. Міша кожны месяц высылае мне 15 доляраў, якіх я ня маю куды дзяваць. Жыцьцё ў Бэльгіі ў два разы даражэй, чым у Германіі. Адным словам, жыву лепш ня трэба, але душэўна ня маю задавальненьня: ніяк не магу пагадзіцца, што стаў адпрацованым хламам, што стаю на граніцы сабачага і абязьяньняга веку (75 гадоў), бо ўжо жыву 73-ці год. Шлю мой шчыры, гарачы прывет Вашай жонцы, старэнькай матцы.

Адрас на канвэрце.

Ваш В. Рагуля

Прадмова, укладаньне, камэнтары Алега Гардзіенкі
З архіваў БІНіМу