2–2002
» да Зьместу «

Нашы дзеткі
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

Зьмiцep Maгiлeўцaў
   
Я нapaдзiўcя ў Шклoвe

---

Я нарадзіўся 1 лістапада 1969 году ў горадзе Шклове Магілёўскай вобласці. І пражыў там амаль семнаццаць гадоў. Мае бацькі былі настаўнікамі, маці і цяпер настаўнічае, хаця і на пенсіі ўжо.

Вы пытаецеся, як мяне выхоўвалі. Я чухаю патыліцу, раблю выгляд, што нешта намагаюся ўспомніць… Не, насамрэч, не выхоўвалі мяне. Мне толькі час ад часу казалі, каб не рабіў таго ці іншага, бо будзе дрэнна. І я звычайна згаджаўся, бо і было дрэнна. Напрыклад, з беларускай мовай. Магілёўшчына гаворыць на мове, якую ані расійскай, ані беларускай назваць нельга — вы ж ведаеце. Мая маці добра ведала беларускую мову, бо й выкладала на ёй. Але ж у хаце яна ніколі па-беларуску не гаварыла і мне забараняла, даволі жорстка, калі я намагаўся сказаць нешта такое, бо, “што скажуць” мае таварышы па гульнях.

Рабі добра або не рабі зусім. Шкада, што я дагэтуль не заўсёды трымаюся гэтага прынцыпу. Дый сам я даволі хутка пачаў, шмат чытаючы ды слухаючы добрую расійскую мову — а ў нас былі добрыя настаўнікі, — сачыць за словамі. Нам выкладалі беларускую мову і, як я цяпер разумею, вельмі добра выкладалі. І хаця я атрымліваў на занятках “выдатна” — уважаў яе за дзіўную, дурнаватую, амаль нікому не патрэбную “трасянку”. Мне здавалася, што гэтая мова нават гучыць неяк грубавата, брыдка, нібы лаянка. А потым неяк я разам з маці ехаў у Вільню да сваякоў. Ехаў на аўтобусе. І вось у Ашмянах у аўтобус ускочыў вясёлы дзядзька — такі светлы, абпалены сонцам, жвавы, гучны, моцны — і гукнуў камусьці на вуліцы: “Бывай, хлопча, я да Вільні!”. І так гэта прагучала добра, што я адразу паспрабаваў пагаварыць з маці па-беларуску. Але яна скрывілася і сказала мне, што перадусім трэба навучыцца гаварыць, як гэты дзядзька, а ўжо потым спрабаваць размаўляць. Ну, гэта было цалкам слушна, але ж я прытрымаў дулю ў кішэні.

На выпускным іспыце я прачытаў верш аднаго даволі вядомага, нават знакамітага беларускага паэта родам з Магілёва. Вы яго ведаеце. Верш у арыгінале быў на расійскай, я ж яго сам пераклаў на беларускую і выдаў за твор Язэпа Семяжона. Мой настаўнік усміхнуўся, але ж паставіў “выдатна”. Наступным разам я сказаў нешта па-беларуску і не надта добра — прабач, матуля, — толькі праз дзесяць з нечым гадоў (калі не ўлічваць заняткаў у аспірантуры, дзе мне неяк пашанцавала здаць мову экстэрнам). Але ж я тады ўжо навучыўся хутка й кепска размаўляць па-ангельску, амаль не саромеючыся гэтага.

Ці хлусіў я? Натуральна. Любіў хлусіць, люблю і цяпер. Толькі цяпер знайшоў крыху іншае імя для гэтага. Я ўсяму класу пісаў эпіграфы для сачыненняў, а на пытанне кшалту: ці казаў, напрыклад, Д’Аламбер гэтыя словы — адказваў пытаннем: “А хто дакажа, што ён іх не казаў?” Праўда, непрыемна атрымалася, калі я параўнаў Паўла Карчагіна з пратапопам Авакумам ды спаслаўся на нейкага савецкага класіка. Зразумела, настаўнік не паверыў. Ён ведаў савецкіх класікаў лепей за мяне. Тут мне было і за хлусню, і за ідэю параўнання.

Ці браў не сваё? Браў. Хаця часцей не тое каб праз глупства — праз непаразуменне. Калі быў у першым класе, пасябраваў з дзяўчынкай, дапамагаў ёй несці ранец дахаты. І вось яна аднойчы кажа мне: “Табе патрэбныя нутрыі?” А я ўжо быў у яе ў гасцях, бачыў і ведаў, што гэта здаравенныя, страшэнныя пацукі з зубамі памяранцавага колеру, а іхнія пярэднія лапы нагадвалі маленькія дзіцячыя ручкі. Пацукі жылі за кратамі і дошкамі. Здаецца, было іх там тузіны тры, а мо і болей, я не лічыў. Хутка высветлілася, што гаспадары таксама не лічылі. Дык вось, дзяўчынка прапанавала падараваць мне аднаго, бо “надта шмат, да ўсёру, і падзець іх няма куды, хіба што параздаваць”. Параздаваць — дык параздаваць.

Прыйшоў да яе з тарбінкай, калі бацькоў не было. Ледзь не самлеўшы ад жаху — гэтыя зубы, голыя гідкія хвасты, лапы-ручкі, яшчэ і сіпелі, нібы гадзюкі, — я скочыў у смярдзючую цемру клеткі, ухапіў найбліжэйшы хвост, пацягнуў. А яно як ірванецца, зубамі на мяне — клац, клац! Бацюхна! Але ж я моцна трымаў хвост пачвары і выцягнуў яе з клеткі. Удваіх з дзяўчынкай мы запхалі нутрыю — старую, вялізную пацучыху — у авоську. І я пацягнуў яе дахаты. Як я дабраўся, для мяне і цяпер таямніца. Мне было сем гадоў, а пачвара важыла амаль палову пуда. І ў яе былі жахлівыя зубы. Калі авоська парвалася, нутрыя кінулася ў канаву, і я паўгадзіны лавіў яе за хвост. Злавіў, нарэшце, і далей ужо цягнуў проста за хвост. Дабраліся ўжо прыцемкам, знясіленая нутрыя і знясілены я. Брат хацеў адлупцаваць мяне, але ж звяруга яму ледзь не адкусіла палец, і ў яго з’явіўся іншы клопат. Адлупцаваў мяне бацька, раніцою, але ж для праформы, не сур’ёзна. Бо, ведаючы нораў нутрыяў, не мог даўмецца, як жа я здолеў яе даперці. Гераізм, карацей кажучы. Бацькі праз дзень пацягнулі нутрыю назад, стаміліся, пачвара ледзь не пакусала маці. А гаспадары вельмі здзівіліся: дзяўчынка маўчала, а колькі было нутрыяў (тыя пладзіліся, як хацелі, а калі не хапала ежы, напэўна, елі адна адну), дакладна не ведалі і ведаць надта не жадалі.

Яшчэ я неяк сцягнуў братава лязо, паклаў у кішэню, схлусіў, што не браў. А потым сунуў у кішэню руку — і парэзаўся да косткі.

Гульні? Былі гульні. Мы вар’яцелі ад усяго, што лятала, выбухала, іскрылася, гарэла, страляла і рабіла дыму й смуроду на ўсё наваколле. Мы лазілі на сметнік зубной клінікі і там набіралі бліскучых рэчаў, падобных да прыладаў для катавання. Былі там яшчэ хімікаты, шмат гіпсу, нейкі пластык, дужа шмат зубоў — я нават збіраў калекцыю сапраўдных і пластыкавых, ненатуральных, ружовых і пунсовых, падобных чымсьці да гузікаў жаночых паліто. Любіў я сметнікі, і сябры мае таксама любілі. Памятаю, мы лазілі на сметніку птушкафабрыкі, куды выкідалі квёлых куранятак, каб яны ў яме паздыхалі. А жанчыны падгаворвалі хлапцоў, каб тыя лазілі ў гэтыя вялізныя яміны, адкуль жудасна смярдзела тухлымі яйкамі, ды выцягвалі яшчэ жывых куранятак. Тыя жанчыны гадавалі з іх нядрэнных курэй. Дык вось, хлопцы лазілі і самі: таксама выцягвалі малых, ліпкіх ад тухлых яек куранятак… Але ж далей я пра тое распавядаць не буду. Дастаткова сказаць, што, калі я пабіўся там з сябрам, ён… ну, карацей, ён раструшчыў яшчэ жывое кураня аб маю галаву.

Яшчэ мы збіралі на стрэльбішчы аўтаматныя гільзы і кідаліся імі, любілі набраць поўныя абоймы гільзаў. Капаліся ў гліне за мішэнямі, шукаючы пісталетныя кулі, цяжкія, круглыя, бліскучыя тупамордзенькія кавалачкі, і потым стралялі імі з рагатак. Пісталетная куля біла добра, галубы падалі толькі так. Стралялі з рагатак і па жабах, але камянямі — куляў шкадавалі. Гуляліся ў вайну, страляючы рабінаю, самі выраблялі такія стрэльбы, што нават цяпер не сорамна было б узяць у рукі, з матацыклетнае помпы. Руля — са штоку, які рушыць поршань, — біла не горш за фабрычную пнеўматычную стрэльбу, і чым біла! Тоўстай голкаю з пластылінам замест пыжа, на трыццаць крокаў, і ў дрэва ўваходзіла! Засмокчаш туды зарад, нацягнеш гумку, ляжаш недзе на даху, чакаеш — дзе ж даражэнькі паўзе з рагаткай. Ага, вось ты! Хлоп — і пляма на кашулі. І ўсё — забіты ці паранены, выбыў. Аднак, калі мазаў ці не паспяваў першы, магло быць і наадварот. Рагатка біла хутчэй, і сярод маіх сяброў былі сапраўдныя віртуозы, не горшыя за каўбояў Дзікага Захаду. “Выдатную сямёрку” ўсе ж бачылі. Дык вось, мой сябар Алесь, калі ў яго знайшлі вошай і прымусілі хадзіць увесь жнівень лысым, казаў, што ён — Юл Брынер, і страляў наўскідку. Пабіў мне акуляры аднойчы, калі, спяшаючыся, замест пластылінавага шарыка выхапіў з кішэні каменьчык.

Што да сэксуальнага выхавання, дык акрамя ананізму ды сапраўднага палявання на няякасную правінцыйную парнаграфію, аніякага сэксуальнага выхавання не было. Дый ананізму не надта любіў — ніколі кончыць не ўдавалася. А калі спаў — калі ласка, уся прасціна ў брыдоце. Саромеўся жудасна, потым прызвычаіўся. Калі мне было гадоў дванаццаць, бачыў адну вядомую вам асобу ў парылцы шклоўскай лазні. Асоба была вельмі скурлатая, прапараная, з венікам і вялікім лілова-чырвоным посікам, які высоўваўся з мокрай кучаравай поўсці, нібы хобат з кустоў. Асоба сыходзіла па прыступках і, убачыўшы, што я пачырванеў, зарагатала дый ляпнула мяне па плячах венікам.

Ведаеце, вось цяпер пішу і думаю, што пра сваё дзяцінства распавядаў бы гадзінамі, калі не днямі. Праўда. Але ж — пакіну пакуль і кар’ер, дзе мы знайшлі сапраўдны снарад і, пацеючы ад жаху, пілілі той снарад нажоўкай. І лес на пагорках, і серу, якую збіралі на рэйках ды рабілі з яе порах. І як уцякалі са стрэльбішча, і як рабілі намёты, і як я згубіўся ў лесе пад Добрушам, і як мы вылі ў старым, яшчэ зорычаўскім парку, нібы ваўкалакі, каб перапалохаць адзін аднаго дый тых, хто ішоў ноччу праз парк… Шмат яшчэ чаго было. Усё пакуль што толькі маё.