2–2002
» да Зьместу «

Нашы дзеткі
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

Ipына Шaблoўcкaя
   
Згадкі пра дзяцінства

---

Я нарадзілася ў 1939 годзе ў раддоме на Валадарцы. Там жа я потым нараджала сваіх дзяцей. Доктар сказаў: тут усе не сьпяшаюцца выйсьці на сьвет, бо з аднаго боку — турма, з другога — КДБ, а дзеці кемлівыя.

Мы з братам былі дзеці вайны і наеліся ліха поўнай лыжкай. У нас не было шмат цацак і лялек. Магчыма, таму самы востры ўспамін майго дзяцінства — першая лялька. Яе пашыла мама. Яна была добрая швачка і ў іншых умовах стала б на чале ўласнага Дому мадэляў, бо пераняла майстэрства ад жанчыны, якая вучылася ў Варшаве. Маці шыла ўсё жыцьцё, бо ёй даводзілася гадаваць мяне і майго брата адной — была вайна і дзеці расьлі без бацькоў. Пасьля, калі вайна скончылася, генэралы, палкоўнікі навезьлі з Германіі ўсяго, і іхныя жонкі прыносілі да мамы перашываць шыкоўныя строі з чужых плячэй або шылі нешта новае з адрэзаў. Я хадзіла апранутая, як мадэлька, бо мама шыла мне сукеначкі з акрайкаў, што заставаліся ад тканіны кліентак. Але маміна лялька была яе шэдэўрам: валасы зь нітак, шыкоўная сукенка, гузічкі. Што там тыя Барбі! І вось я паехала да бабулі ў вёску Гуту, што пад Ракавам. У Гуце некалі аўстрыйцы пабудавалі шклозавод — адсюль і назва. Там пасябравала зь дзецьмі. Усе былі сіроты, бацькоў не было. Адна дзяўчынка была круглаю сіратою і жыла з бабуляй у галечы. Штодня я гулялася са сваёй лялькай на вачох у гэтай дзяўчынкі, а па вечарах клала ляльку ў бабулін куфар, дзе ляжалі самыя прыгожыя і дарагія рэчы ў доме. І аднойчы я не знайшла лялькі ні ў куфры, ні ў ложку, ні пад печчу, ні за печчу. Сяджу, плачу. Бабуля ўправілася па гаспадарцы, узяла мяне за руку і павяла. Яна ведала, што робіць. Прыйшлі мы да тае хацінкі, дзе жыла бедная дзяўчынка. Мая бабуля пашапталася зь ейнай — і тая нешта сказала дзяўчынцы, якая стаяла, апусьціўшы галаву, а пасьля пайшла да свайго куфра. Калі яна адчыніла яго, я ўбачыла, што там, як найвялікшая каштоўнасьць, на купе розных апратак ляжыць мая лялька. Я забрала ляльку бяз словаў і сышла. А цяпер мне вельмі шкада гэтай дзяўчынкі...

Цацкі тады ня ў краме куплялі. Іх звычайна рабілі дзяды і бацькі. Але мужчын у вёсцы Гута даўно не было. Калі няма бацькоў і дзядоў, няма нейкай заслоны перад вечнасьцю. Маіх дзядоў арыштавалі яшчэ да майго нараджэньня.

Недалёка ад Гуты праходзіла савецка-польская мяжа, і вёска нашая была ў памежнай зоне. Я часта згадваю выдатны францускі фільм “Закон ёсьць закон” зь Люі дэ Фюнэсам, дзе мяжа праходзіла празь вёску і палавініла хату. З Гутай было нешта падобнае. Палова сваякоў, палова магіл засталіся за мяжой, і хлопцы часта хадзілі туды. А Саветы гэта расцэньвалі як шпіянаж. Пасадзіць іх было лёгка. У 1994 годзе я напісала ў КДБ, каб даведацца, як быў забіты мой дзед, Язэп Карлавіч Садоўскі, 1885 году нараджэньня. (Калі НКВДысты яго арыштавалі, то забралі і ўсе ягоныя 24 фатаздымкі.) Мне ветліва адказалі, што ёсьць папера: “Садовский И.К. арестован за то, что являлся агентом польской разведки”. Дзед, які быў проста вартаўніком калгасу “Зара камунізму”, займаўся шпіянажам! А дзе ягоныя здымкі? Мабыць, іх камісары проста выкінулі па дарозе. Гэты казуістычны загад — канфіскоўваць фатаздымкі, які тонкі інтэлектуальны ход! — быў аддадзены некім зьверху, хутчэй за ўсё, з імпэрскай сталіцы. Забраць фатаздымкі — значыць, зусім сьцерці памяць. Двойчы забіць чалавека.

Саветы параскідалі шмат гнёздаў. Вакол Гуты было многа хутароў — вялізныя дамы, дзе жылі сялянскія роды. Сьветлыя, сонечныя дамы пад высачэзнымі ліпамі, над якімі лёталі пчолы. На ліпах — высокія лятучыя арэлі, і дзеці з усяе ваколіцы сыходзіліся да тых арэляў. Людзі былі добрыя, усьмешлівыя. Жылі нармальным жыцьцём, пакуль іхныя дамы і лёсы не пусьцілі па ветры. Пазабіралі мужчын, засталіся адныя жанчыны. А адразу як пачалася вайна, павымярзалі і велізарныя гутаўскія сады.

У 1937-м, якраз калі забралі майго дзеда, добра ўрадзілі вішні і яблыкі. Мой брат, старэйшы за мяне на шэсьць год, памятае дзеда: той нясе два цэбры з малаком, і брат малы ўчапіўся ў адзін цэбар. Такі ў яго застаўся ўспамін...

У майго дзеда было 12 дзяцей. Жыла вялізная сям’я ў сваім доме. Есьці хапала, яшчэ і на продаж вазілі, на кірмаш. Дом быў не такі ўжо шыкоўны, палова была з драўлянай падлогай, палова — зь земляной. Брат расказваў, як бабуля зь дзедам зьбіраліся на кірмаш, абодва любілі прычапурыцца. Ён падкручваў вусы, боты ваксаваў, бабуля надзявала пышную спадніцу, сьвяточную хустку. І тут дзед казаў бабулі: я буду гандляваць, а ты сядзі і маўчы — бо ён не любіў прывозіць тавар з кірмашу назад. Ён зьніжаў цану, а калі пакупнік яму падабаўся, то мог аддаць і задарма. І бабуля не пярэчыла. Яна таксама была добрая жанчына. У тым пакаленьні амаль усе людзі былі добрыя, некрыклівыя. Гэта потым ужо жыцьцё папсавала: людзі імкнуліся выжыць у цяжкіх умовах і рабіліся трошкі нелюдзямі.

Дзеда з бацькавага боку таксама забралі. Я ў 1994-м не пасьпела другі запыт напісаць, а цяпер чакаю.

Бацька быў старшынём сельсавету паблізу Гуты. А потым, калі пачалі арыштоўваць “ворагаў народу” і ён пабачыў, каго бяруць, — вырашыў кінуць пасаду і ўцякаць. Забраў жонку, сына (мяне яшчэ не было) і паехаў у Менск. Там працаваў сьлесарам (у яго былі цудоўныя рукі), шафёрам. Кожныя два-тры месяцы яго выклікалі на зборы, і мая маці ўсё часьцей заставалася зь дзецьмі адна. Помню: тата сядзіць і цалуе мне ўсе пальчыкі на ручках... (Ой, ня думала, што мне будзе так цяжка гэта згадваць!)

Каб не пазабівалі нашых дзядоў і бацькоў, Беларусь была б іншая. Разам зь імі зьнішчылі дух Беларусі. Бо забівалі ж найлепшых — моцных і разумных, хто ня верыў ува ўсю гэтую хлусьню. Цётка Лёля мая згадвала: зьбяруць іх усіх у калгасе і расказваюць, як у Польшчы кепска, як там бацька сына прадаў. Потым ідзе яна са сваім дзедам са сходу, а той ёй шэпча: “Ты ня слухай, дзетка, лухта ўсё гэта!” А калі іх усіх вынішчылі, не было каму такое дзецям сказаць.

Пасьля вайны мая маці засталася зусім адна. На бацьку прыйшлі тры ці чатыры “пахаронкі”, потым зьявіўся нейкі вайсковец і расказаў маме, як загінуў бацька. І яна выйшла замуж другі раз — за мужчыну-інваліда, які страціў усю сваю сям’ю: баялася, што дзяцей адна не падыме. А бацька ўсю вайну правёў у палоне, у канцэнтрацыйным лягеры. Выжыў толькі дзякуючы сваім залатым рукам. Калі ён вярнуўся, была драма для ўсіх. Але яны вырашылі пакінуць усё так, як ёсьць.

Мая маці была незвычайная жанчына. Бацька да вайны ўвесь час на зборах, а яна зь дзецьмі вандруе з кватэры на кватэру. Жылі мы і на Мясьнікова, і на Розы Люксэмбург, у старым Менску, толькі назвы вуліц былі іншыя, новыя. (Я мару сабраць клюб са старых і малых, каб вандраваць па горадзе і вывучаць ягоныя былыя назвы.) Суседнічалі з габрэямі. Мама іх любіла. Жанчыны былі цудоўныя — кампанейскія, дзяліліся рэцэптамі, заўсёды за дзецьмі прыглядалі. Калі немцы загналі іх у гета, мая маці хадзіла да іх, насіла вараную бульбу, іншую ежу і карміла. Яна нашывала сабе на сукенку жоўтую зорку. Вось якая была сьмелая. Потым маці хавала ў нашым пограбе габрэйскую дзяўчынку Раю з Быхава. Потым нехта данёс — і немцы Раю забралі, але маці яна ня выдала.

Увесь час жылі і чакалі няшчасьця. Як сказаў на сваім вечары Андрэй Макаёнак (я вельмі паважала Андрэя Ягоравіча): “Едзеш на кані, і тут выскачыць табе пад ногі рабенькі парсючок, і ты звалішся з каня!” Мы выжылі толькі дзякуючы маме. Адна ў ліхалецьце ў нейкіх таварняках езьдзіла па мястэчках і вёсках і прадавала або выменьвала пашытае на ежу.

О, мы яшчэ гэтай вайны ня ведаем. Слушна кажа геній нашай зямлі Быкаў: праўду пра вайну ведае толькі народ.

Адразу пасьля вайны жылі мы ля чыгункі, дзе цяпер Тэатар музычнай камэдыі. Там ёсьць малы жоўты будынак — былое памяшканьне мікрабіялягічнага інстытуту, а там, дзе цяпер вялікія дрэвы, якія мы саджалі з братам, ляпіліся баракі. Іх было вельмі многа, і ў адным зь іх жылі мы.

Маці любіла сваю справу і была ў ёй артысткаю. А ў мяне быў іржавы цацачны прасік, і аднойчы я ім “папрасавала” адрэз дарагога крэпдэшыну — гэта было ўжо пасьля вайны. Дык нават за тую сапсаваную тканіну мама ня ганіла мяне. Яна ўвогуле не сварылася, калі дзеці рабілі шкоду не наўмысна. Такая была і бабуля: калі я аднойчы ў Гуце не зачыніла куранятаў і яны ўсе патанулі ў цэбры, бабуля мне ані слова не сказала. Ня тое што цяпер: бацькі на дзяцей крычаць, настаўнікі крычаць… Сёньняшняя пэдагогіка не заснаваная на любові да дзяцей.

Так і праходзіла маё маленства ў дзьвюх прасторах: Менск і Гута. У Гуце былі свае вар’яты, свае закаханыя, свае забойцы. І калі я чытаю “Койданаўцаў” Адама Глёбуса, я яму страшна ўдзячная, бо такі твор можна было б напісаць і пра Гуту. Там жыцьцё было сьвятам: Каляды з валачобнікамі і казою, Вялікдзень, калі качалі яйкі, вячоркі з танцамі да ўпаду. Але самае сонечнае сьвята — Сёмуха. Хаты ўпрыгожваліся зелянінаю, а ў лесе на вялізнай патэльні для ўсіх смажылася вялізная яечня… Потым у нашай генэрацыі проста скралі сонца. Ува ўсіх савецкіх людзей шмат што скралі. Асабліва горка чалавек перажывае страту асабістай прасторы. Тады былі дамы і зямля, сем’і, роды жылі ў сваёй прасторы. А цяпер людзі сьціснутыя, сагнаныя разам.

Я помню: на нашай вуліцы, калі прыходзіў хтосьці з вайны, то склікаў дзяцей з усяе вуліцы і частаваў пасьляваеннымі смачнотамі: ліманадам і цукеркамі. Якія гэта былі сьвяты!

А на нашай менскай вуліцы ў маё дзяцінства яшчэ цякла Няміга. Гэта быў ручай, абапал якога расьлі высокія дрэвы. Туды спускалі ваду, якой мылі паравозы, таму ён быў вельмі сьмярдзючы. Мы, дзеці, скакалі цераз ручай, і я неяк туды ўвалілася — доўга не магла адмыцца ад бруду і паравознага масла. Наагул увесь сьветлавы дзень мы лёталі па двары, гулялі ў лапту, скакалі цераз вяровачкі, расказвалі розныя жахлівыя гісторыі... У бараку няўтульна, месца мала, усе свае ўрокі я рабіла на маленькай этажэрачцы. Таму, відаць, я так люблю старадаўняе дойлідзтва, бываць у Вільні, Празе, а адно з самых моцных уражаньняў дзяцінства — Нясьвіскі замак. Не, нас не вазілі тады на экскурсіі, я многа хварэла і адну зіму правучылася ў Нясвіжы, у так званай Лясной школе. Памятаю, як мы лёталі па ваколіцах, зазіралі ў сутарэньні, дзе былі труны... І ніхто не распавёў пра сівую даўніну. Так, як і ў школе, вельмі добрай, сёньня б сказалі — элітнай (хаця ў нармальнай краіне ўсе школы павінны быць элітнымі дзеля будучыні нацыі), не распавядалі нам пра Скарыну, толькі пра Івана Фёдарава... Усё далейшае жыцьцё ёсьць пераадольваньнем непісьменнасьці, так бы мовіць…

Вучылася я ў школе № 12 на вуліцы Мясьнікова. Гэта была жаночая школа, але ў старэйшых клясах нас аб’ядналі з мужчынскай. Ангельскую мову, да слова, мы вывучалі з трэцяй клясы. Пра піянэрскі лягер у мяне добрых уражаньняў не засталося. Я не любіла калектыўнага побыту і адсутнасьці элемэнтарнай гігіены. Аднойчы я прывезла зь лягеру адначасна сьвінку і вошы. Мама ледзь адхадзіла мяне.

Непадалёк ад нашага дому стаяла на ўзгорку драўляная царква. Гэта было, па-мойму, на цяперашнім пляцы Багушэвіча. Там адпявалі нябожчыкаў. І гэта таксама адно з наймацнейшых уражаньняў майго жыцьця. Аднойчы адпявалі вельмі маладзенькую дачку сьвятара, ва ўбраньні маладой. А вакол яе твару круцілася вялікая муха. Памятую нейкую жанчыну, што памерла ад аборту. Тады гэта было забаронена, і многа жанчын памірала ад падпольных абортаў. Я дасюль памятаю, як ляжала яна ў труне зь ненатуральна складзенымі адна на адну нагамі. Так і цяпер стаіць уваччу.

Чужога я ня брала за ўсё жыцьцё. А вось мой брат аднойчы прынёс карткі хлебныя дамоў. Сказаў, што знайшоў, але мама яго ўсё роўна адлупцавала. Можа, і сапраўды ён іх знайшоў. Яму, беднаму, часта перападала, бо вельмі ж быў непаседлівы, а ў акупаваным горадзе забіралі хлопцаў у Нямеччыну, вось матуля і берагла яго, як магла.

Мой брат памёр два гады таму. Шкада, што я не запісала ягоных аповедаў пра ваенны Менск. Ён быў малым хлапчуком, калі пабачыў, што на дрэвах пасьля бамбёжкі вісяць часткі целаў дзяцей і жанчын, каптурыкі. Такія жахлівыя “ўпрыгожаньні” былі па ўсім Менску — бамбілі і “нашы”, і “немцы”. У Антона Адамовіча ёсьць цудоўны твор “Каханы горад”, які мы яшчэ не асэнсавалі. Там расповед вядзецца ад імя чалавека, які ляціць бамбіць Менск: забі сто сваіх — затое хоць адзін вораг загіне! А потым, пасьля вайны, мы аказаліся вінаватыя: навошта жылі пад акупацыяй? Мая маці ў камэндатуры прышывала гузікі, дык што, яна пасобніца акупантаў? А чаму ж нас не эвакуявалі зь Менску? Усё высокае начальства паўцякала: вывозілі сем’і, фікусы, піяніны, скарб усялякі. І ў Менск вярнуліся з тымі фікусамі і піянінамі. А мы елі хлеб з гарэлай мукі (разбамбілі хлебазавод у Хлебным завулку, што за цяперашнім гандлёвым домам на Нямізе). Я і цяпер помню пах таго хлеба.

Не, ніхто не кампэнсуе бязбацькавага і бяздомнага дзяцінства беларускіх дзяцей ваеннага пакаленьня.