3–2002
» да Зьместу «

Андрэй Хадановіч
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

Андрэй Хадановіч

Юры Андруховіч
   
Андрэй Хадановіч
і перавагі акупацыйнага рэжыму
 Андрей Хаданович. Листи з-під ковдри. — Київ, 2002.

---

Пра Рэспубліку Беларусь у нашых колах вядома тое, што там пераважна горш (ну добра, толькі трохі горш, да таго ж гэтае эфэмэрнае трохі з кожным палітычным сэзонам звужаецца да бясконца малой шчыліны). І ўсё-ткі, пра Рэспубліку Беларусь нам вядома тое, што там зусім трохі горш, чым у нас. І прэзыдэнт ня проста такі сабе аўтарытарны жартаўнік з моцнымі сантымэнтамі да дыктатарства, а сапраўдны дыктатар, да таго ж сыстэмны. І ягоныя пацаны — не якіясь там рамантычныя орлы боевые, як у нашага, а сапраўдныя злавесныя эскадроны сьмерці. (…) І сьцяг у іх яшчэ той, дарэвалюцыйны. І хітраватая прыстасаванка (а часам і ўтрыманка) апазыцыя, дарэчы, трохі больш ад нашай разрозьненая. І расійская мова ў іх — не якісьці там асаблівы жаргон міжнацыянальных кантактаў, а менавіта сродак, адзіны магчымы сродак ня быць раптоўна затрыманым добра трэніраванымі пацанамі ў цывільным. Вось толькі вы-мова (гэта калі з аднае мовы іншая так і вы-лазіць) падступна выдае партызанскае мінулае. І беспрацоўя ў іх няма, што сьведчыць пра суцэльна затарможаную — калі не каматозную — эканоміку. І бярозаў у іх значна больш. І куды ні зірні — усе параўнаньні на нашую карысьць.

Украінская рэфлексія што да ўсяго гэтага джэнтэльмэнскага набору найупарцейшых фактаў, як заўсёды, на вышыні: добра, што хоць у іх горш. Трохі горш, але ўсё-ткі.

Улетку 2000 году Менск запомніўся мне несамавітай чысьцінёю вуліц, узорна-паказальнаю дысцыплінай мінакоў, панаваньнем савецкай абрадавасьці, фальшыва-фальклёрнымі ансамблямі і — выразна выпісанай на чалавечых тварах ды рухах непрыязнаю апатыяй. Апроч таго, былі гатэльныя прастытуткі — усе чамусь атлетычныя, самыя навязьлівыя на ўсёй постсавецкай прасторы. Зь вечару яны проста бралі пад кантроль усе калідоры, і немагчыма было паўзь іх прасьлізнуць, ня страціўшы цнатлівасьці. Запомнілася таксама паўгадзіннае стаяньне ў спатнела-агрэсіўнай чарзе ў абменны пункт дзеля таго, каб нарэшце атрымаць замест сваіх дваццаці баксаў нейкія падазроныя мільёны, у якіх сам чорт галаву скруціць і ад якіх — на ўзроўні рэфлексу — хацелася як мага хучэй вызваліцца. Пасьля яшчэ былі юныя піянэры, якія на станцыі Берасьце чыталі вершаваны мантаж пра росквіт роднай Беларусі роднаю ж расійскаю мовай, — памятаю паэта-баска, левака й экстрэміста, які пляваўся на ўсе бакі й паўтараў “I hate this place! Гэтыя народныя аркестры, гэтыя прамовы, а галоўнае — гэтыя дзеці!.. У нас такое было за часамі Франка!”

Якога д’ябла там наагул, у гэтым запаведніку зь любоўна захаваным духам залатых сямідзясятых, узяўся нейкі баск? А такога, якога і я, і ўсе мы — паўтары сотні пісьменьнікаў і журналістаў з усёй Эўропы. Называлася гэта “Літаратурны экспрэс’2000”, і не было на тое рады — наш цягнік мусіў зрабіць і такі прыпынак. Пройдзе нейкі месяц, нашае падарожжа больш-менш пасьпяхова скончыцца ў Бэрліне, мы ўсе разьбяжымся па збольшага нерусіфікаваных гарадох, а пасьля пачнецца пара і-мэйлавага экстазу — усе да ўсіх пачнуць нешта пісаць, а найбольш — загадкавая фінка, жахліва дасьціпная спадарыня ў саламяным капелюшы з шырокімі палямі. Яна разашле на ўсе адрасы свой экспромт з бліскавічнымі сполахамі згадак пра кожны з гарадоў, у якіх мы пабывалі: “Лісабон — гэта дрэвы, якія квітнелі лілёвымі птушкамі… Бардо — так шмат віна… Парыж сьцякаў залатымі бруямі ад сьпёкі… Дортмунд — найлепшы з гатэляў… Рыга — вада й вада й вада й дождж і пахмельле… Менск — awful food…”

Ежа й сапраўды была жахліваю — зрэшты, гэта была тая самая ежа, па якой дагэтуль так тужаць мільёны суайчыньнікаў, то бок ежа, што пахла ўсімі тымі сямідзясятымі. Ёй цалкам адпавядала й піва на сьвяце народнага паэта Янкі Купалы, куды зьехаліся тысячы працоўных — перадусім у надзеі скарыстацца паслугамі сьвяточнага выязнога гандлю па зьніжаных у гонар народнага паэта цэнах, а таксама незьлічоныя й разрозьненыя купкі ўсялякіх нацыяналістаў (яны ж дэмакраты) зь бел-чырвона-белымі сьцягамі. Час ад часу міліцыянты, а хутчэй міліцаі, вышморгвалі зь іхных астраўных купаў аднаго-двух занадта самаахвярных і выводзілі прэч са сьвята, высокапрафэсійна заламаўшы за сьпіну рукі. Паміж заходнімі пісьменьнікамі пачало лунаць слова “фашызм”. Хаця мы, усходнія, называлі гэта куды прасьцей — “камунізмам”. Як кажуць у такіх выпадках — на жаль, і першыя, і другія цалкам мелі рацыю.

Але ў супрацьвагу гэтаму асабліваму стану (як бы яго акрэсьліць — можа, успамінаў пра будучыню?) нам трапілася ў гэтыя дні ў Менску й нешта зусім іншае — таварыства вельмі жывых маладых інтэлектуалаў. І ўсе яны выявіліся рэдактарамі й выдаўцамі нейкіх адчайна сафістыкаваных, да непрыстойнасьці тоўстых часопісаў, а таксама прамоўтарамі ўсялякіх іншых радыкальна сфармуляваных праектаў, якія маглі датычыць усяго на сьвеце: музыкі, моды, габрэяў, Цэнтральнай Эўропы, глябалізацыі, панславізму, парнаграфіі. Было страшэнна цікава й карысна — на некалькі доўгіх гадзін патрапіць у гэтым горадзе пад іхную лагодную апеку. Дзіўным чынам у гэтым таварыстве нават мясцовае піва, ужо ня раз да таго голасна й бязьлітасна асьвістанае намі, набыло адметную якасьць. І нам адкрыўся нібыта іншы бок Месяца, зусім іншы Менск: маляўнічыя руіны, старыя дрэвы на гістарычных задворках, вынырнула нават цалкам прыстойная кавярня…

Таму, калі праз год я пазнаёміўся з паэтам Андрэем Хадановічам, я ўжо ведаў, што ён ня проста так, ня проста такі сабе змучаны госьць з краіны зь ніжэйшым узроўнем дэмакратыі, а самадастатковы герой, адзін з ключавых пэрсанажаў таго цудоўнага асяродзьдзя, якое на фоне ўсіх спэцыфічна айчынных умоваў творыць сучасную гарадзкую беларускую беларускамоўную культуру. Пра якую мы раней ведалі адно з кантрабандных музычных касэтаў — напрыклад, “NRM”. А можа, Хадановіч ужо й ня мае дачыненьня да тых зьяваў і тых касэтаў? Можа, дарэмна я прыплятаю яго безумоўна вясёлую постаць да суворага мастацтва самаспаленьняў і грамадзянскіх пратэстаў?

За колькі дзён да яго зьяўленьня ў надзіва сьпякотнай ды звонкай ад гермэнэўтычных дыскусіяў Ярэмчы, дзе ўсё трывала й трывала ў трохі запаволеным ад згаданай сьпёкі тэмпе летняя перакладніцкая школа, мяне ўжо рыхтаваў да гэтага зьяўленьня Максім Стрыха ¹, які між іншым абазваў яго постмадэрністам і, магчыма, не памыліўся. Я пішу “магчыма”, бо сумняюся ня ў Стрыху, а ў постмадэрнізьме.

Постмадэрнасьць Хадановіча, уласна кажучы, ляжыць на паверхні, дакладней — аж крычыць зь яе. Найперш як падкрэсьленая каляжнасьць, цытатнасьць, пародыяцэнтрычнасьць. Ёсьць сэнс казаць нават пра жангляваньне ў старой добрай ірванцоўскай ² соц-артаўскай вэрсіі — гэта рыса, якая недвухсэнсоўна яднае яго з “бубабізмам” ³, таму я ледзь пазьбягаю спакусы вынесьці ў назву гэтых сваіх нататак пра яго нешта накшталт “фэномэн беларускага бубабізму”. Уражваюць некаторыя поўныя супадзеньні й зьбегі, як, скажам, “толькі ня трэба мас турбаваць” у Хадановіча з “Турбацыяй мас” у Ірванца, — гэта нібы адкрыцьцё ў фізыцы таго самага закону, зьдзейсьненае двума кабінэтнымі геніямі на двух супрацьлеглых канцах зямной паверхні (у школьных праграмах падкрэсьлівалася: незалежна адзін ад аднаго). Але й адзін да аднаго, хочацца дадаць да школьных праграмаў. О, гэтыя гульні фанэтыкі з сэнсам і наадварот, дзе страйк на тытунёвай фабрыцы — ужо не звычайны, а лакі-страйк, дзе згаданыя вышэй баскі апынаюцца зусім побач з таксама, здаецца, ужо згаданымі баксамі, дзе пісьменьнікі Высьпяньскі і Астроўскі — амаль блізьняты, сібірскага цырульніка варта насамрэч трактаваць як ЦРУльніка, а чыста лінгвістычны тэрмін амонімы ў чыста беларускіх абставінах пачынае ўнутрана перагукацца з амонаўцамі.

Словам, перад намі — стопрацэнтны віртуоз, мартапляс і лавэлас (апошняе — калі ўсур’ёз прымаць сьцьверджаньні пэўных экспэртаў пра магчымасьць эратычнага перажываньня мовы).

Нехта менш зычлівы заўважыць у гэтым адно эстэтыку слоўніка-жартоўніка, згодна зь якой, напрыклад, прахіндзей — гэта перакладчык з мовы хінды. Калі зьбегі такога кшталту выклікаюць у каго-небудзь з чытачоў раздражненьне, дык ім хутчэй ня варта занурацца ў суплёты Хадановічавых строфаў.

Аднак разуменьне постмадэрнага як суцэльнай цытатнасьці, каляжнасьці ды гульлівасьці — настолькі павярхоўнае, на зубох навязлае й відавочнае, што так і хочацца яго ўшчэнт абвергнуць. Бо нішто занадта відавочнае ня можа быць праўдзівым, хочацца мне прадубляваць чыюсьці адвечную максыму.

Затое гаворка — і наагул, і ў выпадку Хадановіча — пра “постмадэрнізм” як самадастатковую самарэфлексію, вечнае распазнаваньне сябе й свайго месца асуджаная на няўдачу праз канчатковую размытасьць якіх-колечы каардынат, але толькі таму й цудоўнае. Гаворка пра эскапізм і самаабарону, пра тое, што (як бы гэта цішэй сказаць?) ісьціна даецца толькі ў момантах і можа быць зьяўленай нават на мытні пры старым замку. Гаворка пра бел-чырвона-белыя плямы на мапе згвалчанай Эўропы — вобраз, вакол якога можна дыскутаваць дванаццаць дзён і начэй. Але менавіта ў тым ягоная сіла, што якая заўгодна дыскусія выявіцца ніжэйшаю, чым ён сам.

І на заканчэньне — нешта ўжо цалкам камплімэнтарнае. Сталася так, што дзякуючы яго, Андрэя Хадановіча, беларускамоўным намаганьням гэтая кніжка — безумоўна ўдалы перакладніцкі парад сучасных украінскіх паэтаў, прычым адразу некалькіх пакаленьняў і школаў (Стрыха! Жадан! Лучук! зрэдку Мар’яна Саўка! і вельмі пераканаўчы дэбют Дзьвеніславы Маціяш!). Перекладаньне з блізкай мовы, асабліва клясычна (у фармальным разуменьні) арганізаваных вершаў, — гэта такое жахлівае катаржніцтва з налётам мазахізму! Сам Хадановіч ня дасьць схлусіць… Але ж сталася.

Наагул жа, калі б усе мы жылі зь ім сёньня ў нейкай такой вольнай Балта-Чарнаморскай канфэдэрацыі, дык варта было б выдаваць яго ва Ўкраіне не перакладаючы. Перавагі акупацыйнага рэжыму яшчэ і ў тым, што цяпер ён гаворыць з намі ўкраінскай — і ўсе мы робімся на аднаго паэта багацейшыя. Ці нават маладзейшыя?