3–2002
» да Зьместу «

Андрэй Хадановіч
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

Андрэй Хадановіч

Гутарка Сьвятланы Курс
з Андрэем Хадановічам
   
“Пішу для адукаваных вар’ятаў”

---

Сьвятлана Курс: Дзе й калі Вы нарадзіліся?

Андрэй Хадановіч: Я нарадзіўся ў Менску 13 лютага 1973 году, у знакамітай радзільні насупраць Пішчалаўскага замку, як і шмат хто зь менчукоў. Магчыма, гэтая акалічнасьць ці то ўжо вызначыла, ці то яшчэ будзе таямніча ўплываць на мой лёс.

С.К.: А тое, што Вы Вадаліў, неяк паўплывала на Ваш лёс?

А.Х.: Так. Мне падабаецца мая паветраная стыхія, месцамі нават вайскова-паветраная. Згадваю майго ўлюбёнага аўтара з расейскіх, барда Міхаіла Шчарбакова: “Ты была воздушна, типа как поцелуй, я был воздушен, как десант”.

С.К.: Хто Вашыя бацькі?

А.Х.: Па-першае — людзі, і за гэта я ім глыбока ўдзячны. Са службовай творчай інтэлігенцыі. Маці расейка, нарадзілася ў Вялікіх Луках, правяла дзяцінства ў Казахстане ды Расеі. Урэшце школьніцай (у старшых клясах) апынулася ў Менску. Бацька паходзіць з Гомельшчыны, з Чачэрску, адкуль прыехаў у Менск 16-гадовым, шукаючы сябе ў журналістыцы і паэзіі. Пісаў расейскаю моваю, якая падавалася яму больш пэрспэктыўнай. Тата займеў шмат прафэсій, бо перабудова прымусіла шмат каго кінуць адзін род заняткаў і заняцца іншым — бізнэсам, напрыклад. Хаця бізнэс — таксама творчасьць. Бацька лічыць сябе паэтам і не пакідае надзеі выдаць тоўстую кніжку. Я — дзіця літаратурных кантактаў, бо старэйшы брат маёй маці таксама складаў вершы. Знаёмства дзядзькі з бацькам на глебе любові да паэзіі прывяло да спатканьня, каханьня і шлюбу маіх бацькоў.

С.К.: А чыё ў Вас прозьвішча?

А.Х.: Бацькава. Беларускае.

С.К.: Тут я ўсьсяду на свайго канька і скажу, што Хадановіч — шляхецкае прозьвішча. Вашыя продкі пацьвердзілі сваю шляхетнасьць нават перад Расеяй у 1831 годзе. А ці ёсьць у Вас маёнтак?

А.Х.: Калі можна лічыць маёнткам двухпакаёвую кватэру ў Менску, дзе я жыву з маці, жонкаю і коткай Глафірай, — такое насельніцтва маёнтку. Дадам яшчэ бабулін-дзедаў дом у Чачэрску, дзе я пасьля Чарнобылю амаль не бываю, а таксама дом жончыных бацькоў у Пружанах, дзе я зьяўляюся пераважна падчас капаньня бульбы.

С.К.: Якім было Вашае дзяцінства? У якую школу хадзілі?

А.Х.: Мяне падалі ў звычайную школу № 113 па месцы жыхарства. Пасьля пераезду пайшоў у 162-ю. Гэта былі школы з францускай мовай навучаньня і спартовай клясай. Я быў ня надта спартовым дзіцем, і мой бацька вырашыў аддаць мяне ў спартовую клясу, каб я рос дужы. А таму я ў дзяцінстве зьмяніў некалькі відаў спорту: розныя віды лёгкай атлетыкі, спартовая хада, акадэмічнае веславаньне, быў крыху знаёмы з нашай алімпійскай чэмпіёнкай Кацярынай Хадатовіч. Сёй-той нават блытаў нас, бо падобныя прозьвішчы. Цяпер яна Карстэн, ужо ня зблытаеш. На фармаваньне майго характару паўплываў той факт, што я адзіны з клясы не выхоўваўся разам з усімі ў адным садку. Я прыйшоў у сфармаваны калектыў, што жыў па сваіх законах і меў строгую гіерархію: была міс гэтай клясы і быў містэр гэтай клясы, як былі й віцэ-містэр зь віцэ-міс, а калі з гадамі зьявіліся першыя закаханасьці, пары ўкладаліся паводле нябачнай табэлі аб рангах: № 1 мусіў паяднацца з № 1, № 2 — з № 2 і г.д. Мне хацелася гэтыя законы парушаць. Я сымпатызаваў самым прыгожым дзяўчатам. А кляса спрабавала мяне ставіць на месца. Гэта, відаць, таксама адбілася на маім порсткім і ўпартым характары. Раней я шмат каго з аднаклясьнікаў не любіў, а цяпер я стаўлюся да іх з сымпатыяй, бо яны зрабілі мяне такім.

С.К.: Ці былі Вы школьным паэтам?

А.Х.: Рэдка і толькі па вялікіх вонкавых запатрабаваньнях: зрабіць этапную насьценгазэту, выкрыць нейкую грамадзкую язву — кепскія адзнакі ці ляноту. Гэтыя шэдэўры захаваліся фрагмэнтарна ў маёй памяці, але яны проста насьледуюць творчасьці Маршака ці Міхалкова.

С.К.: А калі Вы сталіся, сфармулюйма так, энцыкляпэдычна адукаваным калямбурыстам?

А.Х.: Энцыкляпэдычна адукаваным так і не зрабіўся. Гэта стан, да якога недурны чалавек імкнецца ўсё жыцьцё, а пры канцы жыцьця разумее, што ён нічога не разумее. З калямбурыстыкай так: я імкнуўся быць дасьціпным, любіў браць удзел у слоўных перапалках і цешыўся, калі апошняе слова было за мною. І цяпер цешуся, калі ўдаецца вострым слоўцам раскатурхаць кампанію.

С.К.: Хто зрабіў на Вас найбольшы ўплыў? Я маю на ўвазе і жывых людзей, і асобаў з кніжак: аўтары, героі…

А.Х.: Натуральна, бацькі. Нейкія статыстыкі рабілі ў ЗША апытаньне пра куміраў. Зь вялікім адрывам на другім месцы ішлі лінкальны і вашынгтоны, а на першым была — МАМА. Я тут нічога не дадам: люблю, багомлю і шаную, хаця не заўжды бываю ўдзячным і выхаваным. Я ня самы просты чалавек для суіснаваньня, у кантактах. Ад мамы я засвоіў, магчыма, не найлепшую рысу: маючы патрабавальнасьць да сябе, маю патрабавальнасьць і да іншых. Літаратурныя куміры… У падлеткавым веку маё кола чытаньня нічым не адрозьнівалася ад чытанкі маіх равесьнікаў: прыгодніцкія раманы Майн Рыда, Жуля Вэрна, Аляксандра Дзюма-старэйшага. Пры канцы 70-х выбухнуў савецкі блякбастэр “Д’Артаньян і тры мушкецёры”, і ў старшых групках садка ўсе гулялі ў мушкецёраў.

С.К.: Я дык была Атосам. А Вы?

А.Х.: Камплекцыя падказвае, што мне найчасьцей даставалася роля Партоса, хаця роля Атоса па жыцьці мне значна бліжэйшая, а пачэрпнутая зь фільму фраза “Для Атоса это слишком много, а для графа Де Ля Фер, увы, слишком мало” дагэтуль у маім слоўніку, ёю я тлумачу адмовы ад нейкіх спакусьлівых прапановаў. Страшэнна падабаліся героі спорту, міты, дзе савецкія людзі-волаты дабіваліся рэкордаў. Любіў кніжкі пра бегуноў і весьляроў, якія пераадольвалі сябе, ставячы сусьветныя рэкорды і сьцьвярджаючы сваю чалавечую годнасьць. Наіўны, просты чытач любіць атаесамляць сябе з героем, прымяраць на сябе чужыя залатыя мэдалі. Я падазраю, што і да літаратуры падыходжу як да свайго роду спорту: хочацца пісаць калі ня лепш за ўсіх, то лепш, чым ты рабіў гэта ўчора. Толькі літаратура больш тонкая штука і таму меней справядлівая: у спорце ёсьць шкала, паводле якой вымяраюцца дасягненьні. Мы, літаратары, знаходзімся ў рухомым сьвеце, дзе ўсё страшэнна суб’ектыўна, дзе на цікавых аўтараў гадамі і дзесяцігодзьдзямі не зьвяртаюць увагі. Адна надзея, што праз гады іх адкапаюць у пыльных архівах. Самае жахлівае, што шмат геніяў былі так і ня знойдзеныя. Суцяшэньне адно: напэўна, у тых творцаў ёсьць іншыя чытачы альбо Чытач, і ім вядома болей. Хаця, магчыма, тыя чытачы ці Чытач маюць заняткі больш цікавыя і больш сур’ёзныя, чым прыгожае пісьменства.

Ва ўнівэрсытэце я захапіўся Шарлем Бадлерам. Гэта была жарсьць (сказаць любоў — недастаткова, каханьне зь першай лыжкі). Пасьля я палюбіў усю францускую паэзію сымбалізму канца XIX стагодзьдзя: акрамя Бадлера, гэта Арцюр Рэмбо, Стэфан Малярмэ, таямнічы граф дэ Лятрэамон — абсалютна слушна, выклятыя паэты. Мне падабалася выступаць на студэнцкіх канфэрэнцыях і аналізаваць таемную структуру таго ці іншага францускага верша. Пасьля я паступіў у асьпірантуру, але дасюль не магу разабрацца з дысэртацыяй па творчасьці Бадлера. І ў пэўны момант я падумаў: чаму не паспрабаваць заняцца паэтычным перакладам? Абеларусіць гэта ўсё (а гэта страшэнна не абеларушана: куды ні ткні пальцам — паўсюль белыя плямы). Бадлер — тры-чатыры вершы перакладзена, з Рэмбо — два-тры, хаця “П’яны карабель” існуе ў трох вэрсіях. Больш пашчасьціла Вэрлену — дзякуй Максіму Багдановічу і Алегу Лойку, — але якраз Вэрлен з усіх згаданых паэтаў пакідае мяне амаль абыякавым. Нягледзячы на ўсю сьпеўнасьць, ён для мяне задурнаваты. Паэзія мусіць чараваць ня толькі формаю — тым, як яна прыгожа чытаецца, пяецца, як насычаная мэтафарамі, — але і сэнсавымі празарэньнямі. Шмат якія беларускія паэты, як Вэрлен, пакутуюць на сэнсавую пустату, якая хаваецца за сьпеўнасьцю, багацьцем формы, маляўнічасьцю. Прызнаюся ў нечым, за што будуць “біць”: ніколі ня меў беларускамоўных літаратурных куміраў. Сярод расейскіх паэтаў таксама амаль ня меў, апрача Восіпа Мандэльштама ды Ёсіфа Бродзкага. Дзякуючы маім выкладчыкам і ўнівэрсытэцкім сябрам, я выхоўваўся на замежнай, перадусім заходнеэўрапейскай літаратуры. Тут абавязкова згадаю Галіну Сінілу — Выкладчыцу зь вялікай літары. Ёй удалося сабраць вакол сябе студэнтаў розных курсаў, таленавітых людзей, якія займаліся самай далёкай, самай хімэрнай як для нашых рэаліяў замежнай паэзіяй — да прыкладу, ейнымі ўлюбёнымі Рыльке ці Гёльдэрлінам. На паэтычным сэмінары спадарыні Сінілы я пазнаёміўся з Канстанцінам Міхеевым — мабыць, найлепшым беларускім паэтам сярод тых, хто піша па-расейску. Калі я навучыўся складаць вершы, то я абавязаны гэтым Косьцю.

С.К.: Вы скончылі расейскае аддзяленьне філфаку БДУ. Як атрымалася, што Вы сталі беларускім паэтам?

А.Х.: Шмат якія рэчы я рабіў насуперак, месцамі зь нейкай казьлінай упартасьцю. Напрыклад, у нашай школе клясны кіраўнік неяк распавёў пра глябалізацыю і паступовае зьнікненьне моваў. І што хутка ня будзе беларускай мовы, а застануцца ангельская і расейская, якая будзе панаваць на гэтых абшарах. Тады на ўсіх прадметах я стаў адказваць па-беларуску. Напінаючыся, падбіраючы словы. Потым у мяне было першае каханьне. Дзяўчына жыла ў адным пад’езьдзе зь Зянонам Пазьняком, я сутыкаўся зь ім у ліфце і бачыў непарадны бок гэтага чалавека. Ён абіраўся ў дэпутаты ў нашым раёне. І я хадзіў за апазыцыяй па дварох. Цяпер згадваю пісьменьніка Ўладзімера Арлова з мэгафонам ля рудой барады і пад бел-чырвона-белым сьцягам. Гэта выглядала прыгожа каля вінных аддзелаў у нашым падворку, куды сьцякаліся самыя-самыя простыя людзі. Зянон Станіслававіч не пажадаў абірацца па месцы працы, дзе была больш інтэлігентная публіка, а абіраўся на Герасіменкі і Ангарскай. Мінакі раўлі: “Зяноне, я цябе люблю, дай сказаць у мікрафон!” Ён ставіўся да гэтага са стаічнай мудрасьцю. Ён тады перамог, і гэта дадало мне беларускай эўфарыі. На пачатку 90-х я да гэтага астыў, бо ўсё гэта сталася мэйнстрымам, беларускасьць пачынала ператварацца ў добры тон. Я бачыў, што людзі пайшлі туды. Наступная хваля беларускасьці накрыла мяне ў сярэдзіне 90-х, у вядомых абставінах. Ізноў хацелася рабіць нешта насуперак: “Ах, так?!” Увогуле, пытаньне беларускасьці шмат залежыць ад абставінаў, якія складаюцца стыхійна: знайшоў падлетак у старшых клясах васьмітомнік Караткевіча ці не? Я яго знайшоў і пасіўна быў гатовы да пераходу. Ёсьць аўтары, якія мусяць быць прачытаныя ў падлеткавым веку, бо потым ня будзе такога моцнага ўражаньня.

Вялікі штуршок мне дало знаёмства зь Юрасём Бушляковым. Мы пазнаёміліся ў Любліне, працягнулі знаёмства ў Варшаве, дзе разам жылі, карыстаючыся з курсаў польскай культуры, стажаў, якія атрымлівалі ад польскіх фундацыяў падтрымкі навукі. У 1996 годзе мы ўдвух месяц пражылі на кватэры ў Жалібожы — раёне Варшавы. Юрась прамаўляў да мяне беларускаю, я адказваў расейскаю. На мяне абрынулася вялізная колькасьць словаў са слоўнікаў Станкевіча, Байкова-Некрашэвіча, Ластоўскага. Пра існаваньне такое беларускае мовы я нават не падазраваў. І я гэта пасіўна ўсмоктваў. Юрась, між іншага, працаваў для часопісу “Крыніца”, які тады ня сорамна было чытаць і ў якім ня сорамна было друкавацца. Ён рыхтаваў падборку набэліста Чэслава Мілаша. Юрась цудоўны знаўца польскай і беларускай культуры, але яму было цяжкавата з хімэрным, тонкім Мілашавым рытмам. І мы вырашылі паяднаць свае высілкі — беларускамоўнага знаўцы польскасьці і расейскамоўнага паэта. Гэта як гісторыя пра бязногага і сьляпога, якія разам зладзілі вандроўку. Я дагэтуль люблю перачытваць плён нашых супольных высілкаў — трагічны верш “Campо dі fiori” пра лёсы Джардана Бруна і габрэяў варшаўскага гета, таямніча і заканамерна паяднаныя ў адзін вузел Мілашам. І па гэтым мяне “прабіў” Мілашаў верш “Родная мова”. Вядзецца ў ім пра польскую мову як апошні прытулак эмігранта. Там ёсьць просьценькі кранальны радочак: “Можа, гэта я мушу цябе ратаваць?” Я разумею, што гэта гучыць, можа, сьмешна, патасна і беспадстаўна, але… Вечарамі мы зь Юрасём любілі разважаць пра сваё, беларускае, і мне падалася нейкай крывой мая пазыцыя назіральніка. Нібыта прыязнага, але пабочнага. Прасьцей за ўсё казаць: “Казлы, дурні, ня могуць зрабіць нармальную краіну, не сфармавалася інтэлігенцыя, няма нармальных інтэлектуалаў і нармальнай апазыцыі. Усё дрэнна, і літаратура пакідае жадаць лепшага”. Але што ты асабіста зрабіў, каб сытуацыя палепшала? Я сам сабе гэта пытаньне задаў, і яно эмацыйна мяне ўразіла.

Апошняй кропляй сталіся кантакты з паэтам Сержам Мінскевічам. Мы жылі ў суседніх дамох на Ангарскай, цягам вучобы ва ўнівэрсытэце ведалі адзін пра аднаго, але не віталіся, стоячы побач на прыпынку. Згадваецца Блок: “Там жили поэты, и каждый встречал другого надменной улыбкой…” Абодва, здаецца, трымаліся невысокай думкі адзін пра аднаго, пакуль не сутыкнуліся ў той самай Варшаве ў тым самым 1996-м. Некалькі месяцаў мы перабывалі ў адным пакоі зь Сержам, чалавекам страшэннай эксцэнтрычнасьці, выбуховага тэмпэрамэнту, слупом Бум-бам-літу, як ён сам сябе называе. І я часам слупянеў, знаёмячыся зь ягонымі творамі. Ён іграў свае песьні, якія я з другога разу запамінаў, чым яго дзівіў. Ён і быў апошняй кропляй у мой чэрап. Дарабіў зь мяне беларуса досыць брутальна: не папярэдзіўшы мяне, ён праз тэлефон дамовіўся, што разам зь беларускім бардам Андрэем Хадановічам паедзе з выступамі па Беласточчыне. Ніякага беларускага барда Хадановіча не існавала, я за жыцьцё не напісаў ніводнага беларускага радка. А тут мусіў за пару дзён прыдумаць сабе рэпэртуар на паўканцэрту. Давялося напісаць некалькі песень і вершаў, пару зь якіх мяне да гэтага часу цешаць. Яны атрымаліся ўдалымі нагэтулькі, што мне захацелася займацца гэтым далей. Мы павінны былі выступаць у Гайнаўскім ліцэі й Беластоку. Пасьля я даведваюся, што беластоцкі канцэрт мусіць адбыцца ў przedszkolu — дзіцячым садку, для пяці- шасьцігадовых слухачыкаў. Для іх я напісаў антыкалыханку “Кажаны, або Калыханка для дрэнных дзяцей”. Праўда, я напалохаў іх значна меней, чым яны мяне сваёй колькасьцю. Але мы з кажанамі вытрымалі. Слухачыкі аказаліся шалёна мілымі, песьня была рытмічная, і дзеткі (не такія затарможаныя і закамплексаваныя, як нашы малыя і дарослыя) зь першых тактаў пачалі брацца за ручкі і разгойдвацца. Не хапала толькі запальнічак.

Я не дакончыў музычнае школы. Скласьці мэлёдыю мне складана. Таму я займаюся інтэлектуальным крадзяжом — бяру гатовыя мэлёдыі і раблю новы тэкст. Апошнім часам ад мяне церпіць клясыка сусьветнага року: мы разам зь Сержам стварылі альтэрнатыўны варыянт беларускага гімну на мэлёдыю “Yellow submarine”. Тэкст вельмі просьценькі і кранальны, у духу Барадуліна (“Я ведаю, што ён ужо гатоў — Указ чарговы, як заўсёды, сьмелы, — Што трэба перафарбаваць буслоў, Бо кожны бусел — бел-чырвона-белы”), дык прыпеў — там, дзе “елаў сабмарын, елаў сабмарын”, — будзе: “Бел-чырвона-белы бусел-патрыёт разам з намі крочыць у паход”. Пасьля зьяўляецца бел-чырвона-белы вожык-патрыёт, а тады бел-чырвона-белы трактар-патрыёт і ў пераможным паходзе вядзе за сабою ўсіх беларускіх энтузіястаў. Чамусьці мы зь Сержам сьціпла не прапанавалі свайго цудоўнага твору на гімнавы конкурс.

Яшчэ я скарыстаўся мэлёдыяй “Гатэль Каліфорнія”, а тэкст з кавалачкаў сабраў — з самых падставовых, вядомых са школы цытатаў. Заміж “Welcome to the hotel California” пяецца “Мой родны кут, як ты мне мілы!” і г.д. Аднак гэта хутчэй хобі. Мой галоўны занятак — вершаскладаньне й пераклады.

З прыемнасьцю згадваю сваю працу ў “Крыніцы”. Як я любіў яе ранейшую! Фармат А4 і — Богам абраны народ ня дасьць схлусіць — тэксты бы ў Талмудзе: усярэдзіне — асноўны тэкст, унізе — камэнтар да тэксту, на маргінэзе — камэнтар да камэнтару. І, чытаючы на адной старонцы тры розныя тэксты, ты атрымліваў патрэбную стэрэафанічнасьць жывой культуры! І была сыстэма постацяў: аўтар прэзэнтаваўся з усіх бакоў, ня толькі ён сам, але і пра яго, поруч зь перакладамі можна было друкаваць свае літаратуразнаўчыя спробы.

Я ўдзячны лёсу за знаёмства з Валянцінам Акудовічам, якога, з аднаго боку, быццам няма, а зь іншага — куды ні ткніся, паўсюль Акудовіч: у эсэістыцы — калі ласка, у філязофіі — калі ласка, выкладчык Беларускага калегіюму, самы вядомы ў Менску кладаўшчык, што працуе на складзе турыстычнага інвэнтару! Інтэлектуалы ходзяць у паломніцтва на той склад на рагу Машэрава й Мельнікайтэ. Я з гэтай нагоды нават лімэрык колісь накрэмзаў:

Вось жа, Акудовіч — інтэлектуал, якому ня трэба тлумачыць, навошта нам яшчэ ў дадатак да беларускай — замежная паэзія. Ён стаўся правадніком маіх ідэяў у “Крыніцы”, дзякуючы якому я за паўгоду высілкаў намаляваў постаць Шарля Бадлера, з маімі перакладамі, потым — постаць Уільяма Батлера Ейтса, што мы рабілі разам з маёй жонкаю Марынай (яна дасьледуе ангельска-ірляндзкую паэзію). Потым былі Стэфан Малярмэ і Эзра Паўнд, апошні аб’яднаў высілкі некалькіх інтэлектуалаў: Міхась Баярын, гермэтычны паэт, пераклаў некалькі блізкіх яму кантас Паўнда, да працы спрычыніўся жывы клясык беларускага перакладу Лявон Баршчэўскі, я прыклаў свае сьціплыя намаганьні.

С.К.: Мяне ўражвае, што такі залаты часопіс меў наклад у межах тысячы асобнікаў. Спажыўцоў беларускага культпрадукту ня так шмат, як хацелася б. Ні славы, ні грошай на беларускай культуры не заробіш. Дый перакладаюць няшмат. Ці не было Вам спакусы ўкінуцца ў іншую культуру ды асвойтацца там?

А.Х.: Я б не атаясамліваў спажыўцоў беларускага слова з носьбітамі беларускага слова. Тое, што ствараю я, адрасавана адукаваным вар’ятам, якія захавалі патрэбу ў паэзіі. Я думаю, ладная частка маіх чытачоў у жыцьці карыстаюцца расейскаю мовай. Дый хто сказаў, што не перакладаюць? Сёньня існуе моцны адмоўны стэрэатып, што мастацкае слова і слоўная мастацкая камунікацыя — непэрспэктыўны жанр: ёсьць тэлевізія, Інтэрнэт, і ўвогуле ўсё паб’е рэкляма, як сьцьвярджае Пялевін. Але ёсьць людзі, якія захавалі сантымэнт да чытаньня — прычым не з экрана манітора, а трымаючы кніжку ў руках. І, як выяўляецца, можна змагацца са стэрэатыпам пра нізкі прэстыж слова, і ў прыватнасьці, беларускага слова. Гэта ж ня тая паэзія, якая намуляла нам яшчэ ў школе дый да таго ж была сапсаваная кепскімі настаўнікамі беларускай мовы і літаратуры (дзякуй Богу, мяне гэты лёс мінуў). Ёсьць патрэба ў літаратуры, якая функцыянавала б як жывая зьява. З чаго наша літаратура пачыналася? З травэстыйных, бурлескных паэм, перапрацовак высокіх сюжэтаў, зь перакуленага з ног на галаву Вэргілія й “Тараса на Парнасе”, які менш за ўсё скардзіцца на сваю долю ці змагаецца за лёс беларускай мовы.

Дзякуй тым, хто запачаткаваў такую літаратуру. Але далей пачаліся суцэльныя “Лісты з–пад шыбеніцы”, суворыя творы барацьбітоў і змагароў. Здавалася, што, калі ты сёньня пачнеш ствараць такія вершы, заўтра па цябе прыйдуць. А літаратура мае ўласьцівасьць праграмаваць лёс аўтараў. У нашай краіне, што праўда, дагэтуль тэрарызуюць аўтараў і пісьменьнік можа адседзець у вязьніцы за слова. Але, тым ня менш, хаця ў мяне ёсьць палітычная пазыцыя, я выказваю яе інакш. Усё адно мяне больш цікавіць сьмехавая рэакцыя публікі, іронія і самаіронія творцы, разбурэньне стэрэатыпаў, расштурхоўваньне чытачоў. Таму кніга, якая выйшла ў мяне пару месяцаў таму па-ўкраінску, мае падкрэсьлена палемічную назву. Досыць “Лістоў з-пад шыбеніцы”, няхай жывуць “Лісты з-пад коўдры”. Лірычны герой набывае негераічнае аблічча. Гэта герой у сваім прыватным існаваньні. Гэта чалавек, які прамаўляе важныя, унівэрсальныя рэчы, але бяз патасу, адначасна іранізуючы з важнасьці ці псэўдаважнасьці сваёй паставы.

Я ўвогуле, мабыць, унікальны беларускі аўтар, бо яшчэ ня выдаў кніжкі па-беларуску, а ўжо маю кніжку па-ўкраінску. Кіеўскае выдавецтва “Факт” рызыкнула, і рызыка, здаецца, апраўдваецца, бо падчас сэрыі прэзэнтацыяў у Івана-Франкоўску, Львове, Кіеве (маю да Харкава шчэ даехаць) шыхтаваліся чэргі па аўтографы, людзі куплялі за свае кроўна заробленыя грыўні гэтую кніжачку. Спадзяюся, выдавецтва акупіць свае высілкі і грошы.

Мне ўдалося зьбіць вакол сябе “нявелькую, але бардза пажондную” кампанію, якая ўлучае ў сябе найбольш знанага ўкраінскага пісьменьніка Юр’я Андруховіча, што напісаў прадмову пад назовам “Андрэй Хадановіч, або Перавагі акупацыйнага рэжыму” (меншая палова прадмовы — пра Хадановіча, а большая — пра перавагі акупацыйнага рэжыму). У маёй кампаніі — лідэр маладой украінскай паэзіі Сяргей Жадан, шмат у чым блізкі мне (украінскія рэцэнзэнты называюць мяне беларускім Жаданом), клясык перакладу Максім Стрыха — апошнім ягоным перакладам была “Боская камэдыя” Дантэ, цяпер вось “Лісты з-пад коўдры” Хадановіча. Някепская кампанія. Гэта таксама таленавітыя львоўскія паэты Іван Лучук і Мар’яна Саўка, кіяўлянка Дзьвінка Маціяш, якая зрабіла агульную рэдактуру і была рухавіком усяго праекту. Гэта Ўладзімер Арлоў, уласнай пэрсонай, што напісаў верш-пасьлямоўе “Мне прысьніўся Хадановіч”, які выклікаў нязьменныя выбухі рогату на кожнай прэзэнтацыі. Гэта Пабла Пікаса, чыя карціна апынулася на вокладцы.

Крыху адрэдагую Багушэвіча: беларуская паэзія “такая ж людзкая” і можа быць цікавай каму заўгодна. Справа ў недастатковай прамоцыі ды ў расхістанасьці кантактаў. Ня трэба чакаць, калі Саюз пісьменьнікаў пачне цэнтралізавана займацца выпускам анталёгій ды арганізацыяй супольных фэстываляў. Творчыя людзі самі павінны знаходзіць адзін аднаго, пагатоў цяпер Інтэрнэт дае такія магчымасьці. Істотна, каб аўтар з пэўнай краіны знаходзіў за мяжою аднадумцаў — людзей, зь якімі ён мог бы ажыцьцяўляць супольныя праекты, якіх ён перакладаў бы і якія перакладалі б яго. Супастаўнага сабе творцу — талентам, інтарэсамі, сьветапоглядам, каб абодва атрымалі перакладніцкі кайф. Элемэнтарны прыклад: я плённа перакладаю Сяргея Жадана, лічачы, што такім чынам узбагачаю беларускую паэзію. Ён робіць тое ж самае, што беларускія вэрлібрысты, але трошачкі лепей. Думаю, калегі ў Беларусі з прыемнасьцю прачытаюць паэтычныя тэксты Жадана й, магчыма, скарыстаюць зь ягонага досьведу.

С.К.: Як Вы думаеце, што азначае гэтае нашэсьце трыццацігадовых? Маю на ўвазе — у ачольнікі літпрацэсу. Андрэй Дынько ачоліў ПЭН-цэнтар, Алесь Пашкевіч — Саюз пісьменьнікаў, Вы са сьцягам і барабанам ведзяце наперад беларускую паэзію…

А.Х.: Ня думаю, што гэта тлумачыцца нейкай заслугаю трыццацігадовых. Гэта хутчэй вынік фантастычнай інэртнасьці, пасіўнасьці сталых літаратараў. І, відаць, шмат хто вырашыў гэтай адказнасьці ўнікнуць. Мае шанаваньні Андрэю Дыньку — чалавеку, які менш як у трыццацігадовым веку выявіўся найсталейшым і найдаросьлейшлым, і якімі ж пасіўнымі выглядаюць на ягоным фоне яго старэйшыя калегі! Гэта дакор той праслойцы, якая існуе паміж нашымі найстарэйшымі й наймаладзейшымі літаратарамі. Найстарэйшыя прызвычаіліся несьці адказнасьць. А пакаленьне сарака- … пяцідзесяцігадовых проста выпадае. Болей на гэтае месца ніхто не прэтэндаваў. Тое ж самае з Алесем Пашкевічам. Ягоныя калегі здрэйфілі: маўляў, хай маладыя набіваюць гузакі, а мы пасьля першыя тыцнем пальцамі — “Якія ж яны няздары!”.

С.К.: Як Вы лічыце, ці ёсьць шанец, што замест некаторых абрыдлых постацяў са школьных хрэстаматыяў зьявяцца новыя, найперш маладыя творцы?

А.Х.: У гэтым сэнсе я зайздрошчу ўкраінскім калегам. Мае раўналеткі патрапілі ў школьныя праграмы. Ці будзе гэта ў нас? У нас маладосьць выглядае падазрона і заганна. Пісьменьнік да пяцідзесяці гадоў ходзіць у пачаткоўцах. А пасьля як пачатковец са стажам атрымлівае пэнсію. Вось апошні артыкул, які я чытаў пра сябе, названы маім радком “Хрызаліда, кукалка, каўшанка”. У ім уся крытыка зводзіцца да таго, што я малады: вось пачакайце, ён выправіцца, прыйдзе тая сталасьць, тыя глыбіні. А цяпер ён плэйбой ад шыкоўнага рыфмаваньня і экстравагантных паэтычных паводзінаў. Але маладосьць, як вядома, — загана, якая хутка мінае. Я зычу ўсім трыццацігадовым калі мяняцца, то ў лепшы бок.

С.К.: На адным з форумаў напаткала рэпліку, што Вы для беларускай літаратуры граеце тую ж ролю, што для расейскай адыграў Пушкін. Маўляў, да яго былі няўцямныя паэты кшталту Сумарокава ці Кантэміра, а пасьля Пушкіна ўсё пайшло як трэба…

А.Х.: Дзякуй беларускім форумам! Сьціпла не адкажаш! Па-першае, я вельмі шаную папярэднікаў. Я фармаваўся пад іхнім уплывам, тым ня менш аддаю бязьмежную даніну пашаны народнаму паэту Беларусі Рыгору Барадуліну, Алесю Разанаву, з пашанай стаўлюся да філязофска-мэдытацыйнай лірыкі Алега Мінкіна, Ігара Бабкова, да Міхася Баярына, які маладзейшы за мяне, але раней стартаваў у літаратуры і застаецца адным з найцікавейшых аўтараў. Калі б я адгадаваў нейкія кучаравыя бакенбарды, то стаўся б трохі больш падобны да Пушкіна, а калі ўжо доўжыць гэты шэраг параўнаньняў, то Баярына можна назваць Лермантавым — пагатоў ён Міхась, сын Юр’я. Для мяне Міхась Баярын ёсьць паказьнікам максымальна дазволенага паэту гермэтызму (як Стэфан Малярмэ ў Францыі). Калі я чытаю такі сэнсава насычаны й перанасычаны верш, я думаю: вось да гэтай мяжы ісьці можна, а далей — стоп, пачынаецца поўная няўцямнасьць. Канчаткова разрываць кантакт паміж тымі, хто піша, і тымі, хто чытае, — мне здаецца, няварта. Добра, што ў нашай літаратуры зьявіўся такі аўтар, максымальна дыстанцыяваны ад чытачоў і слухачоў. Але далей такая дыстанцыя, на маю сьціплую думку, павінна скарачацца. Калі ж зусім сур’ёзна, то параўнаньне дзьвюх такіх розных літаратур — беларускай і расейскай — непазьбежна “кульгае”. Пушкін — зьява ўнікальная й самадастатковая і ніякіх супастаўленьняў не патрабуе. Чаму б і Хадановічу не нагадваць выключна… Хадановіча?

С.К.: Ці запрашаюць Вас на тэлевізію вершы пачытаць, сябе паказаць…

А.Х.: Мабыць, я не тэлегенічны. Калі разумею, што мяне здымаюць, мне адразу хочацца здавацца ня тым, кім я ёсьць насамрэч. Да таго ж я ня ўпэўнены, што нашая тэлевізія — гэта той магічны ліхтар, да якога з усіх бакоў лятуць матылькі, згараючы ад любові да беларускага тэлебачаньня. Нядаўна я вярнуўся зь Вільні й Друскенікаў, дзе быў на фэстывалі “Паэтычная восень”. Я наведаў свайго сябра й раўналетка літоўскага празаіка Марыюса Івашкявічуса. Яго, дарэчы, друкавала па-беларуску “ARCHE”. Празь некалькі хвілін майго перабываньня ў ягоным доме Марыюс умыкнуў тэлевізар, і я пабачыў яго ўжо ў тэлескрыні. Ну й ну, падумаў я. Літоўская тэлевізія штодня робіць праграмы пра сучасных творцаў, літаратараў, мастакоў, музыкаў — тых, хто ў нас прарываецца на экран дужа эпізадычна. У нас дагэтуль больш любяць нацыянальныя строі, сьпевы фальклёрнага гатунку. Я ў захапленьні ад беларускага фальклёру, але ёсьць іншыя праявы беларускай культуры й мастацтва. Я рэдка бачу сымпатычнага мне Курэйчыка на тэлеэкране, але гэта адна зь першых ластавак. Маладых творцаў ня песьцяць увагай. Яны могуць існаваць на радыё, у газэтах, але БТ — сьвятая сьвятых. Асадзі назад! Вы яшчэ не дарасьлі, трэба спраўдзіць, што з вас будзе. Хай выступаюць шаноўныя патрыярхі — прэзыдэнт скажа сваё слова, літаратар скажа сваё слова — усе ведаюць, якіх літаратараў я маю на ўвазе.

С.К.: Пагаварылі пра Вас як пра параход, цяпер пагаворым пра чалавека. Людзі цікавяцца, з кім Вы жанаты…

А.Х.: Хто цікавіцца?

С.К.: Сяброўкі клюбу аматарак лімэрыкаў з мае працы. Мы ў абедзенны перапынак лімэрыкі складаем і чытаем. Асабліва добры гэты:

А.Х.: Ну, калі так… Калі я ўпершыню прыйшоў на выклад у заручальным пярсьцёнку, мой выклад быў практычна сарваны. Мяне ніхто ня слухаў, усе дзяўчаты шушукаліся і тыцкалі пальцамі ў мой пярсьцёнак. Урэшце яны зьмірыліся з такой стратай. Нейкі такі добры кантакт са сваімі студэнтамі мне ўдаецца трымаць. У гэты нелітаратурны час людзі прыходзяць на філфак, вывучаюць літаратуру, слухаюць пра Вальтэра і Дыдро, Бальзака і Гюго абсалютна бескарысьліва… Але вернемся да самага прыемнага — шлюбу. У мяне цудоўная жонка, якая, яшчэ ня будучы жонкаю, вучылася са мною на філфаку, пасьля ў асьпірантуры. Займалася ангельска-ірляндзкай паэзіяй. Як я змагаюся ў няроўным змаганьні з Бадлерам, так яна змагаецца з Уільямам Батлерам Ейтсам. Нядаўна падчас выступу ў Івана-Франкоўску мяне запыталі, як каханьне ўплывае на маю творчасьць. Я схапіўся за галаву: у мяне няма вершаў непасрэдна ПРА ГЭТА. Я сказаў: гарманізатарам сямейных стасункаў стаўся кампутар. Два чалавекі, кожны з прэтэнзіямі творцы, кожны думае, быццам менавіта тое, што ён робіць, ёсьць найважнейшым. Таму вакол ствараецца выбухованебясьпечная атмасфэра. Толькі набыцьцё ноўтбука паставіла ўсё ў сямейных стасунках на свае месцы. Адносіны зноў набылі гарманічнасьць. Каханьне — стыхія, што мяжуе з паэзіяй. І на мяжы каханьня з паэзіяй адбываюцца цікавыя рэчы. Але, знаходзячыся на мяжы, нам нельга блытаць гэтыя тэрыторыі, і калі-нікалі выпадае рабіць паміж імі выбар. Я ўжо казаў, што часам кладуся спаць вельмі позна. І гэта ў той ці іншай ступені выбар, які робіцца паміж паэзіяй і ўладарствам каханьня. І я бязьмежна ўдзячны жонцы за разуменьне інтарэсаў мае памежнае дзяржавы.

Жанчына — гэта люстра, у якім па-новаму бачыш і адкрываеш сябе. Стасункі зь ёй — гэта тое, пасьля чаго ты не застаешся сабой ранейшым, а непазьбежна робішся сабою новым. За такія зьмены можна таксама быць толькі ўдзячным. Вось так. Казаць пра жанчын і каханьне я магу толькі цнатлівымі пэрыфразамі.

С.К.: Гэта імпануе… А котку Глафіру Вы, відаць, атрымалі ў якасьці пасагу ці прыданага?

А.Х.: Котка Глафіра — гэта душэўны боль. Кацянятка я прыцягнуў у шапцы ў красавіку 1994 году. Маці закрычала: нізавошта ня будзем трываць такое стварэньне ў доме. Але ўжо празь некалькі хвілінаў перанялася лёсам коткі і ўзяла на сябе адказнасьць. Котка мела страшэннае імя АІДА. Пры ўсёй маёй сымпатыі да Вэрдзі й опэрнага мастацтва, мы мусілі адразу перахрысьціць яе. Але ў характары Глафіра шмат у чым засталася АІДАЙ. Яна трохі дзікаватая, страшэнна ня любіць кампаніі і ведае толькі адну гаспадыню — маю маці. Да мяне ставіцца з падазрэньнем. Колісь я прысьвяціў котцы верш, але ён не дасягнуў сваёй мэты: стасункі зь ёй не пацяплелі. Толькі часам, калі ў яе пачынаецца росквіт эмоцыяў да істот супрацьлеглага полу, яна згадвае пра маё існаваньне. Мабыць, мая мужчынскасьць праз усе біялягічныя адрозьненьні ўсё-такі ўзьнімае мяне ў ейных вачох. Яна тыдзень не дае мне праходу, пасьля, нібыта помсьцячы за маю абыякавасьць, адказвае тым самым доўгія месяцы.

С.К.: Апроч сям’і, літаратуры, выкладаньня й спорту, чым Вы цікавіцеся?

А.Х.: Пяць-шэсьць гадоў таму я пачаў займацца інтэлектуальнымі гульнямі кшталту “Што? Дзе? Калі?”. Цікава калектыўна шукаць адказ на пытаньне. Яшчэ больш мне падабаецца роля запытальніка. Я імкнуся абеларусіць гульню, падшукаць пытаньні з нашых рэаліяў. Часам гэта атрымліваецца, і нашыя гульцы-інтэлектуалы згадваюць, што яны беларусы.

Яшчэ вельмі люблю паесьці. (Падаецца, гэта адзін са сьмяротных грахоў?) Адзінае, чаго не люблю, — кашаў. Гэта засмучае маіх хатніх, якія ведаюць, што чалавек зранку мусіць есьці аўсянку, каб быць здаровым. Але тут маёй талерантнасьці настае крэс. Я хачу есьці на сьняданак нешта мясное, у найгоршым выпадку — нешта бульбянае, і варыянт дзьвюх-трох эўрапейкіх канапак з каваю са мною не праходзіць. Мабыць, таму я так ем, што ў мяне няправільны расклад дня. Бо, калі мне ня трэба зранку на лекцыі, я працую да сярэдзіны ночы, а пасьля да сярэдзіны дня магу высыпацца.

Люблю бяседы з добрымі кампаніямі і добрымі напоямі. Страшэнна люблю кагор. Да гарэлкі стаўлюся з мужным беларускім стаіцызмам: ёсьць такі напой, які цэмэнтуе кампанію і нармалізуе чалавечыя кантакты. Апошнім часам дачыніўся да нераспаўсюджаных у Беларусі напояў: мая прыяцелька прывезла з Чэхіі пляшку абсэнту ў гонар выхаду кніжкі. Чэхія — адна зь нешматлікіх краінаў, дзе продаж абсэнту дазволены. І я меў клопат, як гэта спажываецца. Лазілі з жонкай на адпаведны сайт www.abcent.ru. Расейскія калегі навучылі, як правільна ўжываць цукар, фільтруючы небясьпечнае рэчыва, што ёсьць у абсэнце. Седзячы ў віленскіх кавярнях, я паспытаў таго, што яны шавіністычна называюць “крупнікас”. Калі разабрацца, то гэта наш беларускі крупнік — пра яго чытаў яшчэ ў школе, у “Пінскай шляхце” (“Ну, панове, шляхта-брацьця…”). Аказваецца, у яго травяны супэрбукет — непаўторны смак Вялікага Княства Літоўскага.