3–2002
» да Зьместу «

Андрэй Хадановіч
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

ліставаньне

   
Лісты Яна Станкевіча
да Антона Адамовіча

---

Ян Станкевіч пазнаёміўся з Антонам Адамовічам у акупаваным немцамі Менску. Знаёмства перарасло ў дружбу і супрацоўніцтва. Незадоўга да прыходу Чырвонай Арміі ў Менску была выдадзеная іхная сумесная праца — “Маленькі маскоўска-беларускі (крывіцкі) слоўнічак фразэолёгічны і прыказкаў ды прывітаньні, зычэньні і інш”. Канец вайны Станкевіч зь сям’ёй сустракае ў Празе, дзе займаецца амаль выключна навуковай дзейнасьцю. Адамовіч з сваімі бацькамі атабарыўся ў Бэрліне, дзе працуе ў беларускай калябарацыйнай прэсе. Час яшчэ ваенны, і таму абодвух навукоўцаў цікавіць перадусім распрацоўка беларускай вайсковай тэрміналёгіі для практычных патрэбаў. Яна патрэбная для беларускіх вайсковых фармацыяў, якімі апякуецца Беларуская Цэнтральная Рада, “эвакуяваная” ў Бэрлін.

Weissruthenisch
13.XI.44

Дарагі сябру,
ліст із 3.XI. і грошы 100 рм. я адзержыў, дзякуй.

Я пісаў Вашэці аб пераезьдзе ў Прагу тады, калі думаў, што Ваша яшчэ ня ўладзіўся з працаю. А як цяпер Ваша ўжо ўладзіўся, дык, разважыўшы ўсё чыста, мне здаецца, што ня варта рабіць стараньнеў дзеля пераезду сюды; бо шмат няведамых, стараньнеў шмат, а рэзультат ня пэўны, а калі-б удалося, дык і то выглядае, што ляпей Вашэці там застацца.

Слоўнікаў папытаю, але абяцаць цяжка.

Ст. Ст. аб “кутку мовы” я напісаў, але чамусьці ён не адказуе. Ці ня выехаў ён із Бэрліну на якісь час?

А шкада, што Ваша ня хочаш пісаць працы на прошаную мною тэму. Можна было-б на толькі напісаць агульна, што нашым мучаньнікам ня шкодзіла-б.

У гэтай-жа справе я зьвярнуўся да Т. Лебяды на адрыс: 5b Salfeld, Ostpreussen, Sadlauken, Peter Schirokoff, што прыслала мне Арсенева, але ліст па двух тыднях зьвярнуўся мне назад із подпісам, што адрысат няведамы. Мо Ваша ведаеш лепшы адрыс ягоны? Калі-б ведалі, дык прышлеце мне, а каб баржджэй было, дык напішэце і яму самі.

Парадзьце да каго зьвярнуцца ў Бэрліне з просьбаю напісаць пропагандную кніжку проці бальшавікоў, а найляпей ад майго імяні ці ад сябе самога зьвярнецеся самі. Апрача ўменьня пісаць павінен такі чалавек умець дзяржаць язык за зубамі.

Пазаўтра будуць два тыдні, як выдавецтва адзержыла ад мяне заказаны ім Sprachführer і адразу паслала ў цэнзуру, але дагэтуль адказу няма. Ці няма там у цэнзуры якога парадніка-шкодніка зь беларусаў?

У лісьце з 21.Х. я між іншага пісаў Вашэці, што працу аб мове “Аль-Кітабу” скончыў і якімі навуковымі тэмамі манюся заняцца далей. Паўтару гэта тут у іншай рэдакцы. З гледзішча практычна-крывіцкага найпатрабней было-б заняцца навуковым і практычным сынтаксам крывіцкім (бо практычны быў-бы на аснове навуковага).

Але з гледзішча навуковага і ідэйна-крывіцкага надта трэба давесьці, што вокаўска-донскае (“южно-великорусское”) ёсьць абмаскалелым нарэччам крывіцкіх Вяцічаў і што нарэчча пскоўскае з гісторычнага гледзішча таксама крывіцкае. Адале надабе было-б грунтоўна апрацаваць мову — фонэтыку і морфолёгію — Ігуменшчыны, ці тачней, “Краёвага слоўніка Чэрвеншчыны” Шатэрнікавага — дзеля добрае мовы ягонае і дзеля таго што мова Ігуменшчыны наагул належыць да цэнтральных гаворкаў крывіцкіх, што ляглі ў васнову старой і новай мовы літаратурнай. Праўда, мова Ігуменшчыны ляжыць на самым захадзе цэнтральных гаворкаў і даволі далёка на паўдня і дзеля таго мае, прынамся ў паўдзённа-заходняй сваёй часьці, некаторыя асаблівасьці паўдзённа-заходніх гаворкаў.

Але гэта пакуль што лятункі, тым-жа часам я, як “вольнай часіною” дарваўся да свайго навуковага слоўніка крывіцкага, дык не магу ад яго адарвацца. Сядня я лучыў на адно слова Вашэці патрэбнае. Гэта “шрубавáнка” = м. винтовка, падае Нікіфароўскі. Напару, здаецца мне, я буду магчы служыць Вашэці некаторымі словамі. “Лад” радзіў-бы ўжыць дзеля перакладу м. “строй”, ладзіць, зладзіць, ладзіцца, зладзіцца — строить, -ся, построить, -ся. Здаецца мне, што гэта быў-бы клясычны тэрмін. А калі ня “лад”, дык “шых” (але ня “шыхт”), шыхаваць, -ца, шшыхаваць, -ца, бо “шых” ёсьць у даўнейшай мове літаратурнай, хоць відавочна, у яе лучыў ізь якоесь мовы чужое. А “шыхт” (з т) нейкі жарганізм. Слова “радоўка” добра было-б ужыць для “шеренга”, бо “радоўка” і ё ланцуг, складзены з радоў. Як у даўнейшай мове, “сьцяг” мае значыць ня толькі “знамя”, але і вайсковую адзінку, найляпей “батальён”, але дзеля таго што няма слова для м. “рота”, дык словам “сьцяг” можна было-б перакласьці гэтае апошняе. Падобна ў мове чэскай, дзе батальён мае назоў “прáпор”. Але “харугаў” ё такжа дзеля назову вайсковае адзінкі, дык роце даць назоў “харугаў”, а баталёну — “сьцяг”, “полк” так і застаўся-б.

Вашэці я радзіў-бы заняцца крыху моваведаю. На пачатак прастудыюйце царкоўна-славянскую граматыку Лескіна (Leskien). Радзіў-бы такжа прачытаць “Введение в историю рус. языка” Дурново, выдана ў Бэрне ў 1927 г. Дзеля гэтых студыяў карысна было-б Вашэці пазнаёміцца ў Бэрліне з проф. Фасмэрам (адрыс: Vasmer, Berlin, Dorothenstr. 6, Slavische Institut). Я зь ім пазнаёміўся ў пачатку студня 1943, будучы ізь Сівіцам у Бэрліне. Дзе цяпер Сівітца? Дзе Антон Лёсік?

Подле маіх запісаў Вашэці засталіся мне цяпер вінны 118 рм. Але пэўнейшыя запісы ў Вашага айца, дык ляпей верыць ім.

Мо’ Ваша знаў у Менску Ганну Южыкевіч’анку? Гэта інж. хіміі і вынаходніца. Зь ёй сталася няшчасьце. Уцякаючы ад бальшавікоў, яна задзержылася да часу ў сваіх знаёмых пад Варшаваю, а прыехаўшы ў Варшаву, якраз лучыла на мамэнт, калі ўзьнялося паўстаньне, дык яна не магла выбрацца з Варшавы і пасьля разам із таўпою была эвакуавана ў табар (падаю адрэс: Anna Južykiewič, Gemeinschaftslager I, Sportplatz, Stahmeln 10, bei Leipzig № 26 Hinderburg str. 96). Астроўскі казаў мне, што як вызваліць із табару за колькі дзён, а тымчасам ужо прайшло тры тыдні. Мо’ Ваша меў-бы яе наўвеце. Яна цэнны чалавек і сьвядомая Крывічанка. У менскай управе яна працавала ў ваддзеле контролі, а апошні час (звыш году) была дырэктаркаю бровару ў Радзівілімонтах ля Нясьвіжу. Прывітаньне бацьком.

Жыве Крыўя!

P. S. Мо’ ведаеце адрыс Пануцэвічаў, дык прышлеце мне.

Weissruthenisch
У Празе, 27.ХІІ.44

Дарагі сябру,
я на сходах чысьціні мовы ў Вільні (гл. “Як правільна...”) ^* правілам аб й ня думаў абняць усіх чыста прыпадкаў пераходу і ў й, бо ўважаў, што ў правапісе гэта былі-б лішнія тонкасьці (прыпадкі Лёсікаўскія годзяцца ў экспэрымэнтальную фонэтыку, а ня ў правапіс). Ішло мне аб тое, каб замацаваць у правапісе прыпадкі пераходу і ў й абсалютна пэўныя і незалежныя ані ад мясцовых, ані індывідуальных асаблівасьцеў гаворкі і тут я на’т із асьцярожнасьці не дадаў прыпадку, калі і = такжа. Апрача таго здавалася мне, што ё ня мала прыпадку не пераходу і ў й, тамчасам у такім-жа палажэньню у ў ў пераходзіць.

Прачытаўшы цяпер Вашэцева сформулаваньне, я ня маю пэўнасьці, што яно ня лепшае за маё і дзеля таго магло-б быць.

Хачу адно зацеміць аб двух слабых мясцох у ім: а) цяжка будзе на практыццы ўстанаўляць, калі злуч і ё націсьнены, але гэта, хіба, на практыццы ня выкліча вайны; в) націсьненага у на пачатку слова (і складу) у нашай мове на’т у чужых словах ніколі ня бывае, перад ім заўсёды ёсьць в (вурна, вуня) і дзеля таго прыклад “на стале стаяла урна” трэба выкінуць.

Што да зацемкаў (“заўвагі”) да правіла, дык можа толькі быць, што “У вершах дзеля рытмікі і па самагуку папярэдняга слова можа быць у, і, але ніколі па сугуку папярэдняга слова ня можа быць ў, й, бо ў такім палажэньню іх нельга вымавіць”.

Што да паўстаньня літ. мовы, дык у вадказ пішу цэлы рэфэрат і ўжо дайшоў да канчатку (але не да канца). Сядня-заўтра скончу й пашлю.

Прывітаньне бацьком. Жыве Крыўя!

Я. Станкевіч

Weissruthenisch
Дарагі сябру!

1. NB. У мове ўкр. ё ня толькі питву, але такжа шитву, їству, житву. Синявський: Норми 118.

2. NB. Сядня я лучыў на картачку із запісамі слова маць, маю у Віцебску, дык можна думаць, што гэтая хорма будзе й па ўсёй Віцебшчыне.

3. Спакмень... “цйміць” паходзе ад цемя; кеміць і кемны паўсталі ад цеміць заменаю це на ке. Сваім паходжаньням спакмень із гэтымі ня мае нічога супольнага.

Спакмень < sъ-po-k-m-enь, у каторым карэнь м, суфікс ень, sъ і po — прыстаўкі і к устаўное. Гэтае слова таго-ж караня, што й прымета, м. заметка, п. przymiot, przymiotnik. Ластоўскі на б. 551 падае закмець, прыкмець, паклікаючыся на Сержы. Дык было й спакмець і ўсе яны значаць “згледзіць, зацеміць”.

Дзеля свайго ўстаўнога к, каторае стаіць у сувязі з такім-жа ўкраінскім і ведамае толькі паўдзённым гутаркам (няго-ж прыкмета ёсьць у Ігуменшчыне?), спакмень ня ёсьць вельмі добрым словам, але, як няма лепшага, а яно шмат лепшае за прадмет, каторае зусім дрэнь (створана Палякамі дзеля пераданьня лац. об’ект, у польскай мове добрае, але ўжо ў маск., куды было пазычана ад палякаў, прыстаўка пре можа адчувацца толькі як царкоўна-славянізм, якіх у Маскалёў шмат, а нашай мове, ня маючай царк. сл., яно ані не падыходзе), дык я ўважаю, што яго трэба ўжываць. Была ў мяне калісь думка зрабіць яму маленькую опэрацу — выкінуць к (бо суфікс -ень зусім добры наш), але ўважаючы, што ня можна перарабляць створанага народам, я пакінуў гэтую думку.

Значыцца было-б так, што спакмень, хоць і не такое ўжо дзеля свайго к добрае слова, то ўсё-ж такі арыгінальна-прыроднае, хоць і з радні ўкраінцам і асобнае ад іншамоўных (на’т украінскага) назоваў гэтага пайма, дык, ужываючы яго, будзем маці ладную выгранку. Ведама, мусіць быць і спакменны, спакменнасьць, спакменьнік, але й толькі. Наблюдать пакр. назіраць (аб гэтым я маю маленькае дасьледаваньне і прышлю Вашэці), заметить і пад. — зацеміць і пад., а што да достигать і паймо, дык і значаньне “спакмець” далёкае ад іх.

4. Ваша абмыліўся: ячмéнь у вадз. ліку скланяецца гэтак: р. ячмéню (бо-ж матар’яльны спакмень, дык у р. мусіць быць у-ю), дав. ячмéню і г.д. — націск на мé, а ў множным — ячмянí, ячмянёў, ячмянём і г.д. Гэтак у нас ля Крэва, у Нікіфор. 89, Насовіча 496 пад “приварокъ” і Шатэрніка (“Пасып курам жмені зь дзьве ячменю — запісана ў Старыні). Ня накш, як гэтак будзе скланяцца й спакмéнь, р. -мéню, дав. -мéню і г.д., але мн. спакмянí, спакмянёў і г.д.

5. Што да націску ў спакменьнікаў на -áр, а ў гэтым ліку й сьвятар, дык ня ведаю. Колькіх прыкладаў на гэта мала. Надабе адумысловае дасьледаваньне, хіба, выходзячы із стану прасл. Магчыма, што ўжо хтось із чужнікоў яго зрабіў для моваў слав. наагул.

Я не этымолёг, але, здаецца мне, што немагчыма, каб у словах “сьветлы” й “сьвяты” быў тый самы карэнь. Тый самы карэнь можа мець розныя ступені самагукаў, але ў ступені таго самога караня ня ўходзяць м (ђ) і ę ці тыя, зь якіх яны паўсталі, знач. oi і en.

Дастаў я ўжо ліст Вашэцеў із 12.І., дзякуй. Адказую на пасьпешную часьць яго, знач. на вайсковыя тэрміны.

6. Калённа, сьцяг, радоўка. Аказуецца, што я запраўды ня ведаў, што такое калённа! “Сьцягам” “шеренги” не завеце, бо ўжо й так у вайсковай тэрмінолёгіі “сьцяг” будзе маці два значаньні — “баталён” і “знамя”. З матар’ялу, які маем, найляпей было-б “калённу” назваць “гуж”, а “шеренгу” — радоўка. А калі не, завеце калённу “радоўка”, але тады ня будзе слова для “шеренга”.

Lautsprecher, м. громкоговоритель., пол. głośnik. Вось што сулю.

Маем словы: гаворка, гутаркá, гамана й гамонка.

Гутарка — гэта спаважная (“серьезная”) гаворка. Паміж гаманá й гамонка розьніца адно ў хорме — гамонка зьм. ад гаманá, а гэтыя абедзьве — гамонка й гаманá — або маюць значаньне зусім тое самое, што гаворка, або абазначаюць гаворку галасьнейшую. Але маем яшчэ гоман, каторы ў Шатэрніка значыць “говор, оживленный разговор” — у хаце гоман, аж нічога не разабраць; у Насовіча а) “говор, разговор вообще”, б) “шум, крик”; у Даля: “Гомонъ, м. юж. и зап. гомъ, галсъ, громкій говоръ, крикъ, шумъ” ^*. З гэтага і з таго, што самі беспасярэдне ведаем, можам тое й сказаць, што гоман у вадных прыпадках мае значаньне — “повышенный разговор”, а ў другіх адумысловы (спэцыяльны) “крык, шум”, паўсталы з галоснай, або на’т вельмі галоснай гаворкі. Цяпер пытаньне, як-бы мы (Крывічы) назвалі чалавека, ці снадзіва, снасьць, замяняючую чалавека, каторы робіць такі гоман, накш кажучы, як утварыць спакменьнік ад гоман? Зацемлю, што ад абарона ё народнае абароньнік (“защитник”), ад абаранка — народнае абараньнік — тый, што пячэ або прадае абаранкі. Дык той, хто робе гоман, будзе гамоньнік, -а. Зацемлю, што ад гамана й гамонка таксама будзе гамоньнік. Дык Lautsprecher — гамоньнік.

Зацемлю яшчэ: а) ёсьць і прозьвішча “Гоман”, б) радыё наагул добра было-б назваць далягоман.

У сувязі з гэтым дазволю сабе зацеміць, што маем ня толькі гутарка, але й гутар, наймя ё прозьвішча Гутар (у Наваградчыне). “Гутар” гадзілася-б вельмі да таго, каб ізь яго ўтварыць крыв. назоў для тэлефону — далягутар, як гэта ёсьцека панямецку Fernsprecher.

Зацемлю яшчэ да Lautsprecher: дзеля таго што ё прозьвішча “Гоман”, значыцца чалавека завуць гоман, дык Lautsprecher можна было-б зваць проста гоман, а каб адрозьніць ад звычайнага гоману, дык іскрагоман (ляпей праз злучок іскра-гоман), скланяцца будзе толькі другая часьць — іскра-гоману і г.д. А радыё можна было-б назваць іскраўнік, наагул ад іскра, прыр. ням. Rundfunk.

“Pionier” пачэс. zákopnik, ад zákop — акоп. Папольску saper, pionier. Ня ведаю, што пасуліць.

Feldwebel пачэску šikovatel, ад šik — “строй”. У нас магло-б быць ладзьбіт або ладжаньнік, асабліва добра тады, калі-б лад значыла “строй”. У такім прыпадку ладзіць — “строить”, ладзіцца — “строиться”, ладзьба й ладжаньне, ад чаго ладзьбіт або ладжаньнік. А калі не, дык няхай будзе фэльдфэбэль.

Gefreiter — старшы жаўнер або дзесятнік.

Leutnant — ня ведаю.

Палкоўнік — хай так і застанецца, бо хіба-ж полк будзе.

“Гимнастёрка” — вайсковая кашуля, скарочана — вайскоўка.

Gepäck — гэта дарожны сутнік або дарожны кухрык, або дарожны зьвязак, хатуль. Дык ад дарожны надабе ўтварыць спакменьнік, будзе — дарожнік (суфікс -нік, як у сутнік і пад.). Дарожнік значыў-бы тый сутнік і пад., што бяром із сабою ў дарогу.

Рэквізыца й асыгнаца — ня ведаю, могуць так і быць.

Дадам ад сябе, што путёвка згодна із старой нашай моваю літаратурнай будзе дарожны ліст.

Аснада. Ausrüstung пачэску výprava, výzbroj, папольску: uzbrojenie, zaopatrzenie і чужое — wyekwipowanie. У нас часткава было-б узброеньне. Ластоўскі “снащаться” перакладае: снадзіцца, аснада, рас.: “оснастка”. А Даль “оснастку” гэтак выясьняе: ж. об. действіе по гл. оснастить и самыя вещи, коими судно снастится: снасти вервяныя, цепи, блоки, гаки (крюки), коуши (кованцы), паруса и проч.”

Снадзіцца, аснада таго-ж караня, што снадзь, снадзіва “инструменты, принадлежности, приборы”. З гэтага выглядае, што яго (аснады) Ласт. ня выдумаў і што аснада балей меней годзіцца для “снаряжения”. Падумаўшы, дадаю: годзіцца, калі ў “снаряжении” будзем маці дачыненьне зь менаванымі рэчмі, як струменты і пад., а калі не, дык аснаду ўжыць няможна. У такім прыпадку, калі ня будзеце маці чагось лепшага, дык ужывеце чахізм выправа, знач. тое, з чым жаўнера выпраўляюць. Зацемлю, што “снаряд”, з чаго “снаряжение”, значыць нават “вопратка”.

7. Хачу выясьніць некаторае незразуменьне мяне: 1) Калі я напісаў, што ня можна прыймаць слова дзеля таго толькі, што яно “падабаецца”, дык пішу ня дзеля таго што Ваша ўжыў слова “падабацца”, але дзеля таго, што ня маем даволі да яго прыйма аргумэнтаў у мове; 2) Пішучы, я маю наўвеце, што зь пісанага ў лістах мо’ давядзецца кажнаму з нас, а прынамся мне, з часам скарыстаць пры якойсь моўнай пісьменнай рабоце, а дзеля таго, калі ўжо што ё на языццэ, дык пішу й тое, што Вашэці не патрэбна; дзеля таго-ж я пачаў пісаць алавіком пад кальку. А, з другога боку, пішацца ўсё-ж такі не да друку і шкада часу на абдумаваньне хормы. Дзеля апошняга ў маіх лістох зварочайце ўвагу адно на словы, а на іх парадак (сынтакс) не, за яго не адказую. Але за зьвярненьне ўвагі на словы — барбарызмы, хормы морфолёгічныя буду ўдзячны. Калі я Вашэці зьвярнуў на гэта ўвагу, дык ня дзеля таго, каб упікнуць, а каб памагчы тэй-жа мове. Якраз тут выйшла з гутаркі, дык зацемлю. Чаму Ваша ня ўжываеш “наўвеце” — “ввиду”? Гэта наша найчыстшае й найорыгінальнейшае слова, зап., між іншага, у Дзісеншчыне.

Гэтым цяпер кончу, а на іншае адкажу ажно за тыдзень, бо буду надта заняты.

8. Адно зацемлю аб Крывічу = Крыўя. Тут Ваша лучыў палцам у неба, бо: 1) Ня мае ніякага значаньня напісаньня Крывичъ ці Крывичь, бо спачатна ч заўсёды было мяккое, а як ацьвярдзела, дык было цьвярдым на канцу незалежна ад роду; гэта проста мяшаньне на пісьме знакоў ъ а ь — і толькі.

2) Няма нічога супольнага паміж Пціч, хоць-бы яна й была з Птичья, што ня мусіць быць, а Крывіч, бо ў Крывіч суфікс іч із *itjos, а ў Пціч можа быць ч з толькі к (Птіца < *Птіка);

3) Няма нічога супольнага паміж Русь, Рус, Русін а Крывіч. Ад слова “Рус” паўстала з аднаго боку імя зборнае Русь, ад чаго пасьлей Русь = зямля Русі, а, з другога боку, сын Русаў — Русін (значыцца, адзін Русін, бо -ін паказуе адз. лік, а шмат — зборнае Русь, таксама як адзін Ліцьвін, а шмат зборнае Літва і такжа весь, чудь, жмудь, голядь).

Правільна Русін, але рускі, як Сэрбін, але сэрбскі (не сэрбінскі).

4) У Крывіч маем суфікс -іч, які абазна[ча]е сына і наагул патомка (як у Адамовіч, Станкевіч, Смоліч і пад.), а нідзе й ніколі словы з гэтым суфіксам ня сталі імянем зборным і ня сталі абазначаць Краю.

Лацінскі хронікар (дакладней: хронікар палацінску пішучы) ад назову народу Крывічы ўтварыў назоў зямлі Crivitiae.

Хормы Крывíч і Крывічанíн аднолькава добрыя, першая нормальная, а другая аналёгічная подле такіх, як Палачанíн і пад. Ад Крывічанін лепшая жаноцкая хорма Крывічáнка, чымся Крывічка (ад Крывіч) і зразумела чаму, бо Крывіч гэта спэцыфічна муская хорма.

Крывія — гэта такая самая добрая хорма й слова-назоў, як Італія, Гішпанія і зусім такая як Скандынавія, а Крыўя, як Італя, Гішпаня, Скандынаўя, праваслаўе, сям’я (радзіма з гледзішча бацькоў або дзядоў, ад “семя”) і зусім добрая. Напару можна ўжыць і “Крывіччына”, як Турэччына.

9. Выбачайце й ня злуйцеся (а я сядня ані ня маю злосьці). Уважаю за сваю павіннасьць да Вашэці і да нашае мовы й справы заявіць наступное: мне прыкра, калі Адамовіч піша падобныя рэчы, як гэта аб “Крывічу”, што зусім у стылю Ластоўскага. Дык вось дзеля гэтага, а яшчэ балей дзеля таго, што Ваша маеш запраўдныя здольнасьці стацца поўным (а не палавічным, як цяперака) моваведам і найлепшыя маеш магчымасьці навукова пазнаць родную мову, Ваша павінен стацца запраўдным моваведам крывіцкім. У праціўным прыпадку аб нашай мове будуць пастанаўляць такія, як Жарскі (запраўдны лінгвісты, хоць слабы), што й дзесятае часьці ня мае ані тае здольнасьці, ані ініцыятывы, ня кажучы ўжо аб волі, упорыстасьці.

10. Sprachführer прайшоў ужо Смаршчка й міністэрства, выдавецтва здало яго ў друк. Якія “патрэбныя зьмены” зрабіў у ім Смаршчок, даведаюся, як адзяржу карэктуру, а дагэнуль ня можна нікому казаць ані аб Смаршчку, ані аб Sprachführeru.

11. У 1942—43 гг. Астроўскі быў за “Крывічоў”. Калі ён цяпер проці, дык мо’ ў яго ёсьцека якія маскаляфільскія тэндэнцы й пляны, што было-б у духу авантурніцкай натуры Ягонай. У сувязі з гэтым цікаўна, што “Кіраўнік Вайск. Спраў БЦР палк. Езавітаў” рассылае паведамленьні, у каторых між іншага піша: “Генэрал Уласаў зрабіў абмылку, што гутарыць не з арганізацыямі, якія праўна рэпрэзэнтуюць народы Ўсходу Эўропы, а толькі з паасобнымі адзінкамі”.

Прывітаньне бацьком! Жыве Крыўя!

19.І.45 Я. Станкевіч

Працяг будзе.