3–2002
» да Зьместу «

Андрэй Хадановіч
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

палеміка:
Беларусь сёньня

Уладзімер Арлоў
   
* * *

---

Найперш хачу выказаць Валеру Булгакаву шчырую падзяку за даўнюю прыхільнасьць да маёй літаратурна-мастацкай творчасьці. Якраз гэтае цёплае стаўленьне, як мне ўяўляецца, і змусіла аўтара капітальнай працы “Пра клясычныя і неклясычныя нацыяналізмы” згадаць маё эсэ памерам на стандартную старонку (яно ледзь ня ўсё зь любасьцю працытаванае В. Булгакавым) у адным сьпісе з палітычнымі дасьледаваньнямі, зборнікамі артыкулаў, гістарычна-біяграфічнымі нарысамі ды нават манаграфіяй.

Дагэтуль я сьціпла меркаваў, што імпрэсія “Незалежнасьць — гэта…” (напісаная ў 1990-м для адмысловага выпуску газэты “Свабода”, які прысьвячаўся ўгодкам абвяшчэньня БНР) — ня больш як своеасаблівая ўлётка. Напэўна, мяне ўвёў у зман літаратуразнаўца Міхась Тычына, які ў свой час залічыў згаданы тэкст менавіта да гэтага “жанру”.

Падыход В. Булгакава мне імпануе, безумоўна, значна болей, хоць, трэба прызнаць, свае аргумэнты мае і М. Тычына. Іначай “Незалежнасьць…” наўрад ці хуценька пераклалі б на дзясятак моваў, а потым, як кануў у нябыт СССР, з дазволу, а пераважна без дазволу аўтара надрукавалі ці не ва ўсіх айчынных выданьнях (апагеем гэтага трыюмфальнага шэсьця сталася публікацыя ў газэце “Піянэр Беларусі”).

“Бальшыня “замалёвак з будучыні” Арлова… — цалкам слушна адзначае В. Булгакаў, — ужо сёньня ўспрымаецца зь вялікай доляй іроніі”. У сваю чаргу заўважу, што аўтар трактату пра нацыяналізм таксама надзелены шчасьлівым талентам ужо сёньня выклікаць шмат якімі цьверджаньнямі ня меншую долю іроніі. Чаго варты хоць бы бліскучы пасаж пра тое, што “Арлоў выбудоўвае сваю нацыяналістычную ўтопію, не ўсьведамляючы, што яе правобразам выступае сучасная яму марксысцка-ленінская камуністычная тэлеалёгія зь яе аднесеным у неакрэсьленую будучыню грамадзтвам усеагульнага дабрабыту, у якім будуць вырашаныя асноўныя палітычныя, сацыяльныя, нацыянальныя і іншыя супяэчнасьці…” Тут Булгакаў, апрача ўсяго, спрытна прыкідваецца былым двоечнікам, які ніколі ня чуў, што ўтопіі бываюць ня толькі камуністычныя і што да Маркса — Энгельса — Леніна пра “сьветлае заўтра” ўтрапёна марылі, да прыкладу, новазапаветныя апосталы. (Дарэчы, гэтаксама спрытна ён робіць выгляд, быццам ня ведае пра існаваньне Зянона Пазьняка ды ягоных працаў па нацыянальным пытаньні.)

Альбо возьмем назіраньне В. Булгакава, датычнае афрыканскіх краінаў, якое вытанчана праектуецца на беларускую сытуацыю. Аказваецца, ня дзе-небудзь, а якраз у Афрыцы “здабыцьцё незалежнасьці ад мэтраполіі… за рэдкім выняткам адзначалася рэзкім пагаршэньнем узроўню жыцьця”. Чытачу, маўляў, добра вядома, як квітнеюць Малдова або Арменія ці Ўкраіна. (Немаведама чаму прыходзіць на думку сьветлай памяці “Бум-Бам-Літ”, сябры якога зацята зьбіралі грошы на вандроўку ў шматпакутную Афрыку.)

В. Булгакаў элегантна падштурхоўвае чытача да высновы, нібыта Арлоў разам зь іншымі беларускімі інтэлігентамі верыў, што “крызыс камуністычнай ідэалёгіі ў краіне, у якой адсутнічаюць традыцыі палітычнай культуры, мэханічна (выдзелена мной — У. А.) прывядзе… да эўрапеізацыі нашай Бацькаўшчыны”. Калі ж надзеі на “завоблачныя ганарары” ды ўсе іншыя даброты, што мусілі мэханічна абрынуцца на галовы наіўна-дурнаватых інтэлігентаў, чамусьці ляснуліся, яны (а канкрэтна, як піша В. Булгакаў, “былыя трыбуны БНФ і аракулы ТБМ”) узялі ды “масава адышлі на пэнсію або выехалі ў эміграцыю, перакваліфікаваліся ў работнікаў трэцяга сэктару ці нават звычайных школьных настаўнікаў”.

Паколькі я ні ў водную зь пералічаных катэгорыяў ня трапіў, наважуся выказаць страшную здагадку. Можа, якраз гэтыя настаўнікі-перараджэнцы, дапамагаючы “лукашэнкаўскай прапагандзе”, і ўбілі ў масавую сьвядомасьць (а за адным разам, як выглядае, і ў сьвядомасьць самога В. Булгакава) “знак роўнасьці паміж паняцьцем “беларускі нацыяналіст” і “фашысцкі паслугач-калябарант”. Апрача нас, маладзейшых, пашанцавала ці не аднаму К. Каліноўскаму, які таксама здолеў разьмінуцца зь нямецка-фашысцкімі захопнікамі ў часе.

Але тут пачынаецца ўжо зусім іншая гісторыя.

Сяргей Дубавец
   
* * *

---

Нацыяналізм як самастойны прадмет гутаркі ў цяперашнім часе не намацваецца. Таму тэма, заяўленая ў назьве артыкулу, гучыць рудымэнтарна, “як за савецкім часам”. Такая пастаноўка пасавала б сёньня хіба новаму Эжэну Ёнэско. На маю думку, ператварэньне Беларусі ў незалежную краіну, у суб’ект палітыкі, эканомікі, культуры люстэркава сталася ператварэньнем нацыяналізму з назоўніка ў прыметнік. Таму я прачытваю загаловак дадзенага тэксту як “клясычнае і неклясычнае” сваё, або беларускае. Менавіта ў такім ракурсе могуць разглядацца нацыяналістычныя праявы ў эканоміцы, палітыцы ды іншых сфэрах жыцьця краіны і нацыі. Мы кажам пра тое, якім чынам выяўляецца сваё, беларускае ў параўнаньні з чужым, замежным: ва ўзаемадзеяньні з чужым, замежным і ў супрацьстаяньні з чужым, замежным. Нацыяналізм становіцца суб’ектам дасьледаваньня, калі існуе процілеглы суб’ект акупацыі ці каляніялізму. Але калі няма гэтага другога, няма і першага. Верагодна, беларускі нацыяналізм можа стаць суб’ектам на супрацьлеглым баку глябалізацыі. Але і такі суб’ект сёньня ў Беларусі не намацваецца. Зрэшты, думаю, гэта быў бы ўжо і іншага кшталту нацыяналізм.

Ня так даўна, год ці два таму, мне даводзілася “актуалізаваць” беларускі нацыяналізм у цяперашнім часе зьмененае краіны і істотна зьмененага сьветапогляду нацыі, калі слова “нацыяналізм” перастала “пісацца крывёю сэрца” і запатрабавала больш адэкватнага і зразумелага тлумачэньня. Менавіта каб вярнуць яму намацвальнасьць, я і прапанаваў атаясаміць яго з арыстакратызмам. Але арыстакратызм ня можа быць ні клясычным, ні неклясычным. Вось жа і сучасны нацыяналізм, у маім разуменьні, не адгукаецца на гэтыя характарыстыкі.

Што да прапанаванага артыкулу, дык выбар тэкстаў для яго, магчыма, надаваўся б для рэтраспэкцыі “нацыяналістычнае думкі” ў Беларусі (ніяк не сучаснасьці), калі б ня быў настолькі хаатычны. Да прыкладу, імпрэсія У. Арлова, абсалютна пачуцьцёвая і вартая разгляду хіба з гледзішча паэтыкі (ніяк не паліталёгіі). А біяграфічныя нарысы А. Лукашука і С. Ярша маюць значэньне толькі як такія і мусілі б разглядацца ў доўгім шэрагу падобных з гледзішча найноўшае гісторыі, а не, зноў жа, паліталёгіі. Неадэкватнасьць тут такая самая, як бы гэты прапанаваны тэкст уключыць у аналіз беларускага балету ці беларускай сьвінагадоўлі.

Неўспрыманьне жанравай спэцыфікі робіць аўтара сьмешным і тады, калі ён разглядае мае публікацыі. Дзіўна, што ў сыстэму агляду “беларускага нацыяналізму” ня трапілі пасажы пра тараканаў, якія лётаюць у цемры, або пра гіпсавыя скульптуры Ніцшэ, што часьцяком трапляюцца на вочы ў Менску. Тое, што пішацца ў канонах паэтыкі, ніяк не надаецца для паліталягічнага разгляду. Тут спроба спалучыць неспалучальнае бясконца разбурае сам прапанаваны тэкст — прыводзіць аўтара да падмены паняткаў, блытаніны ў фактах, а ўрэшце — да сьведамага скажэньня іх. Толькі адзін прыклад. Аўтар піша: “...у 2002 годзе Сяргей Дубавец будзе заклікаць да асьцярожнага супрацоўніцтва з лукашэнкаўцамі ў справе абароны беларускай незалежнасьці”. Праўда, на тое, каб сьцьвердзіць гэта, цытаты не знайшлося. А калі б яна пашукалася, знайшоўся б цэлы мой артыкул, дзе я кажу пра недапушчальнасьць супрацоўніцтва з рэжымам. Ніякага супрацоўніцтва! Спаборніцтва — так. Гэта значыць, барацьба ў набліжэньні, змаганьне за вынік, а не супрацоўніцтва альбо глухое адмаўленьне.

На жаль, амаль кожная “інтэрпрэтацыя” аўтарам артыкулу маіх тэзаў (і тэзаў маіх калегаў) мае такі непразарлівы, няўважлівы, неахайны, а ў выніку хлусьлівы выгляд. Аўтар раз-пораз уступае ў нібыта палеміку з аб’ектамі свайго агляду, дзе асноўныя яго аргумэнты зводзяцца ўрэшце да неадпаведнасьці той “інтэлектуальнай базы”, на якой ствараюць свае тэксты абраныя для аналізу аўтары. Выглядае, што такая выснова і была галоўным стымулам напісаньня артыкулу, але, на жаль, не прагучала годным пераможным фіналам аўтарскага тэксту. Дзясяткі выпадковых пасылаў, невыразных закідаў і неразьвітых намёкаў накрылі ўрэшце тую выснову густою балотнаю раскаю, прымусіўшы мяне згадаць дэфініцыю жанру артыкулу, завучаную некалі на тэорыі журналістыкі: артыкул — гэта яснае разьвіцьцё строга пэўнай думкі.

Сяргей Ёрш
   
Чытач сам разьбярэцца,
хто мае рацыю

---

У сваім артыкуле “Пра клясычныя і неклясычныя нацыяналізмы” Валер Булгакаў спрабуе ўзьняць сапраўды вострыя, дыскусійныя тэмы. Ён слушна заўважае, што “незалежная Беларусь асуджаная на пашырэньне нацыяналістычных настрояў”, але тэарэтычнае асэнсаваньне іх не завершана. Вазьму на сябе сьмеласьць зазначыць, што яно, фактычна, толькі пачалося. Спробы некалькіх “айчынных тэарэтыкаў”, у тым ліку некаторых з названых Булгакавым ды самога Булгакава, на жаль, не дацягваюць да належнага ўзроўню. Сапраўды, у “нявырабленасьці і непрывабнасьці нацыянальнай ідэалёгіі” вінаватыя самі нацыянальныя ідэолягі, шмат хто зь іх зьдзіўляе бездапаможнасьцю і просталінейнасьцю. Застаецца спадзявацца на зьяўленьне ў найбліжэйшай пэрспэктыве новых імёнаў, тэорыяў, працаў.

Спынюся, аднак, на “выкрытай” В. Булгакавым “нацыяналістычнай стратэгіі гераізацыі нацыянальнай мінуўшчыны”, якая нібыта была заснаваная Аляксандрам Лукашуком, а нядаўна была адроджаная Сяргеем Яршом. На думку Булгакава, праз гэтую стратэгію гераізуюцца “калябаранты” часоў другой сусьветнай вайны. Наагул, тэма калябарацыі, як відаць з артыкулу, захапіла аўтара, і ён раздае ярлыкі “калябарантаў” налева і направа, без абгрунтаваньняў і аналізу гісторыі пытаньня.

Калябарант (ад фр. collaboration — супраца) — чалавек, які супрацоўнічае з акупацыйным рэжымам. Гэта значыць працуе ў акупацыйнай адміністрацыі, паліцыі, служыць у дазволеных акупантамі вайсковых аддзелах. Калябарантамі, аднак, не лічыліся тыя людзі, якія працавалі ў названых структурах, але супрацоўнічалі з падпольлем альбо ад пачатку былі ім туды засланыя.

Напрыклад, паэт Валянцін Таўлай падчас нямецкай акупацыі працаваў у беларускай адміністрацыі, друкаваў свае вершы ў акупацыйных выданьнях, але рэпрэсаваны савецкай уладай ня быў, бо перадаваў зьвесткі спэцгрупе НКГБ. Значыць, быў не нямецкім калябарантам, а савецкім выведнікам. Паэт Іван Міско (Анатоль Іверс) працаваў у Слонімскай раённай управе, але перадаваў інфармацыю савецкім партызанам, таму і яго пасьля вайны савецкая дзяржбясьпека не рэпрэсавала. Настаўніца Еўдакія Казлова працавала ў Беларускай Цэнтральнай Радзе ў Радаслава Астроўскага. Але вынікае, што і яна не калябарантка, бо выконвала заданьне савецкіх партызанаў. І такіх прыкладаў, калі беларускія інтэлігенты супрацоўнічалі ў часе нямецкай акупацыі з савецкай выведкай, шмат.

Адпаведна, нельга лічыць калябарантамі й удзельнікаў беларускага нацыянальнага руху Супраціву. Вядомы беларускі гісторык Галіна Кнацько яшчэ ў 1994 годзе пісала: “Беларускае нацыянальнае падпольле знаходзілася ў найбольш уразьлівым стане. Нярэдка ягоныя лідэры легалізаваліся, знаходзячыся на службе акупантаў, выношвалі ідэі барацьбы за незалежнасьць”. (Кнацько Г. Листопадовцы // Народная газета. 1994. 25 жніўня.). Гісторык Юры Туронак ня лічыць калябарантам бурмістра Менску Вацлава Іваноўскага, бо той быў адным зь лідэраў падпольнай Арганізацыі беларускіх нацыяналістаў, дапамагаў польскай выведцы. Ці можна назваць калябарантам Усевалада Родзьку? Ведаючы, што ён быў супрацоўнікам абвэру, служыў бурмістрам Віцебску, быў віцэ-прэзыдэнтам Беларускай Цэнтральнай Рады, афіцэрам БКА, –– так. Але ведаючы пра іншы напрамак ягонай дзейнасьці — актыўны ўдзел у нацыянальным антыфашыстоўскім падпольлі, — не.

Праблему неабходнасьці падзелу сьвядомых калябарантаў і патрыётаў-падпольшчыкаў яшчэ ў першыя пасьляваенныя гады ўздымалі беларускія публіцысты-эмігранты. “Беларуская нацыянальная праца павінна была раздвоіцца і пайсьці двумя шляхамі: адзін шлях быў падпольнай работы з мэтаю падрываньня як нямецкай, так і супроцьбеларускай бальшавіцкай акцыі, вядзеньне аружнага партызанскага змаганьня зь немцамі і бальшавіцкімі бандамі, другім быў шлях легальнае работы, каб, пралезшы ў адміністрацыю і іншыя дзялянкі легальнае працы, прыкрываць падпольле, бараніць народ ад фізычнага вынішчэньня і ў любой форме мабілізаваць і вырашчываць нацыянальныя сілы для будучых падзеяў. Гэтае раздваеньне нацыянальнае дзейнасьці было толькі на вонкі, бо фактычна паміж легальнай і падпольнай работай існавала поўнае ўзгадненьне, а часта асобы, што займалі афіцыйныя становішчы, былі адначасна актыўнымі ўдзельнікамі і кіраўнікамі падпольнае работы”, — пісаў вядомы эміграцыйны дзяяч Станіслаў Станкевіч (пад псэўданімам “Язэп Каранеўскі” ў часопісе “Ruch” (Заходняя Нямеччына). 1946. № 1, красавік.).

Гэткую тэму ўздымае і беларускі літаратар, вэтэран нацыянальнага руху Янка Жамойцін з Варшавы ў часопісе “Białoruskie Zeszyty Historyczne” (№ 17, 2002) ды адзначае, што “ў такой складанай сытуацыі не магло абысьціся бяз здраднікаў, калабарантаў — прыслужнікаў акупацыйнага рэжыму” (с. 253). Але нацыянальнае падпольле імкнулася абясшкодзіць іх пранямецкую дзейнасьць. Напрыклад, вядомае забойства кіраўніка беларускіх нацыянал-сацыялістаў Фабіяна Акінчыца, піша Жамойцін.

Булгакава засмучае тое, што, “захапіўшыся адраджэньнем нацыянальных герояў, нашы маладыя ды верныя сыны Бацькаўшчыны самі не заўважылі, якую неацэнную паслугу зрабілі лукашэнкаўскай прапагандзе. Лукашэнкаўскія, а да іх савецкія ідэолягі і прапагандысты з ног зьбіваліся, каб убіць у масавую сьвядомасьць беларусаў знак роўнасьці паміж паняцьцем “беларускі нацыяналіст” і “фашысцкі паслугач-калябарант”. Але тут ён, як кажуць, трапіў не па адрасе. Насамрэч, пішучы ўжо амаль дзесяць гадоў пра існаваньне падчас нямецкай акупацыі беларускага нацыянальнага руху Супраціву, я гэты міт не мацую, а, наадварот, выкрываю (яшчэ ў 1995 годзе было надрукаванае маё дасьледаваньне “Беларускі нацыянальны рэзыстанс у гады Другой сусьветнай вайны” (Пагоня. 1995. № 33, 34, 36, 37). Калісьці ў пачатку 1990-х вялікую шкоду зрабіў (у тым ліку і сабе) адзін дзяяч нацыянальнага руху, калі, з падачы Ю. Туронка, пачаў на сустрэчах з выбарцамі распавядаць пра тое, як прыхільна ставіўся да беларушчыны нямецкі акупант В. Кубэ. У той час украінцы, прыбалты актыўна прапагандавалі гісторыю свайго Супраціву, як антыбальшавіцкага, так і антынямецкага. А ў нас, аказваецца, абаронцам беларускага народу быў гаўляйтэр Кубэ… Некаторыя яго й сёньня згадваюць добрым словам, а шэраг незалежных беларускіх выданьняў масава перадрукоўваюць нямецкія прапагандысцкія плякаты. Зь якой мэтай? Напэўна, яны й самі ня ведаюць. Але факт, што дагэтуль не перавыдадзены беларускі антыфашыстоўскі падпольны друк.

Іншы аспэкт праблемы калябарацыі — калябарацыя нацыі, якая на той час ня мела свае дзяржаўнасьці. Безумоўна, неабходныя скрупулёзныя, грунтоўныя дасьледаваньні гэтай тэмы, якіх пакуль у нас няма.

* * *

Валер Булгакаў, галоўны рэдактар часопісу ARCHE, дэманструе сваё дылетанцтва ў друкарскай справе: ён ня можа адрозьніць брашураў, якія выраблены ў друкарні, на рызографе і на “офіснай друкарцы”. А разгляданыя ім дзьве брашуры “Голасу Краю” выйшлі якраз у легальных друкарнях, хоць і неафіцыйна.

Булгакаў закідае гэтай друкаванай прадукцыі “дылетанцтва і аматаршчыну”. Вядома, супрацоўнікам незарэгістраванага выдавецтва яшчэ не стае досьведу і ведаў, але гэта справа часу (напрыклад, у верасьні 2002-га ў выдавецтве выйшла грунтоўнае дасьледаваньне маладога гісторыка Алеся Гелагаева “Беларускія нацыянальныя вайсковыя фармацыі ў часе другое сусьветнае вайны”). Галоўнае, што гэтыя маладыя людзі шчыра вераць у свае ідэалы, умеюць арганізаваць працу (ад падрыхтоўкі выданьня да яго рэалізацыі), імкнуцца да яе прафэсіяналізацыі. Дык мо ўсё ж вітаць трэба зьяўленьне новага незалежнага выдавецтва?

* * *

Гаворачы пра нібыта “сьвядомае перакручваньне і фальшаваньне гістарычных фактаў” у брашуры, прысьвечанай У. Родзьку, Булгакаў не абцяжарвае сябе прывядзеньнем канкрэтных прыкладаў. Затое дапускае памылкі пры цытаваньні названай брашуры. Так, Булгакаў піша: “Пасьля акупацыі Нямеччынай Беларусі [Родзька] працуе бургамістрам Віцебску, у мэтах, як піша Ёрш, “беларусізацыі гораду... супрацоўнічае з абвэрам (нямецкай вайсковай выведкай і контравыведкай)”. Насамрэч у арыгінале чытаем: “На Беларусі Родзька… стварае падпольныя групы, вядзе працу па структурным афармленьні БНП. Для прыкрыцьця падпольнай працы ён працуе бурмістрам Віцебску, праводзіць беларусізацыю гораду. У гэтых жа мэтах Родзька супрацоўнічае з абвэрам (нямецкай вайсковай выведкай і контравыведкай)”. Розьніца відавочная. Пайшоў Родзька на супрацу з абвэрам альбо на працу бургамістрам не для таго, каб беларусізаваць Віцебск. Яго паслала туды нацыянальнае падпольле для прыкрыцьця падпольных структураў. І такія недарэчнасьці з цытатамі ў Булгакава здараюцца неаднойчы.

Ён піша, што “аўтар сьвядома адмаўляецца ад навуковай мэтадалёгіі, кладучы ў аснову свайго нарысу не гістарычныя факты, а вусныя аповеды неназваных наратараў”. Насамрэч брашура грунтуецца ня толькі на ўспамінах удзельнікаў тых падзеяў (аўтары ўспамінаў называюцца, за выключэньнем аднаго), але й на архіўных матэрыялах, якіх Булгакаў адмыслова не заўважыў — яны ня ўпісваліся ў ягоную канцэпцыю. Сама ж брашура меркавалася не як навуковая праца, а як невялікі зборнік дакумэнтаў і ўспамінаў пра адну асобу беларускага нацыяналістычнага руху. Чытач, азнаёміўшыся з дакумэнтальнымі матэрыяламі, мог зрабіць для сябе выснову, хто ж такі быў Родзька, не абавязкова згаджаючыся з пазыцыяй аўтара, выкладзенай у першай частцы брашуры.

* * *

Падымае В. Булгакаў і пытаньне тэрміналёгіі. На ягоную думку, тэрмін “бальшавіцкія акупанты” пазычаны “зь беларускіх калябарацыйных выданьняў часоў апошняй вайны”. Бярэ ён пад сумнеў і тэзыс Дубаўца, што “калі прызнаём францускую або нямецкую акупацыю Беларусі, трэба прызнаваць і расійскую”.

У адрозьненьне ад прыбалтыйскіх вызвольных рухаў, якія пры канцы 1980-х гадоў паднялі сьцяг змаганьня супраць савецкай акупацыі, беларускі нацыянальны рух змагаўся толькі супраць камуністычнага рэжыму ў Менску. Тэзыс пра “расейскі імпэрыялізм” будзе агучаны Пазьняком толькі ў пачатку 1994-га. Але й дагэтуль нацыянальны рух і ягоныя лідэры ня выпрацавалі цьвёрдай пазыцыі што да ацэнкі часу савецкага панаваньня ў Беларусі. Вось і Дубавец піша: “трэба прызнаваць”, што была савецкая акупацыя. Дагэтуль не прызналі. Цяпер ужо кажуць — “расейская акупацыя”.

* * *

В. Булгакаў згадвае “пра анэкдатычную падрыхтоўку антынямецкага паўстаньня Родзькам у чэрвені 1944-га з мэтай абвяшчэньня Беларускай Народнай Рэспублікі”. Пакінем гэтую характарыстыку на сумленьні аўтара. Падрыхтоўка вясной — летам 1944-га антынямецкага паўстаньня ў Менску Беларускай незалежніцкай партыяй — факт пакуль малавядомы і камусьці можа падасца выдумкай эмігрантаў, якія хацелі апраўдаць сваю дзейнасьць (альбо бязьдзейнасьць) падчас нямецкай акупацыі. Насамрэч факт гэты праўдзівы, пацьвярджаецца дакумэнтальна дзеячамі БНП, арыштаванымі савецкай дзяржбясьпекай. Пакуль гэтыя матэрыялы, якія захоўваюцца ў архіве КДБ Беларусі, не надрукаваныя, спашлёмся на іншыя, ужо выдадзеныя крыніцы.

Пра падрыхтоўку да паўстаньня, якое задумаў Родзька, сьведчыць сябра ЦК БНП Барыс Рагуля, які цяпер жыве ў Канадзе. Калі Булгакаў мае недавер да маіх публікацыяў, дык спашлюся на чужы артыкул — “Сем капеек за кулю” (“Наша Ніва” ад 30 чэрвеня 1997 г.). Калі б Булгакаў лічыў Рагулю выдумляльнікам, то наўрад ці друкаваў бы пра яго кнігу, што напісаў Лявон Юрэвіч (Жыцьцё пад агнём. Менск: Бібліятэка часопісу ARCHE. 1999.). Сьведчаць пра падрыхтоўку да паўстаньня Ўладзіслаў Рыжы-Рыскі, Язэп Сажыч, Віктар Сікора, напісалі ўспаміны сьв. пам. Міхась Зуй і Сяргей Кажан ды інш.

Уладзіслаў Рыжы-Рыскі пісаў на эміграцыі: “Падчас [Другога Ўсебеларускага] Кангрэсу існавалі, як ведама, дзьве тэндэнцыі: афіцыяльная — БЦР і нелегальная — БНП. Беларуская Цэнтральная Рада імкнулася правесьці Кангрэс бяз збройнага канфлікту зь немцамі. БНП-ж мела намер надаць Кангрэсу рэвалюцыйны характар у адносінах да немцаў. Я, як сябра БНП, быў староньнікам другой формы, аднак сёньня, гледзячы на мінулае з далейшай пэрспэктывы, мушу прызнаць, што першы мэтад быў безумоўна адзіным слушным і практычным, бо-ж ашчадзіў нам шмат патрэбных патрыятычных сілаў, якія напэўна былі-б зьнішчаны ў выпадку магчымага канфлікту зь немцамі” (Незалежная Беларусь (Заходняя Нямеччына). 1953. № 5 (11), чэрвень.).

Сапраўды, ідэя антынямецкага паўстаньня ў Менску належала патрыятычнай моладзі (кіраўніку БНП Усеваладу Родзьку было тады толькі 24 гады), якая рвалася да барацьбы, на барыкады (многія старэйшыя беларускія дзеячы ўжо думалі пра эміграцыю ды сядзелі на валізах). Аднак гэта не была проста ідэя — існаваў распрацаваны плян, з красавіка 1944 году ішла падрыхтоўка. Калі б удалося сьцягнуць у Менск усе баёўкі БНП і некаторыя аддзелы БКА, ачольваныя сябрамі гэтай партыі, то ў паўстаньні ўзялі б удзел некалькі тысяч узброеных чалавек. Гэта мусіла быць найперш прапагандысцкая акцыя: праз захопленыя радыёстанцыі была б перададзеная вестка пра аднаўленьне незалежнай Беларускай Народнай Рэспублікі, пасьля чаго паўстанцы мусілі пакінуць горад, сысьці ў лес альбо загінулі б у баях (сілы былі няроўныя).

Аднак 23 чэрвеня 1944 году пачалася апэрацыя “Багратыён” і савецкія войскі імкліва набліжаліся да Менску. На нарадзе ЦК БНП была прынятая прапанова старэйшых: паўстаньне супраць немцаў дзеля прапагандысцкіх мэтаў не падымаць, каб захаваць свае нешматлікія кадры для антыбальшавіцкай барацьбы. Гэтую прапанову прынялі й маладыя. Антынямецкага паўстаньня не адбылося. Варшаўскае паўстаньне, якое пачалося празь месяц, таксама было асуджанае на паразу. Але ж яно адбылося, і яго не маглі замоўчваць савецкія прапагандысты.

Кіруючыся лёгікай Булгакава, можна назваць “анэкдатычным” абвяшчэньне Радай БНР 25 сакавіка 1918 году дзяржаўнай незалежнасьці Беларусі. Тады група беларускіх дзеячоў зьдзейсьніла гэты акт, ня маючы вялікай падтрымкі ў грамадзтве і амаль ніякай мілітарнай сілы, ды яшчэ пад нямецкай акупацыяй. Аднак жа сьвяткуем гэты дзень, шануем аўтараў Акту 25 Сакавіка, адзначаем іх сьмеласьць. Дык ня будзем зьдзекавацца зь беларускіх патрыётаў, якія хацелі паўтарыць гэты ўчынак, але не змаглі. Многія зь іх пасьля заплацілі жыцьцём за свой патрыятызм, загінуўшы ад рук немцаў і бальшавікоў.

* * *

Думаю, чытач сам разьбярэцца, хто ліе ваду на лукашэнкаўскі млын: той, хто прапагандуе гісторыю беларускага нацыянальнага антыфашыстоўскага Супраціву, ці той, хто аблівае яго брудам.