1–2003
» да Зьместу «

Расейскае пытаньне
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

водгукі

Васіль Аўраменка
   
Літаратура і рынак:
лепш пазьней ці ніколі?

---

Ужо стала звычкай бэсьціць беларускі лад за адсутнасьць рэформаў і свабоднага рынку. Яно й сапраўды, у рынкавым сацыялізьме значна больш “сацыялізму”, чым “рынку”, а ў адсутнасьці свабоднай рынкавай канкурэнцыі шмат каму бачыцца галоўная прычына тутэйшых эканамічных цяжкасьцяў. Што ж тады казаць пра наш літаратурны рынак, дзе сацыялізму яшчэ больш, чым у эканоміцы, а скаргі пісьменьнікаў на бездухоўнасьць ці нежаданьне публікі чытаць іхныя творы — лішняе сьведчаньне жывучасьці “беларускага літаратурнага камунізму”. Думаю, значная частка насельніцтва сумняецца ў наяўнасьці ня толькі рынку, але й самой беларускай літаратуры, не клясычнай (Купалы—Коласа), а сучаснай: папулярнай, сур’ёзнай, забаўляльнай — адэкватнай патрэбам XXI стагодзьдзя. Дзякуй богу, канфлікт вакол СБП нагадаў грамадзтву пра існаваньне саміх пісьменьнікаў, але ж трэба неяк нагадваць і пра іхную творчасьць. Тут, мяркую, скандалы й сэнсацыі — ня самы апошні сродак. Трэба вучыцца жыць у новых умовах, бо за рынкам эканамічным прыйдзе рынак літаратурны, а там “плач па беларускай літаратуры” нікім пачуты ня будзе. Па вялікім рахунку, нашыя пісьменьнікі за савецкім часам (у 60—80 гады) існавалі ў цяплічных умовах. На Захадзе няма прафэсіі “паэт”, а жыць зь літаратурнай творчасьці могуць сабе дазволіць або сусьветныя знакамітасьці, або вельмі плодныя празаікі. Савецкая ж дзяржава ўтрымлівала немалое войска творцаў самых розных жанраў, бо прыпісвала іх да ведамства агітацыі й прапаганды. Ідэалягічны “парасон” не даваў пісьменьнікам расьці занадта высока й вольна, але гарантаваў пэўныя жыцьцёвыя стандарты (пры ўмове ляяльнасьці да ўлады). Да таго ж таталітарны рэжым пакідаў шмат каму маральнае апраўданьне: ня здолеў, маўляў, таму, што “прыціскалі, не друкавалі, выразалі” і г.д. Спасылацца на гэта маглі ня толькі апальныя ці сапраўды гнаныя, а й проста няздатныя. А што цяпер сказаць у сваё апраўданьне? Няма забаронаў. Кожны вольны пісаць што і як хоча. Але чаму так маркотна, чаму няма радасьці ад новых даляглядаў? Мо для беларускіх творцаў трэба прымус? А каб справакаваць іх на нешта значнае, патрэбны штуршок звонку ці проста — шок ад знадворных абставінаў. (Тады за апошнія 10 год мусіла б зьявіцца нямала геніяльных твораў!) Але таталітарызм рынку яшчэ больш імпэратыўны й усюдыісны, чым таталітарызм камуністычны. Ад свабоды не схаваешся й не апраўдаешся, перад ёй усе голыя й роўныя. А за свой кавалак трэба кожны дзень змагацца. Зубы й локці, кемлівасьць і хіжасьць, талент і цярплівасьць — усё тут мае значэньне й кошт. Жорстка? Нязвыкла? Страшна? Але так наладжаны сьвет і толькі так сёньня можа выжыць і асобны творца, і асобна ўзятая беларуская літаратура.

Будзе несправядліва не згадаць яшчэ адной акалічнасьці — нашым літаратарам даводзіцца канкураваць ня столькі паміж сабою, як з расейскамоўнай літаратурай і культурай. І гэта, бадай, самы складаны момант беларускага літаратурнага жыцьця. Як бы мы ні хавалі галаву ў пясок і ні прыкрываліся лёзунгамі накшталт “Не вместо, а вместе”, рана ці позна пытаньне стане рубам: чыя кашуля бліжэйшая да цела — свая альбо расейская? Адказ у палітыцы й эканоміцы практычна гатовы, неўзабаве ён акрэсьліцца і ў сфэры культуры. Трэба спакойна, без гістэрыкі й енкаў, грунтоўна й праўдзіва рыхтаваць свае аргумэнты (хай і супраць фактаў!). Што для нас ёсьць беларуская літаратура й культура? Якое месца ў ёй (ці па-над ёй?) займае расейская?

Большасьць беларусаў добра знаёмая з адной і другой, і ўсім відавочна, што расейская культура значна багацейшая. Ёсьць у ёй шмат знаёмага й зразумелага, элітарнага й простага, больш стромкіх вяршынь і глыбокіх прорваў, інтэлектуальных спакусаў і спажывецкіх пастак. Але ў сёньняшнім адкрытым сьвеце ёсьць і значна багацейшыя культуры — амэрыканская, ангельская, кітайская, француская, нямецкая ды інш. І як бы цікава ні было падарожнічаць па іх, жыць лепш у сваёй “хаце”, прыстасаванай да твайго памеру, тэмпэрамэнту й нацыянальных звычак. Адно каб інтэр’ер — культурны ляндшафт — быў сучасным і функцыянальным. Больш важная нават ня колькасьць у ім архаікі й клясыкі, а мас-культуры й авангарду. У гэтым сэнсе беларушчына ёсьць прывабнаю для творцаў, бо тут шмат незанятых нішаў і нескароных вяршынь. Але для спажыўцоў тут ня так “сытна”, як у расейскім культурным асяродзьдзі. Паколькі ж без параўнаньня ніяк не абысьціся (а яно схіляецца ня ў наш бок), то адкрыты канфлікт з расейшчынай цяпер будзе хутчэй шкодны, чым карысны. Для пачатку трэба мадэрнізаваць сваю культуру. Для гэтага, як і ў эканоміцы, трэба не “даганяць” кагось у традыцыйных галінах, а асвойваць найноўшыя галіны ці лепш ствараць свае, арыгінальныя. У дачыненьні да літаратуры гэта азначае пісаць не раманы-“апупеі” ці грувасткія паэмы, а кароткія эсэ-фэнтэзі, показкі, афарызмы, сэрыялы міні-баек, нават рэклямныя скетчы ды песенныя “хіты”. Усё гэта могуць лёгка падхапіць электронныя сродкі інфармацыі, усё гэта можа быць пастаянна на слыху ды на віду і, нарэшце, стаць часткай нашай мовы, культуры, сьвядомасьці. Можна абурацца засільлем рэклямы, прымітывізмам многіх песень ці мэлядрам, усё большым цытаваньнем у пабытовым маўленьні тэлевізійных штампаў, але нельга спыніць наступ новых вартасьцяў ды жыцьцёвых стандартаў, запатрабаваных часам і грамадзтвам.

Будзе несправядліва не згадаць яшчэ адной акалічнасьці — нашым літаратарам даводзіцца канкураваць ня столькі паміж сабою, як з расейскамоўнай літаратурай і культурай. І гэта, бадай, самы складаны момант беларускага літаратурнага жыцьця. Як бы мы ні хавалі галаву ў пясок і ні прыкрываліся лёзунгамі накшталт “Не вместо, а вместе”, рана ці позна пытаньне стане рубам: чыя кашуля бліжэйшая да цела — свая альбо расейская? Адказ у палітыцы й эканоміцы практычна гатовы, неўзабаве ён акрэсьліцца і ў сфэры культуры. Трэба спакойна, без гістэрыкі й енкаў, грунтоўна й праўдзіва рыхтаваць свае аргумэнты (хай і супраць фактаў!). Што для нас ёсьць беларуская літаратура й культура? Якое месца ў ёй (ці па-над ёй?) займае расейская?

Большасьць беларусаў добра знаёмая з адной і другой, і ўсім відавочна, што расейская культура значна багацейшая. Ёсьць у ёй шмат знаёмага й зразумелага, элітарнага й простага, больш стромкіх вяршынь і глыбокіх прорваў, інтэлектуальных спакусаў і спажывецкіх пастак. Але ў сёньняшнім адкрытым сьвеце ёсьць і значна багацейшыя культуры — амэрыканская, ангельская, кітайская, француская, нямецкая ды інш. І як бы цікава ні было падарожнічаць па іх, жыць лепш у сваёй “хаце”, прыстасаванай да твайго памеру, тэмпэрамэнту й нацыянальных звычак. Адно каб інтэр’ер — культурны ляндшафт — быў сучасным і функцыянальным. Больш важная нават ня колькасьць у ім архаікі й клясыкі, а мас-культуры й авангарду. У гэтым сэнсе беларушчына ёсьць прывабнаю для творцаў, бо тут шмат незанятых нішаў і нескароных вяршынь. Але для спажыўцоў тут ня так “сытна”, як у расейскім культурным асяродзьдзі. Паколькі ж без параўнаньня ніяк не абысьціся (а яно схіляецца ня ў наш бок), то адкрыты канфлікт з расейшчынай цяпер будзе хутчэй шкодны, чым карысны. Для пачатку трэба мадэрнізаваць сваю культуру. Для гэтага, як і ў эканоміцы, трэба не “даганяць” кагось у традыцыйных галінах, а асвойваць найноўшыя галіны ці лепш ствараць свае, арыгінальныя. У дачыненьні да літаратуры гэта азначае пісаць не раманы-“апупеі” ці грувасткія паэмы, а кароткія эсэ-фэнтэзі, показкі, афарызмы, сэрыялы міні-баек, нават рэклямныя скетчы ды песенныя “хіты”. Усё гэта могуць лёгка падхапіць электронныя сродкі інфармацыі, усё гэта можа быць пастаянна на слыху ды на віду і, нарэшце, стаць часткай нашай мовы, культуры, сьвядомасьці. Можна абурацца засільлем рэклямы, прымітывізмам многіх песень ці мэлядрам, усё большым цытаваньнем у пабытовым маўленьні тэлевізійных штампаў, але нельга спыніць наступ новых вартасьцяў ды жыцьцёвых стандартаў, запатрабаваных часам і грамадзтвам.

Вядома, што традыцыйная мара беларускага пісьменьніка — патрапіць у падручнік. Але сёньня больш актуальная патрэба ня ў “школьных клясыках”, а ў чорнарабочых мас-культуры, майстрох кічу й папсы, адмыслоўцах тэле- ці інтэрнэт-культуры. Менавіта ў іхных руках будучыня і нашае мовы, і самой Беларусі.

А што да рынку, то яго няма (на шчасьце?!) ня толькі ў беларускай літаратуры. Гэта часовая фора, дадзеная лёсам нам, беларусам, і ў палітыцы, і ў гаспадарцы, і ў іншых галінах, але ёй прыходзіць канец. Хто ведае, мо гэта будзе канец ня толькі для сёньняшніх улад, а і для нашых патаемных мараў і спадзяваньняў на лепшае? Ці гатовая беларуская літаратура й культура ўвогуле да самастойнага плаваньня ў адкрытым акіяне касмапалітычнага сьвету? Ці выжыве яна пры рынку, хаця б так, як пры камуністах? Кажуць — лепш пазьней, чым ніколі. Але ці не занадта ўжо позна?

Васіль Аўраменка, Магілёў