1–2003
» да Зьместу «

Расейскае пытаньне
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

запісы

Усевалад Гарачка
   
Паэты і паэзія

---

* * *

Для многiх з майго пакалення Арлоў быў не толькi пiсьменнiкам. Нават, я б сказаў, не столькi пiсьменнiкам…

Ведаеце, заўжды ёсць нечым прыцягальныя для людзей дрэвы, паркi, статуi, масты, да якiх прыходзяць, дзе збiраюцца. I хто яго ведае, што да iх прыцягвае? Метраў пяцьдзесят убок стаiць такое ж дрэва цi ляжыць нават большая камлыга. Але ўсе iдуць сюды.

Так i мы хадзiлi на вечары Разанава, Арлова, iншых…

На сцэне гучаць вершы цi проза. А мы шукаем у зале знаёмыя твары, нешта адзiн аднаму паказваем на мiгі. Мы ўжо думаем, куды пайсцi пасля, як толькi вечарына скончыцца. Ды што сябры i знаёмыя — сюды можа часам завiтаць i тая, каго ты кахаеш. А вершы, проза, што гучаць са сцэны, — яны як ненавязлiвая музыка, суправаджэнне нечага большага…

“Мой радавод да пятага калена”, “Падарожныя нататкi”, iншая проза Арлова таго часу — усё гэта ўкладаецца ў схему “Я — i небеларускi Сусвет” (хаця i там часам можна сустрэць беларуса). Нягледзячы на сваю аднавектарнасць, на яе глебе (i не толькi на ёй) мы стварылi сапраўды беларускi свет, дзе адбывалася ўсё, што толькi можа адбывацца ў рэальным жыццi. Свет шматвектарны. Толькi i пiсаць з яго. Але гэты свет не нарадзiў творцаў, па велiчынi роўных Арлову… Пакуль што не нарадзiў.

* * *

Гадоў 10 таму на лiтаб’яднанне, якiм кiруе Алесь Масарэнка, прыходзiла беларускамоўная публiка. Калi i з’яўляўся хто з расійскамоўных, яго адразу ж апрацоўвалі (i Масарэнка, i iншыя прысутныя): “Ты ж беларус, навошта табе пiсаць па-расійску, расійцы i самi напiшуць лепш за цябе!” Часам у некага з расійскамоўных узнiкаў верш па-беларуску, i тады ён узносiўся (нягледзячы на якасць), супрацьпастаўляўся “горшай” расійскамоўнай творчасцi (але не згадаю, каб хто з расійскамоўных аўтараў у вынiку такой апрацоўкi пачаў пiсаць па-беларуску). А самi беларускамоўныя лiтаратары былi вельмi моцна палiтызаваныя: хадзiлi на мiтынгi, былі сябрамi розных партыяў. Iх беларускасць не абмяжоўвалася сценамi памяшкання, дзе праходзiлi лiтаб’яднаннi (як стала пазней), — яны былi такiмi паўсюль. Гэта потым узнiкла мода быць беларусамi з Масарэнкам ды iншымi такiмi ж, а на вулiцы пераходзiць на расійскую. З’явiлiся дзвюхмоўныя, якія пiсалi i на адной, i на другой. Расійскамоўных, як раней, ужо не агiтавалi: “Яны хай сабе пiшуць, а нам трэба трымацца свайго”. Гэта былi саступкi. I не людзi, якiя рабiлi iх, змянiлiся — змянiўся нацiск з боку часу, абставiнаў. Не, нiхто не пагражаў, не тэлефанаваў, не даваў загадаў — на iх цiснуў дух новага часу. Урэшце дайшло да таго, што цяпер да Масарэнкi прыходзяць расійскамоўныя “кавээншчыкi”, “дэтэктыўнікi”, спекулянты на афганскай тэме ды iншы народ такога кшталту. Так, на лiтаб’яднаннi цяпер дзьмуць пiцерска-багемныя, “афганскiя” ды iншыя вятры, характэрныя для сярэдняй Расii. З беларускамоўных — покуль што Масарэнка ды яшчэ некалькi чалавек (пераважна старэйшага веку). Вось такую нiбыта сумную карцiну я намаляваў. Але ўсё крыху не так. Проста вакол Масарэнкi гуртавалiся пераважна не па прынцыпе моўнай прыналежнасцi, а па прынцыпе прыхiльнасцi да класiчнай савецкай школы. Усе гэтыя “яркие девочки”, што пiшуць пра тое, як упiваюцца зубамi ў шыi сваiх каханых, як расцякаецца чорная кроў… Усе яны не перастаюць, нягледзячы на такую тэматыку, быць прыхiльнiцамi класiчнай школы. Калгаснiца i ў аранжавай спаднiцы застаецца калгаснiцай. Так, яны абiраюць зло, але ў iх не разбураны той стрыжань, якi дабро i зло падзяляе, — у iх няма яшчэ плюралiзму адносна гэтых паняццяў.

А беларускамоўныя творцы не знiклi — яны проста не iдуць да Масарэнкi, а iдуць у розныя калегiумы, спрабуюць арганiзоўваць свае лiтаратурныя часопiсы, выпрацоўваюць лiтаратурныя канцэпцыi.

Тое, што беларуская лiтаратура мае сваё маладое пакаленне, — радуе. Хвалюе тое, што яна можа цалкам адысцi ад класiчнай школы з усiмi вынiкаючымi адсюль наступствамi. I каб не павярнуўся гэты адыход супраць самой беларускасцi.

Шлях

Адаму Глобусу

Койданава. Туманная летняя ранiца. Мне трэба “забiць” час, i я няспешна прагульваюся па адной з вулiц прыватнага сектару. Абапал дарогi старыя ясенi, клёны. Дамы падступаюць да самых тратуараў. А наперадзе — бела, нiчога не вiдаць. I чым далей я адыходжу ад цэнтру гораду, тым больш свабодна стаяць дамы. Яны ўжо не падыходзяць да самай дарогі, а месцяцца ў глыбiнi двароў. Прытым неяк уроскід: адзiн блiжэй, другi далей, адзiн да вуліцы франтонам, iншы — скатам даху. А наперадзе — туман. Адно адчуваеш, як дарога злёгку ідзе ўгору. I мая свядомасць малюе працяг гэтай карцiны. Ужо не дамы стаяць ля дарогi, а нейкiя хацiнкi. Нават плотам не абнесеныя. I не дрэвы ля iх растуць, а так, кусцiкi. А далей i дарога знікае, i хацiнкi. Толькi сям-там валун ляжыць цi тырчыць купка хмызоў. “Дарога на неба, — вымавiлася мне. — Вось, аказваецца, як проста туды трапiць”. Але неба — бязлюднае, пустое. Дзе нават i Бога няма.

* * *

Некалi па тэлевiзары я бачыў такую карцiну: рэфрыжэратар, а ў iм —падвешаныя тушы. Машына едзе, тушы ўвесь час б’юцца адна аб адну, целяпаюцца, пакручваюцца. Так i ў многiх i многiх мастацкiх фiльмах — тое ж мяса: бойкi, блуд… Але галоўная ўласцiвасць мяса — гнiсцi.

Віктар Слінко. Дзве кнігі

1 (Стол паэта)

Дзiўна, але працоўны стол Вiктара я заўжды нейкiм чынам параўноўваў з вокладкамi ягоных кнiг.

Памятаеце першую кнiгу “Апошнi снег”? Усяго тры колеры: чорны, белы, жоўты. Акно, i за iм — снег… Тады стол стаяў у куце пакою, якраз каля акна. Засланы жоўтым абрусам. На iм была лямпа. На рагу ляжаў стос паперы з акуратна надрукаванымi вершамi. Усё строга, графiчна, як на вокладцы.

Новая Вiцева кнiга (“Штольнi вясны”) мае вокладку ў залацiста-карычневых тонах, з дадаткам фiялетавага i малiнавага. Там таксама ёсць акно, але не такое строгае, як у выпадку першай кнiгi. Хутчэй нават не акно, а закiданы друзам стары калодзеж. Калодзеж — i адначасова рама карцiны. А на дне — фiялетавая вада — раёк вока. Пасярэдзiне — зрэнка: малiнавая, з упiсаным у яе не зусім зразумелым мне сiмвалам.

Так i стол. Шмат там чаго: i заручальны пярсцёнак у сподачку, i фотаздымак iншай… Гэты стол зусiм не падобны на той, ранейшы, дзе ўсё было складзена, нiбыта падрыхтавана на той выпадак, калі раптам гаспадар не вернецца. Цяпер праз сваю незавершанасць стол мае перспектыву, прадчувае заўтра.

Але не апошняе ва ўсiх гэтых аналогiях тое, што я ўпершыню пабываў у Вiцевым пакоi пасля выхаду кнiгi “Апошнi снег” зiмой. А пасля выхаду другой кнiгi, у новым ягоным пакоi, — летам. I за акном замест трывожнай зiмовай ранiцы быў куды больш спакойны летнi прыцемак.

2 (Дрэва паэзіі)

Дрэва паэзii Вiктара Слiнко. Ягоныя каранi жывяцца з тых жа падземных водаў, што жывiлi i дрэва паэзii Паглазава (быў такi расійскамоўны паэт-самагубца): надзвычай актуальная, прадвызначальная тэма Вiцевай паэзii — смерць (лепш яна праяўляецца ў першай кнiзе). Да гэтай дзiчкі прышчэплена галіна разанаўскага гатунку. Ён жа, Разанаў, i даглядаў шчэпу, палiваў (падземнай жылы — мала), угнойваў, падразаў. Толькi аднойчы сюды ўбiўся пасадоўнiчаць Бродскi (глядзiце некаторыя раздзелы другой кнiгi). I да ўсяго гэтага — нашы прыродныя ўмовы, наш беларускi клiмат, традыцыя.

У некага можа скласцiся ўражанне, што Вiцеву творчасць можна вытлумачыць праз iншых. Але я не казаў яшчэ пра зерне, пра тую жыццёвую сiлу, што дала пачатак гэтаму дрэву. I, можа, маё ўказанне на прысутнасць у Вiцевай творчасцi згаданых iмёнаў дазволiць толькi выразней пабачыць яго самога…

* * *

Арлекiну патрэбен П’еро, П’еро патрэбен Арлекiн… Насмешлiва-iранiчны, часам павярхоўны я i трагiчна-песiмiстычны Слiнко. Узаемны ўплыў у творчасцi быў мiнiмальны — кожны iшоў сваім шляхам: жыў, пiсаў. Але, жывучы, пiшучы, iдучы, мы мiжволi рабiлi супольную справу.

Лiтаратура згадзiлася прыняць нас з Вiктарам у свой цэх, але яна паставiла нас на пэўныя месцы — дала нам нейкiя ролi. І няхай нам здаецца, што мы — паэты цалкам незалежныя, вольныя.

* * *

Графаманiя. Гэтым словам звычайна абазначаюць хваравітую цягу да пісання, шматслоўнага і часта пустога. Але прырода гэтага хацення бывае розная. Адным хочацца, бо здабываюць праз гэта (працэс напiсання) нейкую паўнату. Iншым — каб мець славу, пашану (камусьцi будзе дастаткова пабачыць самому i паказаць сябрам свой здымак i вершы ў нейкiм там часопiсе цi газеце). I цi лічыць графаманамі тых, каму хочацца пісаць дзеля славы i пашаны, але хто пры гэтым больш-менш валодае словам (рытмiкай, рыфмай i да т. п.), хто ўмее стварыць нейкi верш-абалонку: нешта такое праўдападобна-паэтычнае, але ў чым няма паэзii. Напэўна, многiя з iх i ў чужых вершах не бачаць нiчога, акрамя гэтай самай абалонкi.

Першыя пiшуць нiбы па натхненнi. Верш нараджаецца нiбы сам сабой. На iхнiх вачах — слёзы радасцi стварэння… Але атрымоўваецца нявартае. Здаецца, словы самi вядуць цябе, і тое, што адкрываецца наперадзе, не адкрывалася яшчэ нiкому. Але выходзiць банал. У найлепшым выпадку — ненаўмыснае перайманне.

Слёзы натхнення… Яны нешта адкрываюць, але i нешта засцяць (за iмi не ўбачыш, што атрымаецца пасля). Калi ты адрозны ад большасцi па прыродзе сваёй цi жывеш iншым ад iх жыццём, напiсанае табой, як мiнiмум, будзе арыгiнальным, цiкавым. Калi ж ты такi, як усе… Таму многiя з тых, хто як усе (хочацца ж пiсаць!), спрабуюць жыць iншым жыццём: “Творца не павiнен прывязвацца нi да чога зямнога. Ён — па-над дабром i злом”. Але ў рэальнасцi выбар iншага жыцця ў iх не багаты, нават аднастайны: гарэлка, жанчыны, вакзалы… Нiхто не хоча iсцi пад гару. Лягчэй — з гары.

Ёсць яшчэ варыянт “штучнага натхнення” — медытацыйны спосаб напiсання вершаў. Ты штучна, пры дапамозе канцэнтрацыi (хаця дакладней было б сказаць — расканцэнтрацыi) волi, пачуццяў, думкi выклiкаеш стан натхнення. Уваходзiш у розныя “сусветы”, “шнарыш” па iх, як па Інтэрнэце (гэта можа мець дрэнныя наступствы для псiхiкi). Вершы прыносiш адтуль нiбы i неблагiя (можа, крыху халаднаватыя). Але што цябе павяло на гэты шлях? Можа, таксама жаданне быць iншым, пiсаць iнакш i праз гэта — вылучыцца? Цi ёсць у такой практыцы элемент графаманii?

Я перабраў далёка не ўсе варыянты i iх камбiнацыi. Як па мне — у кожным з нас ёсць жылка графаманская i жылка творчая. Iншая справа — у якiх яны стасунках памiж сабою, з якiмi каэфiцыентамi прысутнiчаюць у сваёй “лiнейнай камбiнацыi”. Прытым самi каэфiцыенты — функцыi часу: сёння ў табе пераважае творчае, заўтра, можа стацца, наадварот…

* * *

1

Апошнiм часам мне многiя паэты ўяўлялiся ледзь не жывёламi, якiя дазваляюць сабе ўсё, што захоча iх левая нага. I ў мяне нават быў аргумент на карысць гэтага: я таксама пiсаў, але ў мяне хапала сiлы душыць розныя вычварэнствы. Яны проста не хочуць. Так лягчэй. Але цяпер пераканаўся: яны — проста не могуць. Каб магчы, трэба на нешта абаперцiся, за нешта “трымацца” па-за плынню паэзii. Так, як у iх, бывае, калi ў цябе няма берагу i ты аддадзены гэтай плынi.

2

Памятаеце алхiмiчны сiмвал золата: дракон, якi кусае сябе за хвост? Так i многiя паэты: самi сябе кусаюць за нешта i выюць… вершамi.

3

Iншыя вершы: з пункту гледжання эстэтыкi — прыгожа, але калi паглядзець з іншага боку… Можна з асалодай сузiраць, як каштоўная ваза ляцiць з акна нейкага высокага паверху — і разбiваецца. Можа, i вершы, iх прачытанне — тое ж сузiранне падзення, а ваза…

4

Чамусьцi фразу “паэту можна ўсё” амаль заўжды тлумачаць аднабакова: “можна ўсё” не азначае iсцi ўгору — толькi скакаць унiз.

* * *

1

Ён яшчэ не нарадзiўся. Таму нiчога не ведае. Не ведае, у прыватнасцi, таго, што праз 240 гадоў яго прыраўнуюць да ветэранаў вялiкай айчыннай.

2

Няўжо мы i праз сто, i праз дзвесце гадоў, як юдэі сыход з Егiпту, будзем адзначаць Дзень Перамогі? Але на змену юдэйскай пассе прыйшла Пасха хрысцiянская. I няўжо над ёй мы ўстановiм новае свята святаў — “пасху” савецкую?

3

Напэўна, i праўда было б блюзнерствам праз сорак-пяцьдзесят гадоў пасля дня перамогi ў другой сусветнай, калi многiя з яе удзельнiкаў — жывыя, казаць пра адмену ўсенароднага свята. Але праз гадоў 70 блюзнерствам будзе ўжо iншае — святкаваць. У адносiнах да тых, хто стаў ахвярамi iншых, не менш крывавых войнаў, што былi на нашай зямлi.

* * *

Да нейкага часу я помнiў ледзь не ўсё сваё жыццё: з дня ў дзень. Прынамсi, мне цяпер здаецца, што было менавiта так. А потым усё гэта абрынулася. Засталiся нейкiя астраўкi… Вось я, трох-чатырохгадовы, iду з мамай па напаўзанесенай пяском асфальтаванай дарозе ў бок магазiну. На мне чорныя штаны i белая кашуля з чорным гальштукам i блiскучымi гузiкамi… Колькi разоў я так хадзiў, а ўсё злiлося ў адно i так запомнiлася. Колькi выпетрылася, адны выспачкi-ўспамiны засталiся. Збярэш iх разам — тыдня будзе шмат. А астатняе — як i не жыў.

* * *

Пра практыку ўваходжання ў розныя “сусветы”. Я нават не хачу разглядаць, для чаго гэта робiцца (для творчасцi цi для чаго iншага) i якiм спосабам (праз наркотыкі цi шляхам настройкi на пэўную хвалю, што, напэўна, блізка да акультных практык).

Многiм лiтаратарам, у першую чаргу маладым, хочацца нечага новага, яркага, выбiтнага i разам з тым — хуткага. Я разумею iх нелюбоў да творчасцi тых беларускiх паэтаў, той паэтычнай школы, дзе пiсаць вершы — нiбы вязаць снапы лёну: адзiн за адным. А поле — бясконцае. I так усё жыццё. Хоць шлях не пад гару, а праца — сiзiфава. Можа, пошукi маладых i падштурхоўвае гэта самая нелюбоў.

Але ўсе гэтыя пошукi, усе гэтыя практыкi разбураюць асобу. Ёсць звычайныя чалавечыя “паралелi” i “мерыдыяны” (цi “вектары”), якiя ўтвараюць “каардынатную сетку” (цi “базiс”) нашага душэўнага (духоўнага) жыцця. Пра што я кажу: гэта — любоў i нянавiсць, шчырасць i крывадушнасць, гультайства i працавiтасць… А памянёныя практыкi выводзяць чалавека ў свет, перпендыкулярны ўсяму гэтаму. З часам ты станеш ужо няздольны да звычайных чалавечых пачуццяў. I, калi будзеш паслядоўным, урэшце ператворышся ў жывога мерцвяка.

* * *

Паэты ўмеюць кахаць, але не ўмеюць любiць.
 

Знешняе і сутнасць

Калi гэта трэба “дзеля справы” — нячысты нячыстаму можа хвост накруцiць. Анёл жа анёлу крылаў нiколi не зламае.

* * *

Гэта было ў Караткевiчавым “Чорным замку Альшанскiм”. Прадавец тытуню пытаў у галоўнага героя: “А кiтаец кiтайца ў твар адрознiць?” Так i я не магу “адрознiць у твар” сталых аўтараў некаторых новых лiтаратурных часопiсаў. Нiбыта ўвесь часопiс пiсаў адзiн чалавек, толькi падпiсваўся рознымi iмёнамi. Тое, што там друкуецца, прынята лiчыць “разумным”, “актуальным”. Але ўсё гэта — нiбы нейкi пясочак перасыпаецца, гульня. Базiс іхніх каштоўнасцяў — штучны. Але, з iншага боку, маё меркаванне суб’ектыўнае: трэба быць кiтайцам, каб адрознiваць кiтайцаў у твар.

* * *

Кожны з нас належыць да нейкага кола — працоўнага, лiтаратурнага, кола сям’i. Мы чытаем пэўныя газеты, слухаем тых самых людзей. I здаецца, што свет — такі разнастайны — абмяжоўваецца тымi двума-трыма коламi, да якiх ты належыш (кнiгi, кампутар, тэлевiзар — усё гэта нiбыта пашырае “светапогляд”, але не выводзiць з кола, да якога ты належыш, з яго сталай адваротнай сувяззю). Таму мне заўжды цiкава было пачуць чалавека (слова) iншага кола (хоць варта заўважыць, што кожнае кола замкнёнае).

* * *

Не па жанрах i родах, а па тых крынiцах, адкуль чэрпалi нашы лiтаратары, сучасную беларускую лiтаратуру можна класiфiкаваць наступным чынам:

1) крынiца — адыходзячая беларуская вёска (блiзка стаяць творы, для якiх крынiцай былі творы пачатку — сярэдзiны мiнулага стагоддзя пра жыццё вёскi);

2) крынiца — беларус у расійскамоўным асяроддзi; гэты напрамак, як мне здаецца, мае перспектыву, але нельга не заўважаць яго абмежаванасцi, “лiнейнасцi”;

3) крынiца — далёкае мiнулае (князi, зброя…); гэтыя князi ў кнігах пачуваюць сябе беларусамi ў цяперашнiм сэнсе слова, змагаюцца з ворагамi за Радзiму, але хто ведае, якiмi былi насамрэч гэтыя самыя князi i кiм яны сябе пачувалi; усё гэта для мяне фантастычна, сумніўна;

4) крынiца — расійскамоўны свет з яго менталiтэтам, што па волi аўтара загаварыў па-беларуску.

* * *

Неяк праз часопiс “Крынiца” Раiса Баравiкова дзялiлася сваёй паэтычнай кухняй i гаварыла прыблiзна такое: каб пiсаць вершы — трэба закахацца. Трэба стварыць для сябе нейкi вобраз. Не абавязкова нават быць знаёмым з аб’ектам свайго кахання. Гэта можа быць i каханне “ў наглядку”, якое рэалiзуецца як нейкае ўнутранае пачуццёвае развiццё ў самiм сабе. I яно дае вершы. Вычарпана адна крынiца — шукай другую i гэтак далей. Але цi не сiзiфава праца — такi бясконцы паўтор, бясконцае вяртанне? I не важна, што мiфiчнаму Сiзiфу было цяжка штурхаць угору свой камень, а ў нашым выпадку чалавек атрымоўвае нiбыта асалоду: i рамантыка кахання, i радасць стварэння верша. Сiзiфава праца не столькі цяжкая, колькі бессэнсоўная. (Успамiнаецца разанаўскае: кожны сапраўдны верш павiнен нешта мяняць, выводзiць цябе на нешта iншае.) Для чалавека, можа, такi занятак i не бессэнсоўны: як-нiяк атрымоўваеш асалоду. А вось для паэта…

* * *

“Яны пiсалi ў еўрапейскiм лiтаратурным кантэксце…”, “яны былi першымi з нашых пiсьменнiкаў, хто наладзiў лiтаратурны дыялог з Еўропай…” — што значаць гэтыя словы? Увогуле, што такое — гэты самы “кантэкст”? Часта хочацца параўнаць яго з нямытым посудам. Нядрэнна ведаць, дзе i хто на гiпербалоiдзе талеркi пакiнуў недаедзеную шкварку цi агурок, умець знаходзiць сцежкi памiж гэтага “святарнага” смецця. Але найвялiкшае шчасце — самому нешта пакiнуць на талерцы з недаедкамi!

* * *

Мне смешна чуць: “Што там у нас?… Вось у Еўропе!” Я ў Заходняй Еўропе, на жаль, не быў, але ведаю: Еўропа — гэта i я, гэта i мой менталiтэт, свядомасць. Пра тых, хто кажа, што нашае — архаiчнае, нееўрапейскае, хачу заўважыць: яны проста не ў стане ахапiць сваiм позiркам цэлае, успрыняць усю Еўропу як адзiнае.

* * *

Два лiтаб’яднаннi. Старое, беларускамоўнае, узору 1992—1996 гадоў — “Крынiцы”, — што некалi ўтварылася пры газеце “Чырвоная змена”, i новае — “Лiтаратар” — узору 2000—2001 гадоў. Што iх аб’ядноўвае?

Нiбыта другое вырасла з першага. Не змянiўся таксама “галоўны рэдактар” — Алесь Масарэнка…

Час ад часу на новае наведваюцца старыя, ужо з бародамi, такiя, як Чаропка цi я. Але хочацца пагаварыць не столькi пра старых, колькi пра новых i сказаць не пра супольнае памiж першымi i другiмi, а пра адрозненнi.

Старыя. Iх творчасць развівалася разам з беларускiм адраджэннем, многiя з iх хадзiлi на мiтынгi. Часам iх беларускасць набывала дзіўнаваты характар: “Вось я паехаў у вёску да дзеда: касiў сена, еў сала, пiў самагон…” — i гэта гучала як далучэнне да свету, па-за якiм няма беларускасцi. У iх было самалюбства: у каго здаровае, у каго хваравiтае. Усе iмкнулiся да творчага росту, да самарэалiзацыi. Я не хачу iдэалiзаваць той час: было ўсё. Але гэты свет трымаўся на дрэве беларускай лiтаратурнай традыцыi.

Новыя — зусiм iншыя. Тое, што лiтаб’яднанне перайшло на расійскую мову i маладыя беларускамоўныя — беларускамоўныя толькi мiжсобку, далёка не галоўнае. Галоўнае — падмурак, на якiм яны стаяць: папса (у тым лiку i лiтаратурная)… Не буду далей пералiчаць. У двух словах — яны ўсе костка ад косткі нашага часу…

Яны нiбыта прагматыкі: iншыя мараць пра вялiзныя наклады ўласных кнiг, кажуць пра тое, як зацiкавiць, захапiць чытача, пра чытацкія звычкi, псiхалогiю (як пра звяра якога, а мэта — шкура?). Цi не ад таго гэта, што яны згубiлi здольнасць адчуваць у сабе нешта неўмяшчальнае ў рамкi псiхалагiчных i фiзiялагiчных мадэляў?

Яны будуць пiсаць вершы, што чытаюцца як знiзу ўверх, так i зверху ўнiз, яны будуць пiсаць раманы, кожная частка якiх складаецца з таго самага набору словаў, толькi ператасаваных. Яны будуць знаходзiць усё новыя i новыя заканамернасцi i сiметрыi гукаў, словаў, фразаў. Вы бачылi зiмой, колькi сiметрый мае звычайны крышталiк вады — сняжынка? Але прыходзiць вясна, i пашарэлы снег ператвараецца ў ваду, плынь — непрадказальную, жывую.

* * *

Хто такi паэт? За рэдкiм выключэннем — iстота негарманiчная (гэтай негарманiчнасцi нават апраўданне прыдумалi: нiбыта барацьба супярэчнасцей нараджае рух наперад, развiццё), няустойлiвая (сёння ён думае адно, заўтра — другое). Больш таго, наш сённяшнi паэт не здольны любiць: ён — Кай з казкi Андэрсена “Снежная каралева”, якi знаходзiць задавальненне ў складаннi блiскучых кавалачкаў лёду. Успамiнаюцца радкi верша Вiктара Слiнко “Лядзяш я…”:

А беларусы ад гэтых самых паэтаў па старой звычцы чакаюць нейкага збавення, прароцтва. Якую беларускасць могуць зберагчы людзi, якія няздольныя зберагчы ўласныя сем’і цi не жадаюць гэтых сем’яў ствараць? Таму я на паэтаў даўно не спадзяюся.

* * *

Беларуская класiчная лiтаратура, лiтаратурная традыцыя нясе тое ж пытанне выбару паміж дабром i злом, толькi ў нацыянальным вымеры. Апошнiм часам яна стала падмяняцца зусiм iншым, несапраўдным, агiдным: пра культуру i мову, як i творы на ёй, сталi пiсаць прафесiйныя “плакальшчыкі на памiнках” — тыя ж валодзькi ды iншыя. Плакальшчык павядзе адзінай знаёмаю яму дарогай — на могiлкi. Для плакальшчыка плач — прафесiя, ёю ён зарабляе на хлеб. Я не кажу, што плакальшчыкi ад лiтаратуры пiшуць дзеля ганарараў, уступлення ў Саюз, славы, часта нават не дзеля таго, каб iх бачылi iншыя на п’едэстале — дастаткова самім сябе там бачыць.

* * *

Як было раней? Кожны лiтаратар быў адначасова ўключаны ў два ланцужкi. Першы — духоўная пераемнасць пакаленняў: моўная, культурная (часта сам творца быў ягоным апошнiм звяном). Другi — пераемнасць лiтаратурнай традыцыi. Так, ад Багушэвiча да Сыса нешта мянялася, але кожны з творцаў (звёнаў ланцужка) захоўваў нейкi як бы “першавобраз”, ён толькi выяўляў яго па-свойму. I захоўваў менавiта дзякуючы духоўнай (культурнай, моўнай) пераемнасцi — заўжды было з чым спраўдзіць.

Што маем цяпер? Як мы, маладыя лiтаратары, iмкнулiся “зламаць хрыбет” розным песнярам “вёсачкi” i “роднай старонкi”, не бачачы, што ён ужо зламаны. Усе гэтыя прызнаннi ў любовi да “вёсачкi”, “старонкi” былi толькi стылiзацыямi, нейкай прымiтыўнай гульнёй. Гэта як цыганя, што ходзiць па вагонах, прамаўляючы завучаныя словы, i яму кiдаюць грошы. Я не ведаю, якiя “грошы” былi патрэбны нашым стылiзатарам-плакальшчыкам — гэта iх праблемы. Помню, прачытаўшы кнiгу Станiслава Валодзькi, моцна абураўся: хопiць лiць слёзы! Падумалася: няўжо ён мог так напiсаць, не крывячы душой, шчыра? Адказ я атрымаў, сустрэўшы ягоную ж кнiгу для дзяцей на расійскай мове. Вось яна ў мяне сумненняў у няшчырасцi аўтара не выклiкала — вершы былi жывыя.

Так, ёсць старэйшае пакаленне, ёсць часопiсы “Полымя”, “Маладосць”, ёсць газета “ЛiМ”. Але дзе тое пакаленне, якiм ад трыццаці да сарака? Ёсць адзiнкi, i тое рэдка хто з iх вядзе актыўнае лiтаратурнае жыццё. Ёсць некалькi чалавек з маладзейшых: той жа Янка Лайкоў. Але надзвычай тонкаю стала нiтачка традыцыi.