1–2003
» да Зьместу «

Расейскае пытаньне
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

рэцэнзія

Натальля Якавенка
   
Нічога ня мае быць дарожшага
над вольнасьць

---

Абедзве кнігі, якія тут аглядаюцца (дзве кнігі Генадзя Сагановіча — гэта беларуская і польская версіі аднаго тэксту), –– частка серыі, пачатак якой быў пакладзены ў 2000 годзе Інстытутам Цэнтральна-Ўсходняй Еўропы ў Любліне пад назвай “Dzieje krajów Europy Środkowo-Wschodniej”. Сама ж ініцыятыва cкаардынаванай распрацоўкі сінтэтычных нарысаў па гісторыі Беларусі, Літвы, Польшчы і Ўкраіны (то бок краін, чыя гісторыя ад XIV стагоддзя аж да нашых дзён была цесна і нярэдка драматычна пераплецена) нарадзілася яшчэ ў 1990 годзе ў Рыме, на першай сустрэчы гісторыкаў пасля падзення камуністычнага рэжыму і напярэдадні распаду Савецкага Саюзу. У 1993 годзе сфармавалася аўтарская група на чале з пяццю аўтарытэтнымі рэдактарамі — Анатолем Грыцкевічам (Менск), Яраславам Ісаевічам (Львоў), Анджэем Камінскім (Вашынгтон), Ежым Клачкоўскім (Люблін), Юозасам Тумелісам (Вільня). Беларусь, Літву і Ўкраіну прадстаўлялі па два аўтары — паводле падзелу навуковых інтарэсаў у галінах старажытнай і найноўшай гісторыі (імі, адпаведна, былі Генадзь Сагановіч і Захар Шыбека, Адамас Бутрымас і Антанас Кулакаўскас, а з Украіны гэты гонар выпаў Яраславу Грыцаку і мне). Ад Польшчы былі дэлегаваны тры гісторыкі — медыевіст Ежы Клачкоўскі, спецыяліст па раннім Новым часе Анджэй Камінскі і знаўца найноўшай гісторыі Ганна Дылянгова. Так распачыналася гэтая, дагэтуль невядомая нашым краінам, інтэлектуальная прыгода, з якой усе мы выйшлі, нібы з той Гераклітавай ракі, трохі іншымі.

У стратэгічным плане наша супрацоўніцтва не прадугледжвала ні ўзгаднення поглядаў, ні “прыціркі гісторыяў” для камфорту чытачоў, чыім продкам даводзілася сутыкацца ў барацьбе з “нашымі” продкамі. Апісанне такіх эпізодаў не стварала цяжкасцяў, бо менавіта на гэтых эпізодах, як вядома, зазвычай выбудоўваецца гістарыяграфічная традыцыя “нацыянальных гісторыяў”. Складаней было з пошукам таго, што яднала: звыклая для кожнага з нас гістарыяграфічная схема не прадугледжвала гэтага, а тым часам рассыпаныя па крыніцах дэталі сведчылі пра нейкае цяжкаўлоўнае адзінства — нават у манеры канфліктаваць ды ў змесце ўзаемных прэтэнзіяў, не кажучы ўжо пра культурныя і сямейныя “перацяканні” — непазбежны вынік шматвекавога суседства. Мабыць, менавіта ў гэтых сумненнях паступова зарадзілася жаданне развітацца з канонамі “нацыянальных гісторыяў”. Падчас рэгулярных (па два-тры разы ў год) дыскусіяў над ужо напісанымі фрагментамі рабілася ўсё больш відавочным, што, калі кіравацца звыклымі этнацэнтрычнымі схемамі, уласную мінуўшчыну не ўдасца ўбачыць больш аб’ёмна. Таму хочаш не хочаш, а трэба выслухоўваць аргументы “гістарычнага праціўніка”. Кожны з аўтараў гэтую звышзадачу вырашаў па-свойму, засяроджваючы ўвагу на тых аспектах, якія сам лічыў формаўтваральнымі ў гісторыі свайго народу. Збліжае ж усе тэксты рашучая адмова ад патрыятычнай міфалогіі, схільнай спісваць усе нацыянальныя паражэнні і беды на каварства злога суседа, а таксама спроба як мага паслядоўней пазбавіцца праекцыі сучасных поглядаў, фобій і сантыментаў на бачанне мінулага. Як адзін з аўтараў серыі і ўдзельніца рабочых дыскусіяў, прызнаюся, што збліжэнне пазіцыяў адбывалася няхутка.

На сёння ў Любліне ўжо выйшлі з друку сем тамоў серыі: тры — польскіх аўтараў (усе ў 2000 годзе), два беларускія (Сагановічаў у 2001 годзе і Шыбекаў у 2002-м; абодва паралельна выйшлі па-беларуску ў Менску) і два ўкраінскія (абодва ў 2000 годзе; іх шырэйшыя ўкраінскамоўныя версіі апублікавала выдавецтва “Генеза” ў 1996 і 1997 годах: Яраслава Грыцака пад назвай “Нарыс гісторыі Ўкраіны: фармаванне сучаснай украінскай нацыі” і маю працу пад назваю “Нарыс гісторыі Ўкраіны з найдаўнейшых часоў да канца XVIII стагоддзя). Такім чынам, “у даўгу” застаюцца толькі літоўскія калегі, але неўзабаве свет убачаць і іхнія працы.

Ва ўступе ад рэдкалегіі, які, паўтараючыся, вандруе з кнігі ў кнігу, акрэслены найбольш агульныя, так бы мовіць, тэматычныя параметры, што яднаюць гэтыя працы: у цэнтр нашых зацікаўленняў мы стараліся змясціць грамадства, людзей, іхнія правы і досвед на ўсіх узроўнях грамадскага жыцця. Найбольш паслядоўна, на маю думку, гэты прынцып рэалізаваны ў працах, якія будуць разглядацца тут і якія можна лічыць той “ідэальнай мадэллю” (з усімі перавагамі і хібамі, на якія асуджана кожная “ідэальная”, ці наперад сканструяваная, мадэль), што бачылі перад сабой ініцыятары стварэння каардынаваных квінтэсенцый гісторыі краін-суседзяў.

Сіла і слабасць “павятовага рэспубліканізму”

Кніга Анджэя Камінскага, нягледзячы на тое што фармальна належыць да польскай часткі серыі, прысвечана не Польшчы, а супольнасці тых дзяржаваў, якімі ў XVI—XVIII стагоддзях ахоплівалася тэрыторыя польскага і суседніх — беларускага, літоўскага ды ўкраінскага — этнасаў: Кароны Польскай, Вялікага Княства Літоўскага, Рэчы Паспалітай. Усталяванае ў польскай гістарыяграфічнай традыцыі атаясамленне гэтых дзяржаваў з Польшчай аўтар акрэслівае сярдзітай дэфініцыяй “гістарыяграфічны імперыялізм” (сс. 11, 17); “упіхванне”, паводле ягоных калючых словаў, Чартарыйскіх і Радзівілаў, Вішнявецкіх і Хадкевічаў, Касцюшкаў і Пілсудскіх, Міцкевічаў, Сангушкаў ды іншых “у пракрустава ложа нацыянальна-этнічнай гісторыі Польшчы” — “акт гістарыяграфічнага захопніцтва”, бо сотні гэтых і да іх падобных людзей аднолькава належаць гісторыі як сваіх краін, так і Рэчы Паспалітай, якую яны разам стварылі (с. 14). (Дадам, што аўтар паслядоўна трымаўся абвешчанага ва ўступе professio fidei; гэты матыў, прынамсі ў дачыненні да Ўкраіны, праходзіць праз увесь тэкст, прычым нават у такіх дэталях, як арфаграфія імён: скажам, князь Ярэма Вішнявецкі завецца Jarema, а не Jeremi, як належала б па-польску; характэрна, што ўкладальнікі іменнага паказальніка паланізавалі-такі гэтае імя.)

Акрэсліўшы стрыжнем сваёй працы гісторыю “грамадзянскай прасторы” (гэта значыць формаў грамадзянскай супольнасці і яе палітычнай культуры, якія забяспечвалі адзінства “культурнага клімату” на этнічна стракатых абшарах Рэчы Паспалітай, с. 10), Анджэй Камінскі здае справу з таго, што ідэя супольных рэчпаспалітаўскіх каштоўнасцяў аб’ядноўвала перш за ўсё “паўнапраўных грамадзян”, гэта значыць шляхту. Аднак, на ягоную думку, вытворнае ад гэтай ідэі паняцце “залатой вольнасці”, што зрабілася своеасаблівай візітоўкай Рэчы Паспалітай, адгукалася і ў асяроддзі “грамадзян другой катэгорыі” — казакоў і мяшчан. За свае грамадзянскія правы змагаліся казакі, грамадзянская свядомасць пашыралася з вялікіх гарадоў, якія ўдзельнічалі ў палітычным жыцці (Кракаў, Гданьск, Вільня, Львоў і іншыя), на эліты маленькіх мястэчак. Гэта аб’ядноўвала разнастайныя сацыяльныя і этнічныя групы адзінай сістэмай каштоўнасцяў і інтэгравала іх больш, чым адзін кароль ці супольны шляхецкі сойм. З гэтага пункту гледжання аднолькава няслушныя, на думку аўтара, як распачатыя ў XIX стагоддзі польскія спробы “прыўлашчвання” спадчыны Рэчы Паспалітай, так і беларускія, літоўскія ды ўкраінскія намаганні “выкінуць” яе з мінуўшчыны сваіх народаў у ходзе стварэння ўласных — сучасных — нацыянальных ідэнтычнасцяў.

Пасля ўступу ідуць сем раздзелаў, у якіх аўтар прасочвае нараджэнне, росквіт і паступовы заняпад таго палітычнага арганізму, які ён кваліфікуе як “грамадзянскую дзяржаву” (państwo obywatelskie). Храналагічна межы гэтых трох фазаў падаюцца так:

раздзел I (сс. 23—58) — ад соймавай канстытуцыі Nihil novi 1505 году, з якой пачаўся ўдзел сойму ў кіраванні дзяржавай, да смерці ў 1572 годзе апошняга караля з дынастыі Ягайлавічаў, што адкрыла двухсотгадовы перыяд вольных выбараў манархаў; гэты перыяд Анджэй Камінскі вызначае як “будаўніцтва мадэрнай грамадзянскай дзяржавы”;

раздзел II (сс. 59—94) — ад першых выбараў да заканчэння грамадзянскай вайны 1607—1609 гадоў, або так званага рокашу Зебжыдоўскага, дзе сутыкнуліся праманархічныя і рэспубліканскія канцэпцыі палітычнага ўладкавання; гэты прамежак часу, паводле меркавання аўтара, стаў вырашальным для ўсталявання ў Рэчы Паспалітай раўнавагі паміж “галінамі ўлады” — каралём, арыстакратамі і “нацыяй-шляхтай” — праз мясцовае самакіраванне і сойм а таксама для канчатковага замацавання на тэрыторыі ўсёй Рэчы Паспалітай прынцыпаў грамадзянскай свабоды як ідэалу публічнага жыцця;

раздзел III (сс. 95—112): ад рокашу да пачатку казацкага паўстання 1648 году, калі на фоне як быццам бясхмарнага росквіту сістэмы раўнавагі ўлады і мясцовай дэмакратыі пачалі ўзнікаць яшчэ мала прыкметныя сімптомы крызісу — узмацненне пазіцый магнатаў праз канцэнтрацыю земляў і з’яўленне разгалінаваных кліентурных сетак з паслухмянай шляхты, гатовай служыць сваім панам шабляй і выбарчым голасам, што, па сутнасці, ператварала лозунгі “вольнасці і роўнасці” ў дэмагогію; паралельна тады ж пачынаюць фіксавацца адзнакі маніі велічы, то бок пачуцця вышэйшасці за астатнія краіны Еўропы, дзе грамадзянам не ўдалося ні дасягнуць “залатой вольнасці”, ні забяспечыць унутранага спакою, і гэтая дэталь дазволіла Анджэю Камінскаму метафарычна акрэсліць увесь згаданы перыяд як “сармацкі сон пра магутнасць і мір”;

раздзел IV (сс. 133—138): ад пачатку Хмяльніччыны да выбрання шляхтай у 1669 годзе — насуперак волі арыстакратаў — “уласнага” караля Міхала Вішнявецкага; гэтыя драматычныя для Рэчы Паспалітай гады, напоўненыя вонкавымі і ўнутранымі войнамі ды паразамі ад казакаў, шведаў і расіян, паказалі, наколькі вялікай была бездань паміж уладай (каралём і арыстакратычнымі вярхамі) і шараговай шляхтай — апошняй удалося дасягнуць эфемернай перамогі; гэтае крывавае дзесяцігоддзе аўтар акрэслівае як час “абароны свабоды і суверэннасці”;

раздзел V (сс. 139—148), названы “няўдалым выпрабаваннем нацыянальнай спеласці” (“sprawności”), ахоплівае падзеі да смерці другога па Вішнявецкім “шляхецкага караля” Яна Сабескага (1696); менавіта ў гэты час, згодна з аўтарам, з поўнай яснасцю акрэсліўся згубны для наступнага стагоддзя “параліч улады” (с. 145) –– гэта праявілася ў аслабленні пазіцый караля і сойму з адначасовым узмацненнем алігархічных вярхоў; поруч з гэтым вырасла свайго роду грамадская стомленасць і нявер’е ў магчымасць рэформы дзяржаўнага ладу: паводле выказвання Анджэя Камінскага, на месца гуманістычнага аптымізму папярэдніх пакаленняў прыйшлі “маральны стаіцызм, скептыцызм або нават цынізм” (с. 146);

раздзел VI (сс. 149—198) ахоплівае час ад 1697 да 1763 году; аўтар не дае яму “гучнай” назвы — раздзел мае нейтральны загаловак “Польска-саксонская унія”, і прысвечаны ён пераважна ходу палітычных падзей, у тым ліку зараджэнню разнавектарных арыентацыяў магнацкіх вярхоў на суседнія кіраўнічыя двары, што ўзмацняла ўнутраны разлад у без таго аслабленай дзяржаве; нарэшце, якраз у гэты час, паводле аўтара, бяссілле шляхты перад магнацкай усяўладнасцю стала відавочным, таму, ак адзначаецца ў кнізе, “прынцыпы грамадзянскай супольнасці функцыянавалі хутчэй у выхаванні, традыцыях і марах, чым у практыцы грамадскага жыцця”, хоць даўнейшы рэспубліканізм яшчэ намагаўся трымацца за сваю “апошнюю цытадэль” — соймавае самакіраванне (с. 186);

раздзел VII (сс. 199—238) — гэта 1764—1795 гады, ці апошні акт гістарычнай драмы Рэчы Паспалітай, які носіць слушную назву “У арбіце Расіі”; у гэтым раздзеле Анджэй Камінскі апавядае пра сутыкненні прарасійскіх і антырасійскіх арыентацыяў у чатырох канфедэрацыях канца 1760-х (у тым ліку ў найбольш жорсткай — Барскай, якая ўскосна прывяла да Каліеўшчыны, а таксама паскорыла першае адарванне часткі Рэчы Паспалітай на карысць Аўстрыі, Прусіі і Расіі), ліхаманкавыя спробы рэфарматараў выратаваць сітуацыю, сляпое супраціўленне ўнутрыпалітычным зменам пад наіўнымі лозунгамі “абароны рэспубліканскіх вольнасцяў” (і гэта з дапамогай Кацярыны II!), а ў выніку — другі раздзел земляў, пасля якога пачалася адчайная барацьба з расійскай і прускай арміямі, што вылілася ў паўстанне на чале з Тадэвушам Касцюшкам, і нарэшце — апошні падзел паміж дзяржавамі-суседзямі таго, што засталося; легальнасць гэтага беспрэцэдэнтнага акту была санкцыянавана 25 кастрычніка 1795 году “добраахвотным” адрачэннем ад улады апошняга караля Рэчы Паспалітай Станіслава Аўгуста Панятоўскага, як падкрэслівае аўтар –– падарункам на імяніны царыцы Кацярыны II.

Так прыпыніла сваё існаванне “грамадзянская дзяржава”, а яе жыхары ператварыліся ў падданых імперый асвечанага абсалютызму, дзе, як зазначае аўтар, “не было месца дыскусіям не толькі ў дзяржаўных, але і ў чыста мясцовых, лакальных, земскіх справах” і дзе “ўсюды сягала ўлада дзяржаўнага кіраўніцтва і ўрадоўца, за якім стаяў цэнтральны ўрад і вайсковая сіла” (с. 215).

Як відаць з гэтага сціслага рэферавання, Анджэю Камінскаму ўдалося на працягу ўсёй кнігі, нягледзячы на асобныя экскурсы ў палітычную гісторыю і партрэты-характарыстыкі каралёў ці найбольш прыметных дзеячоў эпохі, не выпусціць з поля зроку заяўленага ва ўступе галоўнага героя — “грамадзянскую прастору”. Дзіўна, але, не зважаючы на сваю бесцялесную абстрактнасць, гэты “герой” паўстае са старонак манаграфіі як стварэнне пластычнае і амаль што жывое (каторы раз пераконваюся: імпэт гісторыка ператварае мінуўшчыну ў мяккі пластылін, з якога можна ляпіць што хочаш). Магчыма, гэтаму спрыяе антрапаморфная дынаміка “жыцця героя”: нараджэнне — узмужненне — самаўпэўненая веліч — першыя сімптомы слабасці — канвульсіі згасання — смерць. Магчыма, вобраз набывае такую пластычнасць яшчэ і таму, што ўвесь час балансуе ў аўтаравым аповедзе — літаральна як чалавек — паміж уласнымі вартасцямі і слабасцямі: першымі гучна выхваляецца, а другія прыкрывае наіўнай дэмагогіяй. Але паспрабуем прасачыць гэтыя метамарфозы больш дэталёва.

“Нараджэнне героя” аўтар упісвае ў шырэйшы кантэкст. У XVI стагоддзі распачалася мадэрнізацыя еўрапейскіх дзяржаваў, якія ўваходзілі ў эпоху абсалютызму праз абмежаванне сярэдневяковай анархіі коштам узмацнення ўлады манарха і ягонага бюракратычнага апарату. І разам з тым дзяржаўная ўлада пранікала ў сферы мясцовага і прыватнага жыцця –– закрытыя для яе раней. У канцы XVI стагоддзя “грамадзянскія дзяржавы”, дзе грамадству ўдалося захаваць пэўны ўплыў на рычагі кіравання, засталіся ў меншасці. Сярод іх была і Рэч Паспалітая. Падставы для гэтага стварыў так званы экзекуцыйны рух шляхты Кароны Польскай, што дзейнічаў цягам XVI стагоддзя і ў выніку здабыў пераканаўчую перамогу над праманархічнымі сіламі, зацвердзіўшы прынцыпы падкантрольнасці караля “нацыі-шляхце”, а таксама развітага мясцовага самакіравання, або, як называе гэты феномен Анджэй Камінскі, “павятовага рэспубліканізму”. Не апошнюю ролю ў гэтым, на думку аўтара, адыграла Рэфармацыя. Для польскіх інтэлектуалаў, якія фармулявалі новыя прынцыпы веры, эпоха Рэфармацыі сталася часам “шукання шляхоў, якія б ядналі рэлігійны запал з палітычнай актыўнасцю і зменамі ў грамадскім жыцці” (с. 41). З іншага боку, патрэба супольнага фронту супраць караля і ўсяўладных магнатаў навучыла павятовую шляхту “мясцовай салідарнасці” на практычным узроўні — праз аб’яднанне ў сваіх праграмах патрабаванняў розных груп (у тым ліку рознаканфесійных). Гэта зрабілася падставай для замацавання верацярпімасці –– унікальнай з’явы для Еўропы эпохі рэлігійных войнаў. У адрозненне ад многіх даследнікаў, Анджэй Камінскі не ідэалізуе гэтага феномену і падкрэслівае перш за ўсё яго палітычны радавод: “Шляхта, уцягнутая ў барацьбу за экзекуцыю правоў, абараняла перад каралём і сенатарамі (біскупамі) сваіх “братоў”-пратэстантаў. Абараняла не дзеля прынцыпаў талерантнасці, але для захавання салідарнасці шляхты, якая змагалася за кіраванне дзяржавай” (с. 46).

Мадэрнізацыя палітычнага ладу, якая забяспечвала ўдзел “народу-шляхты” — праз соймікі і сойм — у прыняцці законаў, а значыць, у кіраванні дзяржавай і якая гарантавала жыццёвасць знакамітага лозунгу “Нічога пра нас без нас”, пратрымалася mutatis mutandis да падзення Рэчы Паспалітай. Аднак, як слушна заўважае аўтар, “кожная палітычная сістэма, нібыта кіруючыся інстынктам самазахавання, істотна абмяжоўвае магчымасці ўласнага рэфармавання” (с. 61). Тым часам першае выпрабаванне на трываласць — у рокашы Зебжыдоўскага, ці грамадзянскай вайне 1607—1609 гадоў — сістэма “шляхецкай дэмакратыі” вытрымала яшчэ без стратаў. Толькі нязначна паступілася ідэаламі ды зацвердзілася ў так званай “мяшанай форме кіравання”. Апошняя ўяўляла сабой кампраміснае вырашэнне сутычкі “дваровых манархістаў” з “павятовымі рэспубліканцамі” (паводле азначэнняў аўтара), якія абвінавачвалі караля ў дзеяннях, што супярэчылі інтарэсам дзяржавы, сенатараў — у карумпаванасці, а сойм — у злачыннай пасіўнасці. Трэці ж асяродак, у якім, уласна, і зарадзілася ідэя мадыфікацыі, Камінскі называе “канстытуцыяналістамі” (с. 84), падкрэсліваючы ўмоўнасць паняцця. Гэтаму асяродку ён яўна сімпатызуе, і ў такой шляхетнай і мудрай ролі прыхільнікаў раўнавагі ўлады і выратавальных рэформаў канстытуцыяналісты застануцца да канца кнігі. У адрозненне ад дэмакратычных лозунгаў экзекуцыйнага руху XVI стагоддзя, канстытуцыяналісты сфармулявалі, паводле аўтара, “арыстакратычную ідэалогію прызначэння Рэчы Паспалітай”, якая бачыла свой ідэал не ў тым, каб забяспечыць непасрэдны ўдзел грамадзян у ажыццяўленні ўлады, а ў тым, каб дасягнуць “раўнавагі паміж павятовымі супольнасцямі (дэмакратыя) і каралём (манархія) пры пасрэдніцтве сенатараў (арыстакратыя)” (с. 84). Абсалютызм жа канстытуцыяналісты адкідалі з такой самай агідай, як і ўладу натоўпу, робячы галоўны акцэнт на патрэбе ў моцным урадзе і эфектыўных парламенцкіх і судовых інстытутах. Праз пэўны час у частых для Рэчы Паспалітай сутыкненнях “залатой вольнасці” і абсалютызму канстытуцыяналісты-арыстакраты не раз стануць па абодва бакі барыкад — паводле аўтара, з высокіх меркаванняў захавання ўсё той самай раўнавагі ўладаў. Мяркую, што паводзіны сяго-таго з канстытуцыяналістаў, асабліва ў часе, калі дзяржава стаяла на краі прорвы, можна растлумачыць куды больш прыземленымі прычынамі: чаго вартыя хаця б згаданыя аўтарам “вялікія і бясслаўныя кар’еры” членаў Сталай Рады (с. 216) ці “злачынная наіўнасць” жменькі арыстакратаў, якая ў 1792 годзе фармальна адкрыла расійскім войскам шлях у краіну (сс. 226—227). Праўда, пантэон герояў Рэчы Паспалітай пасля лагічнай аперацыі пад назвай “cui prodest” павінен быў паменшаць. Але паколькі аўтар не меў за задачу вайну з персаналіямі, вернемся і мы да галоўнага героя кнігі — “грамадзянскай прасторы”.

Замацаванне “раўнавагі ўладаў” пасля рокашу Зебжыдоўскага спрыяла рэзкаму змяншэнню колькасці прыхільнікаў абсалютызму, а прынцыпы грамадзянскіх свабодаў былі ўзняты публіцыстамі на найвышэйшы п’едэстал грамадскага жыцця па ўсіх кутках Рэчы Паспалітай. “Дзеля вольнасці, — піша Анджэй Камінскі, — працавалі соймікі, сойм, канфедэрацыі, вайсковыя групоўкі, а таксама каралеўскі двор. Пра вольнасць можна было пачуць у касцёле і пры банкетным стале. Чулася пра яе і падчас хрэсьбін, вяселляў ды пахаванняў. Былі ў яе свае паэты, аратары і палітычныя адвакаты. І чым далей, тым часцей прызнавалася, што найлепей яе абараняе дзейсная, заснаваная на народнай маралі, ураўнаважаная форма ўлады” (с. 90). Ідэал, аднак, рэдка бывае ў згодзе з практыкай. На практыцы ж кампраміс паміж тымі сіламі, якія прадстаўлялі манархічны, арыстакратычны і дэмакратычны пласты ў дзяржаве, мог быць дасягнуты толькі пры захаванні прынцыпу роўнасці паміж “старэйшай” (магнатамі) і “малодшай” (то бок шараговай) шляхтай. Тым часам гучныя лозунгі роўнасці і братэрства, як іранічна заўважае аўтар, стваралі найлепшыя ўмовы напоўніцу карыстацца грамадзянскімі правамі тым, хто залічаў у свае кліенты цэлыя шляхецкія паветы (с. 98). Дадам: паветы выбарчых галасоў; паветы паслухмяных крыкуноў панскай волі ў канфедэрацыях; паветы кіраваных з-за куліс натоўпаў на выбарах і г.д. І менавіта дзякуючы гэтай акалічнасці, выразна не акрэсленай аўтарам, “павятовы рэспубліканізм” XVI стагоддзя павольна ператвараўся ў “рытарычны рэспубліканізм” XVII—XVIII стагоддзяў — гэта значыць у гучную фразеалогію, якая, цешачы самалюбства “нацыі-шляхты”, кампенсавала ёй ейную фактычную залежнасць ад купкі алігархаў. Прычым неістотна –– ці то ўпадабаных аўтарам “канстытуцыяналістаў”, ці то агідных манархістаў: прызначэнне павятовага шляхецкага балагану ў вачах адных і другіх далей за функцыі хору антычнай трагедыі не ішло.

Анджэю Камінскаму не імпануе думка, якой сімпатызуе аўтарка гэтых радкоў, што “шляхецкая дэмакратыя” як такая па вялікім рахунку сканала яшчэ ў першай палове XVII стагоддзя — якраз тады, калі да яе фразеалогіі нарэшце прызвычаіліся арыстакраты, якія адной рукой аплачвалі літаратурныя паслугі трубадураў “залатой вольнасці”, а другой — утрымлівалі адукаваных за іхні ж кошт дэмагогаў-служкаў для цынічнага дырыгавання асяродкамі гэтай вольнасці — соймамі і соймікамі. Як на маю думку, у кнізе ўвесь час шукаецца апраўданне для вольналюбівай ды вось толькі трохі дэзарыентаванай і наіўнай павятовай шляхты. І свабоду яна любіла, і свае грамадзянскія правы гатова была абараняць коштам жыцця, і маральныя ідэалы мела “правільныя”, вальналюбныя –– але чамусьці не склалася… Прычыны гэтага Анджэй Камінскі бачыць у тым, што павятовы рэспубліканізм, страціўшы ў пэўны момант энергію развіцця, не здолеў дамагчыся рэформаў, адэкватных запатрабаванням часу. Сакраментальны ж момант “страты энергіі” ён тлумачыць унутраным, так бы мовіць, маральным заняпадам, перамяшчэннем ідэалаў са сферы дзеяння ў сферу пасіўных летуценняў: такі рэспубліканізм яшчэ мог час ад часу выбухаць у папулісцкай канфедэрацыі або прыводзіць да выбрання “шляхецкага караля” на хвалі антымагнацкіх настрояў, але ўжо не мог выклікаць сістэмных карэнных зменаў праз архаічнасць і наіўнасць уяўленняў пра справядлівы лад (пар.: сс. 143, 146, 169, 186, 187 і інш.).

На маю ж думку, галоўная прычына крызісу рэспубліканізму хаваецца не ў сферы ўяўленняў, а ў сферы сацыяльных практык. Шляхецкая маса не магла ажыццявіць карэнных зменаў па азначэнні, паколькі выконвала ў дзяржаве ўсяго толькі ролю статыста, а не гаспадара. Дастаткова нагадаць, што “правадырамі народу” ў папулісцкіх канфедэрацыях выступалі магнаты, якія, зрэшты, самі іх і правакавалі, імкнучыся да перападзелу ўлады. А “шляхецкія каралі” паходзілі з тых самых магнатаў.

Але пяройдзем ад ідэалізаванай раўнавагі ўлад да цалкам рэальнай асіметрыі палітычных культур у розных рэгіёнах Рэчы Паспалітай. Аўтар быццам бы прызнае гэта, згадваючы то аб прынцыпова рознай структуры землеўладання ў Кароне Польскай і Вялікім Княстве Літоўскім (с. 31), то пра пыху ўкраінскіх князёў (сс. 57, 108), то пра канцэнтрацыю мясцовых урадаў у руках аднаго і таго ж кола літоўскіх сем’яў (с. 158). Але гэтыя назіранні нібыта коўзаюцца па паверхні. Значна важнейшую ролю ў схеме аўтара адыгрывае ідэя яднання шляхты ў супольным імкненні да дэмакратыі, таму ў падагульненні лагічны націск робіцца не на адрознасць уладных структур, а на паступовую эмансіпацыю ўкраінскіх і літоўскіх шляхецкіх групаў ад сваіх былых гаспадароў. Паводле аўтара, тутэйшая павятовая шляхта, засвойваючы “ўрокі дэмакратыі”, пасля Люблінскай уніі пачала памалу прыпадабняцца да сваіх “братоў” з Кароны Польскай. Так, валынцам і кіеўцам, згодна з аўтарскай аптымістычнай ацэнкай, хапіла быццам усяго двух пакаленняў, “каб зрабіцца грамадзянамі не толькі па нараджэнні, але і з усвядомленага адчування сваіх чалавечых і палітычных правоў” (с. 58).

Мяркую, аднак, што адбылося якраз наадварот. Прыўнесенае з Вялікага Княства арыстакратычнае ўсяўладдзе атруціла, і даволі хутка, рэчпаспалітаўскі калодзеж дэмакратыі. На бытавым узроўні гэта ажыццяўлялася шляхам, так бы мовіць, “дэнацыяналізацыі” літоўска-рускіх алігархаў. Пасля Люблінскай уніі (і тут ужо сапраўды за два-тры пакаленні) яны захапілі, апрача сваіх звычайных зонаў кантролю, яшчэ і прастору Кароны, паступова стварыўшы разам з кароннымі магнатамі магутную надрэгіянальную структуру, якая мела ўплыў ува ўсёй Рэчы Паспалітай. Не магу сказаць, каб Анджэй Камінскі цалкам абышоў гэты феномен “магнацкага братання” (гл. сс. 72, 98, 108—109), але, як і ў папярэднім выпадку, ён не надае яму істотнага значэння. А тым часам, здаецца, менавіта гэты эпізод і даў штуршок мутацыі “шляхецкай дэмакратыі” ад высокіх узораў XVI стагоддзя да наступнага крызісу. Шляхта Кароны ў экзекуцыйным руху XVI стагоддзя змагалася супраць уласных магнатаў на адносна невялікай, знітаванай адзінаю мадэллю ўлады і звычаяў тэрыторыі. Да таго ж, каронныя магнаты, да якіх шляхта стаяла ў апазіцыі, паводле ўзроўню маёмаснай магутнасці і прэстыжу ў вачах падуладных не маглі цягацца з літоўска-рускімі алігархамі — гаспадарамі велізарных латыфундыяў, што нярэдка перасягалі тэрыторыі старажытных княстваў і надавалі сваім уладальнікам арэол харызматычнага права на першынство. Люблінская унія стварыла выдатныя магчымасці для пашырэння поля дзейнасці гэтых людзей, а рокаш Зебжыдоўскага засведчыў, што яны на гэтым полі ўжо цалкам абжыліся, засвоіўшы сярод іншага і фразеалогію “залатых вольнасцяў”. Іншая рэч, што лозунгі рэспубліканізму і грамадзянскіх правоў служылі для іх не больш чым фігавым лістком, які прыкрываў перакананасць у выключным праве “людзей вялікіх” вяршыць уладу — зразумела, без “грыцаў”, як назаве сваіх валынскіх павятовых “братоў” князь Канстанцін Астрожскі ў даверным лісце да зяця Крыштафа Радзівіла “Перуна”.

Эканамічная магутнасць літоўскіх і рускіх арыстакратаў, узмоцненая ва ўкраінскім выпадку яшчэ і навыкамі, так бы мовіць, “ірацыяналізоўвання” ўлады, аказалася не па зубах маладой шляхецкай дэмакратыі Кароны Польскай. Яўным доказам гэтага можа паслужыць, сярод іншага, і той красамоўны факт, што ўяўленне пра “святладайнасць” украінскіх алігархічных Дамоў упершыню было агучана ў творах іхніх новых кліентаў-палякаў. Менавіта гэтыя людзі “разгерметызавалі” дасюль закрытую для чужых вачэй рускую традыцыю пакорліва схіляцца перад мацнейшымі і менавіта яны атруцілі ёю “павятовы рэспубліканізм” свайго ж уласнага, польскага ўзору ¹ (звыклы рэфрэн фразеалогіі “вольнасцяў” тут не павінен уводзіць у зман: князі Януш Астрожскі, Ежы Збаражскі, Аляксандр Заслаўскі ці Ярэма Вішнявецкі любілі гуляць у заявы пра роўнасць і братэрства, але што гэтыя заявы важаць на фоне іхняй фанабэрыі ў дачыненнях са сваімі “малодшымі братамі”).

Такім чынам, маё галоўнае пярэчанне Анджэю Камінскаму зводзіцца да таго, што, на маю думку, “грамадзянскую прастору” Рэчы Паспалітай раз’ядаў з сярэдзіны не столькі палітычны інфантылізм павятовай шляхты (якую аўтар вінаваціць у няўменні адрозніць патрэбы дзяржавы ад правоў і вольнасцяў на ўзроўні ўласнага сойміку, с. 169), колькі прынцыповая неадпаведнасць ідэалагічных лозунгаў сацыяльнай практыцы. Распачатая квазідэмакратызацыяй літоўска-рускіх алігархаў у канцы XVI — пачатку XVII стагоддзяў, гэтая неадпаведнасць вельмі хутка зрабілася невылечнай хваробай шляхецкай дэмакратыі і ўрэшце прывяла яе да гібелі.

Між іншым, сказанае ніколькі не ставіць пад сумненне вонкавай прывабнасці згаданых лозунгаў. Менавіта яны, як пераканаўча паказаў Анджэй Камінскі, сфармавалі гладкую сістэму грамадзянскіх каштоўнасцяў, супольных для людзей розных канфесіяў, рознай этнічнай прыналежнасці і нават розных сацыяльных пластоў (мяркую, аўтар цалкам мае рацыю, пішучы, што барацьба “казацкага народу” за свае правы і свабоды адбывалася ў рамках якраз гэтай сістэмы каштоўнасцяў, прынесеных у войска Багдана Хмяльніцкага аказачанай шляхтай, с. 123). Урэшце, застаецца нагадаць, што выпеставаны ў Рэчы Паспалітай піетэт да паняцця свабоды зрабіўся штуршком да барацьбы за яе ў XIX стагоддзі, калі, паводле дасціпнага выразу Рамана Шпарлюка, муза свабоды ва Ўсходняй Еўропе гаварыла па-польску.

Такія думкі і ўражанні выклікае тэкст кнігі Анджэя Камінскага — кнігі, якая нібыта апавядае пра вядомыя рэчы, а тым часам застаецца вельмі “аўтарскай” і месцамі — нават востра палемічнай. Частку гэтай палемікі, адрасаваную польскай гістарыяграфіі, украінскі чытач не ўловіць; частка адно пункцірна акрэсленых палітычных калізіяў застанецца для яго не зусім яснай; тыя ці іншыя персанажы не выклічуць ніводнай асацыяцыі, нават калі гаворка будзе ісці пра людзей украінскага паходжання (украінская “нацыянальная гісторыя” іх даўно падарыла польскай, а на сёння далей за “рэстытуцыю” Ярэмы Вішнявецкага справа, наколькі мне вядома, не заходзіла). Разам з тым, кніжка гэтая была б для ўкраінскага чытача вельмі карыснай, бо яна паказвае, што ўсё ж можна любіць уласную мінуўшчыну, не паліваючы яе патакай, і можна цаніць у ёй вартасці, якія не вытрымалі праверкі на трываласць у сутыкненні з рэальным жыццём.

Рэабілітацыя Рэчы Паспалітай

У адрозненне ад кнігі Анджэя Камінскага, праца Генадзя Сагановіча больш традыцыйная з пункту гледжання “сінтэтычных гісторыяў”. У цэнтры ўвагі аўтара — беларуская этнічная супольнасць, перадгісторыя і гісторыя якой прасочана з дапісьмовых часоў да канца XVIII стагоддзя — да ўсё той самай абдыкацыі Станіслава Аўгуста Панятоўскага. Кніжка складаецца з кароткай прадмовы, уступу, 10 раздзелаў, пасляслоўя, бібліяграфіі, іменнага і геаграфічнага паказальнікаў і шэрагу дадаткаў — дыяграмаў, табліц, графікаў, мапаў.

У прадмове (сс. 7—8: тут і далей я буду спасылацца на беларускі тэкст) Генадзь Сагановіч робіць сціслы агляд папярэдніх канцэпцыяў беларускай гісторыі. У адрозненне ад украінскіх, іх вельмі няшмат, і яны носяць або наіўна-папулярны — як першая кніжачка такога зместу Вацлава Ластоўскага 1910 году, або “савецкі” –– гэта значыць русацэнтрычны характар. Дэмантаж савецкіх схемаў пасля распаду СССР, на думку аўтара, пакуль яшчэ не набыў пераканаўчага ўвасаблення. Не абяцаючы чытачу недасягальнай у працах гісторыка бесстароннасці, Сагановіч акрэслівае тыя перыяды і аспекты мінуўшчыны, якім збіраецца аддаваць перавагу. Храналагічна гэта, перш за ўсё, “дзяржаўна-палітычнае і грамадскае жыццё краю ў XVI—XVII стагоддзях — у найважнейшыя часы старажытнай гісторыі Беларусі, з якімі звязана сама больш ідэалагічных міфалагізацый старой гістарыяграфіі” (с. 7), а тэматычна — правы чалавека, феномен шляхецкай дэмакратыі, самакіраванне магдэбургскіх гарадоў, першыя формы грамадзянскай супольнасці, еўрапейскі кантэкст беларускай мінуўшчыны (с. 8).

Як бачым, аўтарская оптыка погляду на мінулае ў цэлым вельмі блізкая да таго, пра што ідзе гаворка ў кнізе Анджэя Камінскага. Там, аднак, яна хутчэй мадыфікуе і дапаўняе, чым адмаўляе думкі папярэднікаў. Тым больш што Анджэю Камінскаму не давялося самому запаўняць прагалы ў даўно і грунтоўна вывучаных раздзелах падзейнай, сацыяльнай і культурнай гісторыі. А перад беларускім аўтарам стаяла двайная задача: намаляваць уласную схему гісторыі беларусаў і знайсці ў ёй месца для запраграмаваных аўтарскім бачаннем сюжэтаў. Звычайна такая аперацыя для адной з дзвюх задачаў канчаецца дрэнна: або падзейная гісторыя ператвараецца ў даважак прыкладаў, або сума агучаных аўтарам ідэяў расплываецца ў хаосе людзей і гістарычных фактаў. Забягаючы наперад, скажу, што, на маю думку, Генадзю Сагановічу ўдалося прайсці паміж Сцылай і Харыбдай.

Ва ўступе (сс. 9—12) прасочана эвалюцыя этноніму “Белая Русь” пачынаючы з другой паловы XIII — часу першай фіксацыі ў крыніцах — да канца XVII стагоддзя, калі геаграфічны змест гэтага паняцця пачаў паступова пакрываць большую частку тэрыторыі рассялення беларускага этнасу. Тут жа пададзена кароткая характарыстыка прыродных умоваў, клімату і ландшафту Беларусі –– апошні, на думку аўтара, не зведаў істотных трансфармацыяў ад Сярэднявечча да сённяшняга дня (с. 120). Гэтае шматабяцальнае назіранне далей у кнізе не развіваецца, а шкада, бо, магчыма, якраз яно магло б стаць ключом для тлумачэння пэўнай замаруджанасці, “пасіўнасці” гісторыі Беларусі, дзе, карыстаючыся аўтаравым выказваннем, “астравы жыхароў” (с. 12), раскіданыя на прыдатных для гаспадарчага асваення землях паміж пушчаў і балот, заставаліся нязменнымі на працягу стагоддзяў і дзе масавыя ды хаатычныя міграцыі насельніцтва не прыводзілі — як, скажам, ва Ўкраіне — да ломкі патрыярхальнага грамадства. Праўда, Генадзь Сагановіч, апісваючы ў адным з раздзелаў дэмаграфічную сітуацыю ў Беларусі ў канцы XVI стагоддзя, кажа пра “пастаянны адток” сялян на поўдзень, ва ўкраінскія стэпы (сс. 222—223). Але гэты пасаж –– хутчэй некрытычная даніна савецкім гістарыяграфічным захапленням такой “формай класавай барацьбы”, як “сялянскія ўцёкі”. Бо насамрэч крыніцы не фіксуюць беларускіх сялянскіх міграцыяў на стэпавае памежжа, дый наўрад ці яны былі рэальнымі з улікам “тэхнічнага” боку такіх перасяленняў, а таксама ў сувязі з кліматычнымі асаблівасцямі Стэпу, дзе людзі лясоў і балотаў адчувалі сябе сама меней няўтульна — найсвяжэйшым прыкладам можа паслужыць сталінская спроба перасялення ва ўкраінскія стэпы жыхароў Холмшчыны, якія так і не змаглі там прыжыцца.

У другім раздзеле (“Вытокі”, сс. 13—24) галоўны акцэнт зроблены не столькі на факталогіі пра- і перадгісторыі беларусаў, колькі на вылучэнні для іх асобнай, не тоеснай са славянамі-суседзямі гістарыяграфічнай прасторы. У прыватнасці, настойліва падкрэсліваецца, што тэрыторыя будучай Беларусі — гэта частка супольнай прарадзімы балтаў і славянаў і што субстратам беларускага этнагенезу паслужылі балцкамоўныя племянныя групы, славянізаваныя ў ходзе міграцыі славянаў з поўдня. Абшары на поўнач ад Прыпяці славяне пачалі асвойваць толькі з VIII стагоддзя, поўнач і захад Беларусі — не раней за IX, а Панямонне — аж у X стагоддзі, прычым працэс асіміляцыі аўтахтонаў-балтаў цягнуўся яшчэ некалькі стагоддзяў, суправаджаючыся павольным перамешваннем мовы, абрадаў, матэрыяльнай культуры і г.д. Каланізацыя тэрыторыяў, якія цягам двух тысячагоддзяў былі заселены балтамі, патрабавала моцнай вайсковай арганізацыі, і ў прыватнасці — узвядзення апорных адміністрацыйных гарадоў, якія ў спрыяльных умовах рабіліся цэнтрамі племянных княстваў. Такую ролю, паралельна з фармаваннем протадзяржаўных славянскіх цэнтраў у Кіеве і Ноўгарадзе, для крывічоў, дрыгавічоў і радзімічаў з IX стагоддзя пачынае адыгрываць Полацак. У канцы гэтага раздзелу Генадзь Сагановіч скептычна выказваецца не толькі з нагоды “адзінай старажытнарускай народнасці” як феномену, немагчымага па азначэнні, але і наконт пашырэння на ўсіх усходніх славянаў супольнай назвы “Руская зямля” (с. 23). Як бачым, аўтар не толькі адмаўляе існаванне “калыскі трох братніх народаў”, але і рашуча сцвярджае, што гісторыя адразу паклала беларускае немаўля ў зусім іншую, прычым “не братнюю”, калыску.

Раздзел II (“Першыя дзяржавы Беларусі”, сс. 25—58) развівае тую самую ідэю. Храналагічна тут ахоплена эпоха Кіеўскай Русі, але яе звыклы вобраз прыметна мадыфікуецца праз два моманты. Па-першае, падзеі, якія апісвае Генадзь Сагановіч, практычна не выходзяць за рамкі беларускай геаграфічнай прасторы, што стварае ўражанне яе самадастатковасці: тут набіраюць моц першыя княствы — Полацкае, Тураўскае і Смаленскае, тут яны перажываюць фазу росквіту і перыяд раздробленасці, тут адбываецца расцягнутая ў часе хрысціянізацыя, тут з’яўляюцца першыя парасткі хрысціянскай культуры і г.д, і да т.п. Па-другое, калі Кіеў згадваецца ў кнізе толькі эпізадычна — у кантэксце замахаў на незалежнасць Полацку, дык новым суседзям з захаду, дзвюм ордэнскім дзяржавам, прысвечаны адмысловы параграф (сс. 38—42), дзе аўтар даволі разгорнута прадстаўляе паступовае наладжванне стасункаў і ўзвышэнне супольных эканамічных інтарэсаў над мясцовымі канфліктамі. Урэшце, самадастатковасць беларускай гістарычнай прасторы дадаткова падкрэсліваецца тым, што яе абмінуў згубны для астатняй часткі Русі мангольскі ўдар. Такім чынам, паварот “на захад”, як вынікае з кнігі, не азначаў разрыву з кіеўскай пупавінай хаця б таму, што такой пупавіны проста ніколі не існавала.

У раздзеле III (“Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага”, сс. 59—64) апавядаецца, як на змену аморфным дзяржавам-княствам прыходзіць магутнае дзяржаўнае ўтварэнне, канчаткова сцэментаванае рукой Вітаўта. У агульнай ацэнцы гэтага працэсу Генадзь Сагановіч –– прыхільнік вядомага тэзісу Аляксандра Праснякова, згодна з якім штуршок да ўтварэння ВКЛ далі энергічныя літоўскія князі, але рэалізоўвалася гэта “на тэрытарыяльнай, этнаграфічнай і культурнай аснове беларускай” (с. 72). Распачатае Міндоўгам аб’яднанне раздробленых і аслаблых земляў у адну дзяржаву, як падкрэслівае аўтар, “па-першае, было выгадна не толькі літоўскім князям, але і суседнім усходнеславянскім гарадам і землям, а па-другое, абапіралася на набыты вопыт сумеснага існавання” (с. 61). Мірны, дагаворны характар беларуска-літоўскага сімбіёзу ілюструецца ў кнізе многімі прыкладамі пераходу ўлады: у Чорнай Русі (“хутчэй за ўсё, Міндоўг быў тут абвешчаны князем са згоды мясцовага насельніцтва”, с. 61), на Полаччыне (“літоўскага князя, найімаверней, запрасілі самі палачане”, с. 61), у Віцебску (шляхам атрымання ў спадчыну, с. 66), у Менску і на Палессі (праз імаверную камендацыю мясцовых Рурыкавічаў пад пратэкцыю Гедыміна, с. 67). Аўтар падкрэслівае, што з моманту свайго з’яўлення новая дзяржава мела двухэтнічны, балта-славянскі характар, уяўляючы сабой своеасаблівы сінтэз раннесярэдневяковых уладных інстытутаў Літвы з больш развітай дзяржаўна-палітычнай сістэмай беларускіх княстваў. Сярод іншага, гэта добра ілюструецца вядомым фактам рутэнізацыі кіраўнічых літоўскіх вярхоў і зацверджаннем рускай мовы ў публічнай сферы.

Палітычныя абставіны часоў княжання Вітаўта (барацьба з Ягайлам, пагроза з боку Ордэну і інш.) прывялі да парушэння гэтай раўнавагі — расколу “балта-славянскага супольнага саюзу на Русь і Літву” (с. 92). Таму ў наступным, чацвёртым раздзеле (“Шляхі кансалідацыі”, сс. 95— 120) прасочваецца, як пераемнікі Вітаўта давалі сабе рады з унутраным разладам, а разам з тым і з першымі праявамі маскоўскай экспансіі, якая на некалькі стагоддзяў зробіцца для ВКЛ кашмарам. Завяршае гэты раздзел слушная думка пра тое, што менавіта вонкавая небяспека (я б дадала — і культавая перамога пад Оршай 1514 году) стала асновай для кансалідацыі літоўцаў і беларусаў у рамках супольнай прасторы Вялікага Княства.

Раздзел V (“Дзяржава і грамадства”, сс. 121—152) пачынаецца з добрага прафесійнага агляду тэрытарыяльнай структуры ВКЛ як стракатага палітычнага ўтварэння, якое аб’ядноўвала ў сабе патрыманіяльныя ўладанні кіраўнічай дынастыі, шэраг удзельных княстваў (іх падпарадкаванне велікакняскаму пасаду расцягнулася ад сярэдзіны XV да пачатку XVII стагоддзя; аўтар, у адрозненне ад большасці даследнікаў, цалкам слушна, на маю думку, завяршае гэтую эпапею аж 1612 годам, калі Слуцкае княства, якое належала Алелькавічам, стала ўласнасцю Радзівілаў), а таксама так званыя землі-анексы — тэрытарыяльна цэльныя анклавы, якія жылі па ўласным праве на падставе пагаднення (“раду”) з вялікім князем, хоць і кіраваліся ягонымі намеснікамі. На тэрыторыі Беларусі такімі, у прыватнасці, былі Полацкая, Віцебская і Смаленская землі. Характарызуючы палітычную сістэму ВКЛ, Генадзь Сагановіч акрэслівае прэрагатывы вялікага князя і падначаленых яму ўрадоўцаў, паказвае фармаванне інстытуту сталай рады пры ўладару, прасочвае генезіс шляхецкага прадстаўнічага органу — сойму, фіксуе сацыяльны статус і правы ды абавязкі розных групаў рыцарскай эліты, гараджанаў (тут — на фоне “магдэбургізацыі”), сялянаў. Завяршаецца раздзел кароткім, але змястоўным нарысам пра Першы літоўскі статут 1529 году (сс. 149—152), які паклаў пачатак кадыфікацыі руска-літоўскага права.

Праўда, захапіўшыся “правамі на валоданне” Статутам, аўтар дапускае традыцыйнае для гістарыяграфіі скажэнне ў ацэнцы моўнай (а адсюль — і юрыдычнай) асновы помніка. Слоўнікавы склад статутнага тэксту, як чытаем у кнізе, быў “узбагачаны юрыдычнай тэрміналогіяй, створанай на аснове беларускіх і ўкраінскіх дыялектаў, або непасрэднымі запазычаннямі з лацінскай, польскай і нямецкай моў” (с. 152). Тым часам, як пераканаўча паказаў яшчэ ў 1920-я гады аўтарытэтны гісторык права Андрэй Якаўлеў, мова канцылярыі ВКЛ (а разам з тым — ужытковыя прававыя катэгорыі дый сам лад юрыдычнага мыслення) фармавалася пад магутным чэшскім уплывам ² — калькуючы паняцці, фразеалагічныя штампы і г.д., якія, у сваю чаргу, былі пазычаны чэшскімі правазнаўцамі з лаціны або нямецкай.

Раздзел VI (“Рэлігія і культура”, сс. 153—182) падагульняе той перыяд у гісторыі Беларусі, што быў звязаны толькі з Вялікім Княствам Літоўскім. Абмяркоўваючы пытанні веры, аўтар, у прыватнасці, ацэньвае канфесійную палітыку вялікіх князёў як “рэалістычную” і ў цэлым верацярпімую; адмысловая ўвага аддаецца водгуку Фларэнційскай уніі ў беларускім праваслаўным грамадстве. Больш дэталёва ў кнізе прасочаны першыя прыкметы своеасаблівай вестэрнізацыі беларускай культуры: выправы па адукацыю ў заходнія ўніверсітэты, з’яўленне лацінскіх школ і прыватных бібліятэк, зараджэнне літоўска-беларускага летапісання, “еўрапеізацыя” аблічча гарадской забудовы, раптоўны росквіт неалацінскай паэзіі, нарэшце — зараджэнне полілінгвізму ў культуры, дзе ўпершыню пачынаюць суіснаваць чатыры моўныя стыхіі — царкоўнаславянская, старабеларуская, лацінская і польская. Агульнае павышэнне культурных запатрабаванняў грамадства знайшло лагічнае завяршэнне, паводле словаў аўтара, “у якасна новай з’яве культурнага жыцця — кнігадрукаванні” (с. 171). Прыведзеная далей характарыстыка феномену Францішка Скарыны выглядае яскравай і пераканаўчай. Падагульняючы свае назіранні, Генадзь Сагановіч яшчэ раз падкрэслівае культурную спецыфіку старажытнай Беларусі як “рэгіёну грэка-лацінскага культурнага сінтэзу” (с. 176), хоць, здаецца, у намаляваным ім вобразе “грэцкі складнік” хутчэй апрыёрна пастулюецца, чым фіксуецца.

Два наступныя раздзелы прысвечаны ўваходу і першым дзесяцігоддзям знаходжання Вялікага Княства, а значыць — і Беларусі, у склад Рэчы Паспалітай. Апісанню ўнійнага сойму 1569 году папярэднічаюць два параграфы, якія далі назву першаму са згаданых раздзелаў (раздз. VII “Шляхецкая дэмакратыя”, сс. 183—204). Тут аўтар паказвае ўнутраны расклад сілаў у ВКЛ напярэдадні Люблінскай уніі і акцэнтуе ўвагу на “засіллі алігархаў”, гэта значыць на традыцыйнай канцэнтрацыі ўлады ў руках купкі магнацкіх сем’яў. На ягоную думку, актывізацыя родавай шляхты, узорам якой паслужыў экзекуцыйны рух суседняй Кароны Польскай, падштурхнула да радыкальнага рэфармавання (“дэмакратызацыі”) унутранага ладу ВКЛ у 1564—1566 гадах — праз стварэнне рэгулярных інстытутаў мясцовага самакіравання, соймікава-соймавую сістэму, ліквідацыю судовага імунітэту арыстакратаў і да т.п. Паводле аптымістычнай высновы Генадзя Сагановіча, “зраўнаваўшыся ў правах з рыцарствам, арыстакратыя страціла былыя магчымасці кантраляваць палітычнае жыццё дзяржавы” (с. 197). Мне ўжо даводзілася выказваць скепсіс з нагоды цудадзейных магчымасцяў адным махам знішчыць тое, што складала ядро і сутнасць уладнай структуры ВКЛ як дзяржавы арыстакратаў ³. Нагадаю і тое, што, на думку літоўскіх гісторыкаў, аўтараў найноўшай канцэпцыі гісторыі ВКЛ, магнаты не прайгралі на рэформах, больш за тое — як усяўладная дамінанта палітычнага жыцця яны захоўвалі моц аж да канца XVIII стагоддзя: “Гэта магнаты, а не шляхта, кантралявалі соймікі, дзе вызначалася пазіцыя ВКЛ па ўсіх пытаннях, што датычылі існавання дзяржавы. ВКЛ было дзяржавай шляхты, але шляхтаю гэтай кіравалі Радзівілы, Сапегі, Пацы і Чартарыйскія” ⁴. Зрэшты, сам Генадзь Сагановіч менавіта з такога пункту гледжання апісвае ход унійнага Люблінскага сойму 1569 году, дзе групай паслоў ад ВКЛ дырыгавала “партыя Радзівілаў” (с. 201). Затое ў заключным акордзе, нібы згадаўшы пра “ролю масаў” –– ім жа пастуляваную, Генадзь Сагановіч вымушаны аддаць даніну і ім: “Супольная дзяржава, створаная прадстаўнікамі беларускага, літоўскага, польскага і ўкраінскага народаў у Любліне, перш за ўсё намаганнямі шляхты ў яе барацьбе за дэмакратыю…” (с. 204).

Раздзел VIII (“У дзяржаве двух народаў”, сс. 205—254) складаецца з пяці параграфаў розных тэматычных кірункаў. У першым, названым досыць інтрыгоўна “Плюсы і мінусы аб’яднання з Каронай”, справа зводзіцца-такі да плюсоў: аўтар пераканаўча даводзіць, што, насуперак унійным планам польскага боку, зліцця дзяржаваў не адбылося. Вялікае Княства захавала сваю судовую сістэму, асобнае парламенцкае прадстаўніцтва, тэрытарыяльную цэласнасць, войска, фіскальную і грашовую сістэму, дзяржаўную канцылярыю і нават такія сімвалічныя рэчы, як асобную прысягу новаабранага караля і асобнае пацверджанне ім на каранацыі правоў ВКЛ. Менавіта на першы пасляўнійны перыяд прыпала і новая кадыфікацыя Літоўскага статуту (1588 году), якая адыграла першарадную ролю ў фіксацыі згаданых асаблівасцяў. Апроч таго, дзве прадмовы да Статуту, напісаныя падканцлерам Львом Сапегам (першая — да караля, другая — “усім вобец станам”), пераканаўча паказваюць, што ідэалы рэспубліканізму і “залатых вольнасцяў” знайшлі дарогу да літоўска-рускага грамадства ў той самай форме, у якой яны сцвердзіліся ў Кароне. Генадзь Сагановіч, на жаль, не спыніўся на больш дэталёвым прадстаўленні першай з прадмоваў, якая абвяшчала вяршэнства закону над уладарамі, бо ў іншым выпадку “людзі, брыдзячыся іх панаваннем і звірхнасцю, уважалі б іх не гаспадармі, але тыранамі” ⁵. Затое ў кнізе каментуецца і цытуецца другая прадмова — з яскравым гімнам свабоды: “Абачывалі то ўсіх вякоў людзі мудрыя, жэ ў каждай рэчы паспалітай чалавеку пачсціваму нічога не мае быць дарожшага над вольнасць. А няволяю так се мае гідзіці, жэ не толькі скарбамі, але і смерцю яе ад сябе адганяці павінен” (с. 209).

Наступныя параграфы гэтага раздзелу даюць чытачу яснае і цэльнае ўяўленне пра поліэтнічнасць, дэмаграфічны стан і эканамічнае развіццё беларускіх земляў ВКЛ. Пра пашырэнне Рэфармацыі праз распаўсюджаны тут з сярэдзіны XVI стагоддзя кальвінізм; пра першае з’яўленне вестуноў Каталіцкай Рэформы –– езуітаў і іхнія школы; пра першыя пратэстанцкія пераклады Святога Пісання, выдадзеныя кальвінісцкімі ды арыянскімі друкарнямі; пра з’яўленне праваслаўных брацтваў (аўтар лічыць іх “увасабленнем рэфармацыйных ідэяў у праваслаўі”, с. 231); нарэшце, пра Берасцейскую унію як спробу вывесці Рускую Царкву з крызісу і пра раскол грамадства, які яна за сабой пацягнула, даўшы штуршок да рэлігійнага і нацыянальнага самавызначэння. Апошняму аспекту прысвечаны спецыяльны параграф пад красамоўнай назвай “Дзве культуры аднаго народу” (сс. 246—254), у якім Генадзь Сагановіч аддае традыцыйную даніну нараканням на каталіцызацыю і, адпаведна, паланізацыю шляхты ды заняпад прэстыжу “рускай” мовы. Зандажныя спробы праверыць правамернасць аналагічнага стэрэатыпу на ўкраінскім эмпірычным матэрыяле (Генрыка Літвіна ⁶ і мая ⁷) паказалі, што гэта — адзін з міфаў гістарыяграфіі XIX стагоддзя і што ў пытаннях веры рэальнасць была нашмат больш амбівалентная. Тое самае датычыць і моўнай праблемы: структурызацыя моўных іерархіяў, як пераканаўча паказаў Ігар Шаўчэнка ⁸, закранала хутчэй функцыянальныя абсягі ўжытку той ці іншай мовы, а не яе сацыяльны прэстыж.

Так ці інакш, але драматычная танальнасць згаданага параграфу авалодвае аўтарам, і два наступныя, завяршальныя, раздзелы ягонай працы афарбаваны ў шэрыя тоны. Мяняецца і стылістыка назваў: як і ў выпадку з “Дзвюма культурамі…”, яны набываюць алегарычнае гучанне. Так, раздзел IX носіць назву “Ад велічы да заняпаду” (храналагічна ён ахоплівае падзеі ад Дзімітрыяды да канца XVII стагоддзя), а апошні, дзесяты раздзел перагукаецца назвай (“Цень расійскай гегемоніі”) з аналагічным раздзелам кніжкі Анджэя Камінскага –– адзін з параграфаў гэтага раздзелу мае адценне трагізму: “Агонія дэмакратыі”.

Зрэшты, мала вясёлага маюць і самі падзеі XVII—XVIII стагоддзяў, якія тут апісваюцца: войны, спусташэнні, чалавечыя і матэрыяльныя страты, эпідэміі, голад, хаос разбояў і бязладдзя, нашэсці чужых арміяў і ўласных рабаўніцкіх хеўраў, татальная дэструкцыя грамадства, нарастанне фанатызму, нарэшце — паступовае раскладанне тых прынцыпаў “шляхецкай дэмакратыі”, якія здаваліся беларускай шляхце такімі непарушнымі ў момант аб’яднання Вялікага Княства Літоўскага з Каронай Польскай. У апошнім пункце Генадзь Сагановіч больш рэзкі ў ацэнках, чым Анджэй Камінскі. Паводле ягоных словаў (на маю думку, справядлівых), “вольналюбівы шляхціч Рэчы Паспалітай, які яшчэ нядаўна з гордасцю лічыў сябе найсвабаднейшым грамадзянінам Еўропы, ператварыўся ў баязлівага фаната старых парадкаў” (с. 302). На гэтым фоне лагічна нарастаў і крызіс шляхецкага парламентарызму: “Грубым ціскам і тэрорам алігархі дабіваліся падпарадкавання соймікаў уласным мэтам, ператвараючы галасы шляхты ў зброю для барацьбы за гегемонію ў краіне” (с. 316). Хто ў выніку выйграў — вядома.

Вынікі нядрэнна пачатага, а на пэўным этапе, здавалася б, даволі паспяховага праекту беларускай гісторыі аўтар у апошняй фразе сваёй кніжкі падводзіць так: “Праз насілле і кроў магутныя суседзі перагарнулі апошнюю старонку гісторыі Рэчы Паспалітай. З яе канцом перастала існаваць і Вялікае Княства Літоўскае, а Беларусь была на доўгі час ператворана ў частку Расійскай імперыі” (с. 346).

У пасляслоўі Генадзь Сагановіч яшчэ раз звяртаецца да патрэбы “гістарыяграфічна рэабілітаваць” Рэч Паспалітую, настойваючы на тым, што для беларусаў яна была такой жа сваёй, як і для палякаў, аб’ядноўваючы ўсіх грамадзянаў паняццямі айчыны і свабоды. І ў гэтых “уроках свабоды”, на думку аўтара, хаваюцца тыя галоўныя каштоўнасці, якія беларусы маюць вынесці са сваёй гісторыі. Працу, як і належыць дыдактычнай манаграфіі, завяршае апеляцыя да функцыяў гісторыі як magistra vitae. Гэта гучыць па-старамоднаму наіўна, але ў гэтым выпадку не раздражняе. Бо кожны гісторык на свой лад ідэалізуе прадмет апісання — ужо самім фактам яго вычлянення з неабсяжнай плыні мінуўшчыны. І ў гэтым сэнсе ідэалізацыя “свабоды” нічым не горшая (і, прынамсі, больш шляхетная) за любы іншы фантом уяўлення. Таму пагодзімся мы з такой пазіцыяй ці не, але ж мусім прызнаць, што Генадзь Сагановіч, аўтар кніжкі пра “невядомую вайну” ⁹, прапанаваў нам чарговую “невядомую” гісторыю — Беларусі.

Пераклад з украінскай мовы Сяргея Петрыкевіча