1–2003
» да Зьместу «

Расейскае пытаньне
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

запісы

Леанід Маракоў
   
Мініятуры

---

Ня тое чытаў

Здаецца, добра вучыўся, ня быў хуліганам, маркі зьбіраў, фатасправай захапляўся, шайбу на двары да ночы ганяў, вершы прысьвячаў дзяўчынкам, процьму ўсяго перачытаў, асабліва фантастыкі, а ў піянэры прымалі адным з апошніх…

Можа, ня тое чытаў?

“І сарака пяці гадоў уга як хопіць…”

У любай маёй бабулі было пяцёра дзяцей: дзьве дзяўчынкі і трое хлопчыкаў.

Прыгожыя — як і сама бабуля — дачушкі памерлі ў маленстве ад дызэнтэрыі.

Сыны…

Старэйшага расстралялі ў дваццаць восем.

Сярэдняга забілі з-за рога ў сьпіну ў дваццаць дзевяць.

Малодшы загінуў у сорак чатыры.

Калі я ў свае юначыя гады чакаў сьмерці ў Гомельскім тубдыспансэры, выпадкова пачуў прысуд галоўнага доктара:

— А пункцыю ўсё ж дарэмна ўзялі, цяпер пасьля сарака пяці ён — не жылец…

Між іншым, пісьменьнік Міхаіл Велер у сваім аповедзе “Туру” прыйшоў да высновы, што некаторым “і сарака пяці гадоў уга як хопіць…”.

У мяне засталося блізу двух гадоў. У прынцыпе, гэта нямала.

Галоўнае, каб не арыштавалі, як дзеда ў трыццаць пятым.

Каб не расстралялі, як ягонага старэйшага сына, майго дзядзьку, паэта Валер’я Маракова ў трыццаць сёмым.

Каб не забілі, як ягонага сярэдняга сына, майго другога дзядзьку, настаўніка Леаніда Маракова ў сорак трэцім.

Каб не заліло мазгоў крывёю ад бязьлітаснага біцьця, як у ягонага малодшага сына, майго бацькі…

Божа, дай мне два гады!

Дробязі

Сто марак. Роўна столькі пры канцы васьмідзясятых — на пачатку дзевяностых трэ было аддаць у Менску за “гасьцявое” запрашэньне ў Нямеччыну (тады з гонарам дадавалася: Заходнюю), спакойна браць білет на хуткі “Масква—Бэрлін” і махаць краіне ручкаю: “Да няхуткай сустрэчы!”.

— Мы пойдзем іншым шляхам, — па-ленінску настаўляў мяне старэйшы таварыш, які пасьпеў раней “пабамжавацца” ў буржуяў-капіталістаў. — У два разы таньнейшым. Для пачатку едзем у Згажэлец (гэта трошкі на поўнач ад “трохкутніка” — сутыку межаў Польшчы, Чэхіі і Германіі), а там…

“Там” усё атрымалася як найлепш. Настолькі “найлепш”, што да гэтага часу паджылкі трасуцца.

Знаёмага паляка, “спэцыяліста па бязьвізавым перасячэньні межаў”, таварыш не засьпеў — паехаў пан у мясьціны, як той казаў, ня вельмі аддаленыя, а ягоны дурань-сусед і сябра па “эмігранцкім” бізнэсе таксу падвоіў:

— Часы цяжкія, небясьпечныя, хапаць пачалі нашага брата. Дзьвесьце “дойчаў”, ня меней, каштуе цяпер тая ж паслуга, —сказаў як зарэзаў.

Ужо вечарэла, а там, бач, і ноч насунецца. Паўздыхаўшы, мы падахвоціліся на гэтую ідыёцкую авантуру. (Заплацілі столькі ж, колькі каштуе віза, а ідзём безь яе.)

Мяжа — рака. Перасёк, пераплыў яе — і ты там, за Кардонам. Але-але, зь вялікай літары. З малой — калі б гаворка ішла пра Польшчу.

Плыўма, як Чапаеў, мы ў рэчку ня кінуліся — палічылі за найлепшае караскацца, быццам малпы, па ржавай арматуры ці то недабудаванага, ці то напаўразбуранага моста.

Як ні дзіўна, атрымалася.

Ціха, з заміраньнем сэрцаў, мы пратупалі і палову Гёрліца (той жа Згажэлец, але зь нямецкага боку). Ня ўбачылі нас “паліцаі” і на мясцовым вакзальчыку, скрозь размаляваным свастыкамі. І рушылі мы ў цэнтар Эўропы бяз штампікаў-візаў у пашпартах, хоць за іх быццам і было заплачана.

Зэканомілі…

А наперадзе мяне чакала сытуацыя, калі на ўсходзе Галяндыі, у ціхім Арнхеме, я застануся адзін з двума купленымі напярэдадні аўтамабілямі (таварыш заляціць у турму за вулічны гандаль цыгарэтамі) з грашыма, якіх ледзь хапала на запраўку аднаго.

А потым берасьцейскі мытнік вылезе з будкі паглядзець на клоўна, які адзін спрабуе прасунуць церазь мяжу дзьве тачкі. І зьлітуецца. За сымбалічную плату — блёк “Мальбара”, апошняе, што засталося з рэчаў таварыша, бо свае два (дазвалялася правозіць толькі два) я выменяў у старшыны з групы савецкіх войскаў у Нямеччыне на паліва. Ды яшчэ дасьць наказ на дарогу:

— Едзь, артыст, але не сьпяшайся, дачакай раніцы: начамі “пацаны” на дарогах дзяжураць, крыўдна будзе заляцець на фінішы…

Але я ня стаў чакаць ранку. Пагнаў ноччу “Форд”, а на сьвітаньні вярнуўся па “Опэль”…

І таварыш, які прыехаў з Германіі праз два месяцы, пасьвяжэлы, быццам з санаторыі, але з пустымі кішэнямі і з штампікам — забаронай на ўезд — у пашпарце, забіраючы ў мяне ключы ад адной з машын, скажа:

— Шкада, не прысутнічаў. Я за паўблёка праскочыў бы. Ну, ды тае бяды, наступным разам будзем разумнейшыя. Дарэчы, пакуль у каталажцы сядзеў, надзейныя людзі каштоўнай інфармацыяй падзяліліся: цяпер выгадней машыны купляць на Блізкім Усходзе, у Эміратах… Галоўнае, каб пры перагонцы на тэрыторыі Ірану не падстрэлілі, а далей — дробязі…

Уладзівасток

Ці ведае паважанае спадарства горад, у якім вам, калі спытаецеся дзяўчыну “Колькі?”, не адкажуць “Чаго?”, не пачнуць удакладняць, ці доўга вы мяркуеце карыстацца яе паслугамі, і ўжо пагатоў ня плюнуць вам у твар і не ўзнагародзяць поўхай, а толькі млява пасьміхнуцца і назавуць цану. Нават дзьве: за гадзіну і за ноч. Лічбы будуць прымальныя, не напалохаюць: скажам, трыццаць і пяцьдзясят тых самых умоўных адзінак. Але галоўнае, што абслужаць вас па найвышэйшым разрадзе. Вы не пачуеце: “Так — не хачу!” або “За гэта асобная плата!”. Вас абслужаць з задавальненьнем, выціснуць з вас усе сокі — нават тыя, пра наяўнасьць якіх вы і не здагадваліся.

Пасьля такога якаснага абслугоўваньня вам застанецца толькі вохкаць і войкаць: дзе гэта раней, на якой такой адсталай плянэце вы жылі, у якім такім каменным веку ашываліся? Як жа далёка да гэтай плянэты вашым жонцы і палюбоўніцы! Вы зразумееце, што так часта азмрочвала вашае жыцьцё. Зразумееце ўсё. Але — галоўнае — вы даведаецеся, што такое Ўладзівасток. Самы бандыцкі горад былога Савецкага Саюзу. Дзяржава ў дзяржаве. Бандыцкая дзяржава. Бо, як па найвышэйшым разрадзе вас абслужаць мясцовыя гейшы (а гэта ў той ці іншай ступені, лічы, усё тутэйшае жаночае насельніцтва), гэтаксама па найвышэйшым разрадзе вас “вычысьцяць” мясцовыя бандыты…

З аэрапорту, пасьля марнай спробы вылецець, мы вырваліся цудам, ледзь жывыя. Да чыгуначнага вакзалу дабраліся на грузавічку “Хлеб”. З закупленым у мясцовым ГУМе дэфіцытным японскім таварам пад’ехалі з тылу, і таму дзяжурныя бандыты, “ахова”, як яны сябе называлі, нас заўважылі не адразу, і мы сёе-тое пасьпелі.

— Мы ўдвух супраць васьмі. Не найгоршыя суадносіны, — прашаптаў мне Жэнька Бэндэраў, калі пералічыў каўказцаў, што перакрылі нам падыход да чыгуначнай плятформы.

Я быў згодны:

— Першая спроба не ўдалася. Купіў не купіў, а патаргавацца можна. Паўторым. Каб вырвацца з лапаў гаспадароў Уладзівастоку, нельга апускаць рукі.

— Прабівацца да вагонаў прапаную перабежкамі, як нядаўна ў Ніжнім Тагіле, — успомніў Жэнька нашую апошнюю вандроўку.

— Ага, перабежкамі, — кіўнуў я, не перастаючы сачыць за перамяшчэньнямі маленькіх вузкалобых чарнявых спрытнюгаў. І ня карлікі, і не нармальныя “браткі”. Сумесь пацука і сабакі. Носяцца па плятформе, як ашалелыя, шукаюць… Нас, вядома. Тут мы ў адной зьвязцы, дакладней — у адным жыцьцёвым кінафільме, але ў розных ролях. Яны — паляўнічыя, мы — здабыча. Мы ўсё жыцьцё для кагосьці здабыча: справа — мянты, зьлева — гэбэшнікі, наперадзе — мытнікі і падатковая паліцыя, ззаду — бандыты. Хоць — не: цяпер бандыты сьпераду.

Як я стаміўся! Узяць бы дый перастраляць зграю ненажэрную. Пісталет жа купілі. Аднак перастраляць — значыць, пайсьці па банку, значыць — ня вытрымалі нэрвы. Значыць — напляваць на сям’ю, значыць — не вярнуцца дахаты, ніколі ня ўбачыць сына, Наташу…

— Ну, што — другая спроба? — вярнуў мяне да рэчаіснасьці Жэнька. — Скачам?

І мы саскочылі на рэйкі, пабеглі, панесьліся, паляцелі.

Чорная зграя сарвалася за намі. Але цяжка ім будзе нас дастаць. Яны ж хочуць толькі грошай, а мы цяпер марым пра большае — выжыць! Таварчык жа, дзякуй Богу, у паштовым вагоне пакаціў-паехаў…

Tax free

Англійскае “tax free” можна перакласьці як “вольны ад падатку”. Аднак жа не сакрэт, што слова “воля” і вытворныя ад яго ў паўсядзённым і, тым больш, дзелавым жыцьці часта набываюць самы нечаканы зьмест. Акурат пра гэта і пойдзе гаворка. Прапаную, каб ня быць галаслоўным, знаёмы мне нямецкі выпадак.

Значыць, так. Вы за рулём уласнага аўтамабіля апынуліся ў багатай — дастатак проста лезе ў вочы — Германіі. Ня будучы дурнем, прыкупілі сёе-тое з тэхнікі: магнітолу, кухонны камбайн і яшчэ штосьці з дробязяў. Не прайшлі міма недарагога, але моднага і, галоўнае, добра пашытага адзеньня, як і міма якасных прадуктаў: нармальнай тлустасьці малако, “тэтрапакаўская” ўпакоўка соку там таньнейшыя за нашыя. Зьведалі, нарэшце, некалькі прыемных хвілін, упісваючы сваё прозьвішча ў чэкі “tax free” — па іх, як запэўніў вас у “шопе” надзвычай паслужлівы прадавец, на выезьдзе з краіны вам абавязкова вернуць шаснаццаць працэнтаў кошту тавару.

Але не сьпяшайцеся радавацца. Ёсьць такія зьмены на цэнтральнай нямецка-польскай мытні ў Франкфурце-на-Одэры, у часе дзяжурства якіх будзе вельмі праблематычна атрымаць, а правільней, выбіць належныя вам грошы. Пакуль прастаіце ў кілямэтровай чарзе, дасьведчаныя шоп-падарожнікі папулярна растлумачаць (у чым пераканаецеся крыху пазьней і самі), што чэкі з купленага адзеньня пажадана пазрываць, але не выкідаць, а магнітолу і іншую электроніку старанна, як мага далей схаваць, бо могуць быць праблемы з польскай мытняю. Прыслухаўшыся да гэтых парадаў, вы, скажам, так і зробіце. Дапусьцім таксама, што вам пашанцавала праскочыць строгага пана мытніка, адкупіўшыся трыццацьцю-пяцьцюдзесяцьцю маркамі. Усьцешыўшыся, вы нарэшце выдыхнулі: “Ху-у, адчапіліся!” — і пашыбавалі да запаветнага акенца “Tax free” па законныя шаснаццаць працэнтаў. Ох, не сьпяшайцеся казаць “гоц”. Агледзіць вашыя чэкі фраў няпэўнага веку з шэра-жоўтым тварам, зірне на вас і… Вы адразу схопіцеся ўспамінаць, што такое жахлівае за ня надта яшчэ доўгае сваё жыцьцё ўчынілі…

Гэтак было са мною. Ужо вядомая вам фраў з шэра-жоўтым тварам, ня даўшы мне перадыхнуць, секанула:

— Ідзём твой машына!

На “агляднай пляцоўцы” яшчэ раз прайшлася вачыма-фарамі па чэках, вычытала там назву “salat” і запатрабавала:

— Пак’язывай!

Вядома ж, салата, прадукт не для працяглага захоўваньня, купленая тры дні таму, была даўно зьедзеная, забытая, і паказаць яе “жалезнай лэдзі” я ня змог…

— Ja, ja, — забегала сюды-туды яе квадратная сківіца, — ja, ja. О-о, кефір?

Гэты малочны прадукт купляўся, зноў жа, не дзеля марынаваньня на зіму, і, разьвёўшы рукамі, я шчыра прызнаўся, што выпіў кефірчык, не ўцярпеў…

— Ja, ja, — усьмешкаю дзетазабойцы асьвяціліся ейныя вочы. — Чэк “ежа” ануляваць! Паказвай адзеньне!

Разборка трантаў таксама не дадала мне дадатных эмоцыяў. Калі паказаў ёй новенькае дэмісэзоннае паліто (купіў жонцы тое, што яна называла “марай усяго жыцьця”: суконное, а лёгкае, як пушынка), далучыў да яго такія ж новыя штаны, чаравікі, кашулю, мяне асьцюдзіла рэзкае:

— Цэтлікаў няма? Гэта ня новая вопратка! Гэта купіў на рынку!

“Ды вы з глузду зьехалі!” — пачынаю абурацца пакуль яшчэ самому сабе. Уголас спрабую растлумачыць словамі маіх дабрадзеяў з чаргі:

— Калі б ня зьняў цэтлікі, былі б праблемы з палякамі…

— Ja, ja, — адкрыліся вострыя зубы, — але гэта ваш проблем…

Карацей, пагарэў я і з чэкамі на адзеньне. (От бы цяпер напаткаць бывалых “шопнікаў”!) Але, ня кідаючыся ў роспач (як у любога “саўка”, мая псыхіка гадамі прызвычайвалася да пераадольваньня цяжкасьцяў), успамінаю пра магнітолу, цуда-камбайн і нават зь нейкім выклікам падаю ёй адпаведныя чэкі.

І тут сапраўды пачынаюцца, як сказаў бы адзін мой даўні знаёмы — цяпер жыве, “падлюка”, у Сан-Францыска, — дробныя дзівосы.

— О’кей! — чамусьці безь ніякага зларадзтва ўсьміхаецца фраў. — Пак’язывай…

Я за краёк прыпадымаю розныя лахманы, пад якімі схавана “кантрабанда”.

— Вышэй, вышэй, bitte! Якая мадэль, нумар? — Убачыўшы і прачытаўшы, нарэшце, усё, што хацела, фраў вымаўляе словы, якія я ўжо не спадзяваўся пачуць. — Чэк іст гут!

Атрымаўшы запаветныя марачкі (яны якраз і кампэнсавалі адабранае мытнікам-палякам), я ўздыхаю працяжна “Та-ак!” і, хаваючы грошы, вяртаюся да машыны: “Усё…”

Усё? Дзе там! Напарнік польскага мытніка ўжо дзяжурыць каля майго “кара”.

— Ага, пан “tax free” атрымаў? А за што? Маўчым? Трэба твой самаход яшчэ раз агледзець…

І вядома, знаходзіць тую самую электроніку.

— О, гэта ж кантрабанда! — абураецца пан мытнік. — Штраф, канфіскацыя!

“Так, — думаю я, — тут мажлівыя два варыянты: або першы пан сьвядома мяне прапусьціў, каб разам зь іншым “беларускамоўным” пагрэць рукі, або — што менш верагодна — нейкім чынам умяшалася фраў. А можа, чорт зь ёю, з магнітолаю! Дый без камбайну жонка раней неяк абыходзілася. Галоўнае — паліто і курткі дзецям давезьці…”

Пацьвярджаецца першая здагадка: пан нумар два раптам шкадуе мяне і шэпча ратаўнічае:

— Добжэ, добжэ, давай сто марак і — з Богам…

Задаволены такой “велікадушнасьцю”, прыкідваю, што на бэнзын у мяне прыхаваны НЗ — злотыя і да польска-беларускай мяжы даехаць змагу, нават калі аддам апошнія дзевяноста плюс тры (дробязьзю) маркі (медзякі ён мне “высакародна” вяртае)…

“Што ж, — супакойваю сябе, сядаючы ў машыну, — магнітола, вядома, залатою абярнулася, затое паліто… Дома такога не купіў бы: за яго ўсё жыцьцё давялося б разьлічвацца. Хоць тут ня ў збытку…”

Разабраўшыся з чарговым крывасмокам, я ў пераносным і літаральным сэнсе ўздыхнуў з палёгкаю. А то ж думаў, што фраў здасьць мяне палякам з трыбухамі, ляпнуўшы пра электроніку. Цяпер жа яны і бязь ейнай падказкі ўсё ведаюць і нават атрымалі сваю “капусту”. Больш анічым не рызыкую — няма чым, і ўвачавідкі сьмялею: прыходзіць жаданьне высьветліць чэкавыя адносіны з мадам.

Нахіліўшыся да знаёмага акенца, даводжу да ведама, што я, між іншым, журналіст, але гэта няважна, галоўнае — хацелася б пачуць ейнае імя і прозьвішча, каб па заслугах ухваліць абароньніцу фінансавых інтарэсаў Германіі (недаатрыманыя мною “tax free” ня зьніклі, яны засталіся ў краіне) у друку.

Шэры твар фраў робіцца барвовым, яна ўжо не вяшчае, а ляпеча:

— Усё п-паводле закону…

— Паводле якога закону я ня маю права зьесьці купленую салату, пакуль не пабачу ваш мілы тварык? — пытаюся, шкадуючы, што вывучаў у школе ангельскую, а не нямецкую мову. — What is your name? You must tell me your name! ¹ Ja, ja, — намагаюся падрабіць ейную інтанацыю, — ja, ja. Дарэчы, у Бэрліне якраз перакладаюць маю кнігу. Пастараюся ўставіць у яе і рэклямную замалёўку пра вашамосьць. Народ павінен ведаць сваіх герояў…

Згледзеўшы, што фраў хапае паветра і вось-вось страціць прытомнасьць, вырашаю: зь яе досыць, пара адчальваць. Але перад адыходам не стрымаўся, ціха дадаў, сам не разумеючы, як язык павярнуўся:

— Каб цябе ніхто ніколі ня трахаў!

— Ja, ja, — заблішчалі сьлёзы ў яе вачах…

“Вось табе й на, — падумаў зьбянтэжана, вяртаючыся да “самохаду”, — пацэліў, аказваецца, у яблычак”.

Бадай, і ўсё. От гэтакі “tax free”. Адным словам, калі вы апыняцеся на аўтамашыне ў Германіі, не сьпяшайцеся радавацца…

P.S. Сусед, які езьдзіць у Германію кожныя два тыдні, расказаў, што неаднойчы нарываўся на шэрую фраў і цярпеў ад яе тое ж, што і я. Апошнім жа разам адчуў вынік ці не майго выхаваньня: яна ня кінулася, як раней, шукаць у ягоных сумках кефіры і салаты…

Пра гэта лепш маўчаць…

Верыце вы ў Бога ці не — пра гэта лепш маўчаць. Але лекавацца пажадана ў доктара-атэіста. Ён ня стане спасылацца на Ўсявышняга, не разьвядзе ў нейкі момант рукамі: “Цяпер надзея толькі на Бога…”, а будзе змагацца за вашае жыцьцё да канца.

Але верыце вы ў Бога ці не — пра гэта лепш маўчаць.

Рэдактар аддзелу прозы

За дзень да ад’езду ў Нямеччыну ў вядомай кнігарні, што насупраць будынку КДБ у Менску, купіў зборнік “Тартак” Івана Пташнікава. Кніга толькі што выйшла ў выдавецтве “Мастацкая літаратура” ў сэрыі “Беларуская проза ХХ стагодзьдзя”. У яе аўтар уключыў тое, што палічыў найлепшым з напісанага за амаль 50 гадоў творчасьці. Гэта “хатынская” аповесьць “Тартак” і 14 апавяданьняў (практычна ўсе з раней публікаваных).

Прачытаў кнігу за дзень.

Аказалася, што апавяданьні, галоўным чынам, ён напісаў з 1959 па 1962 і з 1996 па 1999 гады (“пасьляваенна-вытворчыя” “Агні” (1965), надрукаваныя ў васьмідзясятыя гады “чарнобыльскія” “Львы”, дзіцяча-партызанская “Эфка” падаліся рэчамі “заказнымі”, а “мядзьведжая” гісторыя пра “Арчыбала” — выключэньнем).

Што ж гэта за прамежак такі цягам 35 (1962—1996) гадоў? Адказ атрымаў зь “Біяграфічнай даведкі”, зьмешчанай у канцы кнігі:

Пташнікаў Іван Мікалаевіч нарадзіўся 7.10.1932 г. у вёсцы Задроздзе Плешчаніцкага раёна Мінскай вобласці <…> Друкавацца пачаў з 1952 г. <…> Працаваў у рэдакцыі плешчаніцкай раённай газеты “Ленінец” <…> З 1962 г. па 1995 г. — рэдактар аддзела прозы часопіса “Полымя”…

Выснова: праца ў рэдакцыі забірае львіную долю пісьменьніцкага часу. Замінае рэалізацыі творчых задумаў, увасабленьню іх у жыцьцё. Праца ў рэдакцыях забірае жыцьцё…

Другое. Дзякаваць Богу, што практычна не працавалі (прынамсі, не цягнулі дзесяцігодзьдзямі ярэмца, як І. Пташнікаў) у рэдакцыях і іншых установах “прымусовай працы” Якуб Колас, Максім Багдановіч, Уладзімер Караткевіч…

І яшчэ адна заўвага. І. Пташнікаў амаль 50 гадоў пражыў у Менску, але пра горад не напісаў ніводнага апавяданьня. І ён такі — не адзін…

На хворую галовачку…

Чытаю ў “ЛіМе” чарговы опус знаёмага, вясковага па жыцьці празаіка з вышэйшай “філ-адукацыяй”, але з пачатковым “філ-талентам” і дзіўлюся: няўжо аўтар сапраўды думае, што чытачу цікава, як ён хадзіў па куратніку (хляве, двары, гародзе), як стаяў на прыпынку аўтобуса (электрычкі) на Менск, раздумваў пра жыцьцё сваё цяжкае. Як сустрэў на пэроне сяброўку дзяцінства, зь якою гадоў сто таму ў лес у грыбы-ягады бегаў, і засмуціўся, якая яна цяпер тоўстая і непрыгожая. Як, не дачакаўшыся аўтобуса (электрычкі), набраўся з гора самагонкі (нават тоўстая і непрыгожая не захацела ўспомніць зь ім гады маладыя і вясёлыя — паўтарыць шпацыр па лесе), а раніцой зь цяжкай галавою ўсё ж адбыў у сталіцу запісваць-увекавечваць “трагічныя” ўражаньні мінулага дня…

Зрэшты, што ж іншае напішацца на хворую галовачку?

Адзіны ў гісторыі

Яго — і не аднойчы! — як беларускага прапагандыста яшчэ да вайны арыштоўвала польская паліцыя, у сорак чацьвертым расстрэльвала фашысцкае СД (быў паранены, але прыкінуўся мёртвым, што і выратавала), прысуджалі да дзесяці гадоў зьняволеньня бальшавікі ў пераможным для іх сорак пятым (адбыў на Калыме — трынаццаць), а ён, вярнуўшыся на Радзіму амаль пэнсіянэрам, здолеў захаваць у душы дабрыню, сантымэнтальнасьць і нават нейкую дзіцячую наіўнасьць: выразаў з пэрыёдыкі свае творы або рэцэнзіі на іх, проста ўспаміны пра сябе і зьбіраў-наклейваў іх у сшытку — калекцыянаваў.

Не сумаваў ён, і калі яго, паэта з даваенным стажам, на чые вершы былі напісаны папулярныя песьні, доўга не прымалі ў Саюз пісьменьнікаў. Сябрам Саюзу ён стаў толькі за некалькі гадоў да сьмерці.

Ён ледзь не дацягнуў да дзевяноста (які генэтычны запас трываласьці быў у арганізьме гэтага чалавека!), але так і ня ўведаў, што менавіта ён, Сяргей Новік-Пяюн, зьяўляецца адзіным у гісторыі Беларусі літаратарам, якога арыштоўвалі тры рэжымы, што ненавідзелі адзін аднаго.

Пахаваньне

Чытаў ува ўспамінах паэта і добрага, сумленнага, не зламанага жахлівым лёсам чалавека, былога вязьня сталінскіх канцлягераў Паўла Пруднікава:

“На пахаваньні Ўладзімера Дубоўкі нас было ўсяго толькі пяць чалавек. Саюз пісьменьнікаў СССР прадстаўляла Валянціна Шчадрына — кансультант па беларускай літаратуры, Мікола Гамолка і я — ад беларускай пісьменьніцкай арганізацыі, пляменьнік нябожчыка Валодзя і дачка яго даўняга сябра Адама Бабарэкі — Алеся. Вось і ўсё…”

Не, ня ўсё. Нядаўна, Павал Іванавіч, мы хавалі вас. Былі Сяргей Законьнікаў ад “Полымя”, Алесь Пісьмянкоў ад “ЛіМу”, Навум Гальпяровіч ад Саюзу пісьменьнікаў, ад “Маладосьці”, іншых выданьняў — усіх не пералічыць.

Паміраць дома, на сваёй зямлі, — лацьвей. Цябе праводзяць у апошні шлях сябры, таварышы, чытачы, землякі. А каму патрэбныя беларусы на чужыне?

Але Дубоўка выбраў чужыну. Ён баяўся сваіх…

Пытаньне

Восеньню далёкага “нэпаўскага” 1927 году ў менскі Белпэдтэхнікум, які ў розныя гады называлі то “царскасельскім ліцэем”, то “кублом і рассаднікам нацдэмаў”, паступіў выпускнік Лагойскай сямігодкі, “хлопец з мглёўскага балота” (так пра яго скажуць пазьней, увекавечыўшы вёску з адметнай назваю Мглё), па-свойму даволі разумны габрэйскі хлопчык з гучным імем Айзік. Праўда, першая спроба паступіць, здаючы нароўні з усімі экзамены або нават пасылаючы на іх замест сябе сяброў, правалілася. Рашэньне паплакацца ў райкаме камсамолу нечакана сталася выратавальным. Айзік быў залічаны на першы курс. Неўзабаве “падазронае” імя было зьменена на “народнае” — Алесь, а яшчэ празь некалькі гадоў Айзік-Алесь стаў літаратурным кансультантам НКВД, склаўшы вартую кампанію вядомаму Лукашу Бэндэ, Міхасю Клімковічу і некаторым іншым “байцам нябачнага фронту”.

Пытаньне: каму жаліцца Алесь Кучар у пекле, калі чарговы нашчадак падведзеных ім пад расстрэл аднакашнікаў, сяброў-паэтаў плюе на ягоную магілу?

Рукапісы гараць!

Гады тры таму, калі шукаў матэрыялы для збору твораў Валер’я Маракова (быў падрыхтаваны, нават зьвярстаны, але дасюль ляжыць-пыліцца ў выдавецтве “Мастацкая літаратура”) і кнігі пра жыцьцёвы і творчы шлях паэта (выйшла ў 1999 годзе), у разьдзеле “Хроніка” часопісу “Полымя” (1928, № 10) прачытаў наступныя радкі: “В. Маракоў піша новую паэму “Рабінавая ноч”. Праз паўгоду “Полымя” (1929, № 3) удакладніла: “Новая паэма будзе друкавацца ў нашым часопісе”. Пацьвердзіў гэта і “Маладняк” (1929, № 3): “У “Полымі” рыхтуецца да друку паэма “Рабінавая ноч”, там жа друкуецца “Мая паэма” (паводле словаў аднаго крытыка, які набудзе пазьней шырокую вядомасьць, — “глыбока-пэсымістычная” і накіраваная “супраць пралетарыята”). Урэшце паэма “Рабінавая ноч” з прычыны “нацдэмаўскага ўхілу” надрукаваная не была.

У шасьцітомным выданьні “Беларускія пісьменьнікі. Бібліяграфічны слоўнік” пад рэдакцыяй А. Мальдзіса ёсьць зьвесткі (Т. 4, С. 209), што 25 лістапада 1928 году “Чырвоная змена” надрукавала ўступ да паэмы. Пасьля доўгіх пошукаў высьветлілася: у Беларусі гэты нумар газэты не захаваўся…

Праз колькі месяцаў мне патэлефанавалі з Нацыянальнай бібліятэкі. Загадчыца Беларускага аддзелу Людміла Рабок паведаміла, што яе калега з Расейскай нацыянальнай бібліятэкі Мікалай Нікалаеў прыслаў з Санкт-Пецярбургу ўступ да “Рабінавай ночы”… На жаль, толькі ўступ. Сама паэма ня знойдзена дагэтуль…

1 жніўня 1937 году на вялікім вогнішчы ў “амэрыканцы” сярод тысяч рукапісаў беларускіх пісьменьнікаў разам зь невядомымі, спыненымі цэнзурай або напісанымі “ў стол” і арыштаванымі творамі М. Багуна, С. Баранавых, А. Вольнага, П. Галавача, У. Галубка, Ц. Гартнага, М. Гваздова, С. Дарожнага, А. Дудара, М. Зарэцкага, С. Знаёмага, В. Каваля, Т. Кляшторнага, Д. Курдзіна, Ю. Лявоннага, Я. Нёманскага, З. Піваварава, С. Ракіты, А. Розны, В. Сташэўскага, Б. Тарашкевіча, У. Хадыкі, І. Харыка, М. Чарота, В. Шашалевіча і многіх іншых гарэў і адзіны экзэмпляр паэмы Валер’я Маракова “Рабінавая ноч”…

Выслоўю “рукапісы не гараць” я цяпер ня веру…