2–2003
» да Зьместу «

Туманнасьці беларускай гісторыі
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

праблема

Джэймс Флін
 
Кантрасты падабенства:
біскупы Трой у Ірландыі і Лісоўскі ў Беларусі
ў эпоху Вялікай французскай рэвалюцыі

---

У верасні 1809 году Кабінет міністраў Расійскай імперыі абмяркоўваў пагрозлівую сітуацыю, якая ўзнікла на заходняй мяжы дзяржавы — на тэрыторыях, якія Расія захапіла падчас падзелаў Рэчы Паспалітай у канцы XVIII стагоддзя. Напалеон захапіў тую частку Рэчы Паспалітай, што была адышла да Прусіі, і пры ягонай падтрымцы стваралася новая польская дзяржава пад назвай “Герцагства Варшаўскае”. Новая дзяржава кіравалася парламентам, у ёй было ўведзена ўсеагульнае грамадзянскае права, скасаваны прыгон, а царква — аддзеленая ад дзяржавы. Гэтая новая Польшча, якую падтрымлівалі французы, несла пагрозу кіраўнічай эліце самадзяржаўнай Расіі, якая баялася перспектывы ўзнікнення моцнай незалежнай польскай дзяржавы, асабліва такой — з парламентам, роўнасцю грамадзянаў ды царквой, аддзеленай ад дзяржавы. Новы польскі палітычны лад рэзка кантраставаў з расійскім; шмат хто ў расійскім урадзе лічыў Польшчу небяспечнай суседкай, бо яе прыклад абуджаў надзеі тых, хто лічыў палітычны лад Расіі дэспатычным.

Сябар Кабінету міністраў і адзін з найбольш уплывовых расійскіх арыстакратаў Сяргей Галіцын парадзіў адказаць на гэтую пагрозу канчатковай анексіяй заходніх правінцый — Беларусі і Заходняй Украіны — з адначасовым даданнем да царскіх тытулаў яшчэ й “Караля Польскага”. Але цар Аляксандр І быў супраць такога кроку: “Вазьміце прыклад Ірландыі, — казаў ён, — гэта абшар, вельмі адрозны ад Англіі… і ў выніку — саюз між гэтымі краінамі вельмі нетрывалы”¹. Грунтуючыся на прыкладзе Англіі і Ірландыі, ён прыходзіў да высновы, што ўключэнне ў Расію беларускіх правінцый не прынесла б Расіі карысці.
 

Айчынная вайна 1812 году змяніла думку Аляксандра І. Пасля паразы Напалеона ў 1815 годзе расійскі імператар прыняў тытул “Караля Польскага”, а далучэнне беларускіх правінцый было аформленае канчаткова. Аднак ягонае меркаванне, што параўнанне Беларусі з Ірландыяй магло б дапамагчы зразумець логіку развіцця падзеяў на пачатку ХІХ стагоддзя, вартае ўвагі. Параўнанне сведчыла: у дзвюх гэтых нацыях, што жывуць на супрацьлеглых канцах Еўропы і маюць розную гісторыю, цэрквы, да якіх належала большасць сялянства, знаходзіліся ў амаль аднолькавым становішчы і стаялі перад амаль аднолькавым выбарам. Абедзве царквы зрабілі выбар на карысць супрацоўніцтва з імперскімі ўладамі, абедзве насцярожана ставіліся да нацыяналістаў, натхнёных ідэямі Французскай рэвалюцыі. Прычыны такога выбару і ягоныя вынікі добра ілюструюць дынаміку фактараў, што спрыялі або заміналі развіццю нацыяналізму на пачатку ХІХ стагоддзя. Гэтымі цэрквамі кіравалі прэлаты, не зацікаўленыя ў развіцці нацыяналізму; затое гэтыя прэлаты ўпарта адстойвалі самастойнасць сваіх цэркваў. Зразумела, што такая аўтаномія не магла не паспрыяць паўстанню інстытутаў, здольных з часам стаць базаю нацыяналізму. Але ў часы Вялікай французскай рэвалюцыі і Напалеона тыя, хто шукаў аўтаноміі для рыма-каталіцкага касцёлу ў Ірландыі і ўніяцкай (грэка-каталіцкай) царквы ў Расійскай імперыі, кіраваліся тым прынцыпам, што ў веры — галоўны сэнс іхняга жыцця, а якая менавіта свецкая ўлада пануе над імі, не надта істотна.

У 1790-х гадах і рыма-каталіцкі касцёл у Ірландыі, і ўніяцкая царква ў Беларусі сутыкнуліся з хуткімі зменамі ў палітычнай сітуацыі. У 1782 годзе Парламент Гратана здабыў вялікую ступень незалежнасці для пратэстанцкага насельніцтва Ірландыі. “Біль пра вызваленне” 1793 году быў спробай пашырыць дасягненні Парламенту Гратана на каталікоў і тым самым скасаваць дзеянне Крымінальнага Кодэксу, які ад часоў захопу Ірландыі ў XVII стагоддзі выключаў каталікоў з грамадскага жыцця. У выніку прыняцця гэтага білю каталікі не атрымалі столькі правоў, на колькі спадзяваліся. Затое ён шмат каго напужаў. Грунтам і для спадзяванняў, і для насцярожанасці былі сялянскія бунты, што здараліся ўсё часцей, дэфендэрызм ды ўсё больш агрэсіўная агітацыя з боку свецкага Каталіцкага камітэту, які абараняў інтарэсы сярэдняга класу. Уздым радыкальнага руху “Аб’яднаная Ірландыя” і, урэшце, прызначэнне лордам-намеснікам Ірландыі ў 1795 годзе лорда Фіцвілма, які здаваўся пракаталіцка настроеным дзеячом, станавілі рэальную пагрозу статусу “Пратэстанцкай спадчыны”, статусу земляўласнікаў — нашчадкаў ангельскіх заваёўнікаў, якія канчаткова захапілі каталіцкую Ірландыю ў 1690 годзе². Не дзіва, што паноўны клас Ірландыі лічыў такія тэндэнцыі вельмі небяспечнымі. Яны выклікалі заклапочанасць і ў Джона Томаса Троя, каталіцкага арцыбіскупа Дубліна.

У выніку пакрокавага прыпынення дзеяння Крымінальнага Кодэксу на працягу XVIII стагоддзя колькасць каталіцкіх біскупаў у Ірландыі паступова расла: калі ў першым дзесяцігоддзі іх было не больш за тры, дык у апошнім стала больш за два дзесяткі. Аднак агульнанацыянальная касцельная іерархія не паўстала; кожны біскуп кіраваў сваёй епархіяй. На большасці з біскупскіх пасадаў сядзелі неманахі, але арцыбіскупам Дубліна ў 1787 годзе стаў дамініканец Трой³. Ён паходзіў з роду заваёўнікаў-пратэстантаў, якія прыйшлі ў Ірландыю ў XVII стагоддзі, з таго ягонага адгалінавання, якое прыняло каталіцтва. Троеў бацька, паспяховы бізнесмен, не патрапіў даць сыну, што нарадзіўся ў 1739 годзе, вышэйшай адукацыі ў Ірландыі. Тагачаснае заканадаўства забараняла каталікам атрымліваць вышэйшую асвету. У шаснаццацігадовым веку Трой пераехаў у Рым і там уступіў у Дамініканскі ордэн. Кар’ера ягоная была паспяховай, і праз дваццаць гадоў яго ўзвялі ў ранг біскупа і адправілі ў Ірландыю. Трой прыйшоў да думкі, што для працвітання ірландскага касцёлу патрэбнае стварэнне ягонае агульнанацыянальнай іерархіі, якая б узначальвала яго і выступала ад ягонага імя; тым больш што астатнія інстытуты — асабліва свецкі грамадскі Каталіцкі камітэт — выступалі ад імя ўсіх каталікоў краіны. У якасці дублінскага біскупа Трою часта даводзілася выступаць ад імя ірландскага касцёлу. Але пры гэтым ён неаднаразова сутыкаўся з сітуацыямі, калі іншыя біскупы рабілі процілеглае таму, што заяўляў ён. Таму Трой хацеў дабіцца ўзгодненасці ў дзеяннях біскупаў і адзінства царкоўнай палітыкі⁴.

У 1782 годзе, яшчэ да таго, як Трой з’явіўся ў Дубліне, ірландскі парламент разглядаў прапанову аб пераглядзе статусу ірландскага касцёлу. Меркавалася ўстанавіць для ксяндзоў дзяржаўны заробак, але пры гэтым перадаць дзяржаве права выбару біскупаў⁵. Трою ўдалося пераканаць ініцыятараў праекту адклікаць яго, але тое самае пытанне не раз усплывала цягам наступных дзесяцігоддзяў⁶.

У 1795-м зраўнаваць каталікоў у правах праз пераўтварэнне каталіцкага касцёлу ў адну з законных, ухваленых урадам цэркваў настойліва імкнуўся лорд Фіцвілм. Потым, у 1798-м, паўстанне “Аб’яднанай Ірландыі” напалохала біскупаў, вымушаючы іх шукаць спосабаў суцішэння пратэстанцкага гневу і страху. І ў 1795-м, і падчас паўстання некаторыя біскупы схіляліся да прыняцця дзяржаўных субсідый і прызнання за ўрадам права ўплываць на прызначэнні (у пэўным сэнсе — права вета). У час крызісу 1798 году, выкліканага паўстаннем, завагаўся і Трой, але ўрэшце ён здолеў пераканаць усіх сваіх калегаў адмовіцца ад субсідый і не дапусціць увядзення права вета. Пераканаць Рым у тым, што дзяржаўныя субсідыі для касцёлу будуць азначаць, кажучы ягонымі словамі, “небяспеку для рэлігіі, калі не поўнае яе знішчэнне ў перспектыве”, было значна цяжэй⁷. Трой баяўся, што прыняцце субсідый і згода на права вета панізіць статус касцёлу да ўзроўню метадысцкае ці прэсвітэрыянскае цэркваў і ператворыць каталіцкую іерархію ў яшчэ адну “палацавую партыю” (“Castle faction”), цалкам залежную ад ураду. Хаця Рым неаднаразова спрабаваў пераканаць яго ў неабходнасці заняць больш “абачлівую” пазіцыю (іншымі словамі, прыняць субсідыі і дазволіць ураду ўжываць права вета), Трой здолеў настаяць на сваім.

Адначасова арцыбіскуп намагаўся пераканаць улады ў тым, што ягоны касцёл абсалютна лаяльны да дзяржавы, нягледзячы на імкненне да самастойнасці, нежаданне абмяжоўваць свае правы на самакіраванне і распараджэнне ўласнай маёмасцю. Пры канцы 1793 году Трой звярнуўся да лорда-намесніка ад імя царкоўнай іерархіі, падзякаваўшы за “Біль пра вызваленне”, паабяцаў падтрымку ў барацьбе з “дэфендэрыстамі” і ўхваліў “найлепшае з заканадаўстваў” — Брытанскае, у адпаведнасці з нормамі якога яны жылі. У лісце да сваёй паствы ад 1793 году “Пра абавязкі грамадзяніна-хрысціяніна” Трой заклікаў вернікаў “быць дастойнымі рэформаў” — г.зн. скасавання частак Крымінальнага Кодэксу, якія дагэтуль абмяжоўвалі грамадзянскія правы каталікоў⁸. Трой, безумоўна, лічыў Французскую рэвалюцыю бедствам і пагрозай, асабліва для царквы, а імкненне да свабоды і роўнасці праз знішчэнне сацыяльнай іерархіі і станавага падзелу супярэчыла ягонаму ўласнаму досведу і здароваму сэнсу. Трой падкрэсліваў, што, нягледзячы на абарону самастойнасці касцёлу, мэты ягонае царквы не маюць анічога супольнага з палітычнымі і сацыяльнымі мэтамі Каталіцкага камітэту і дэфендэрыстаў, не кажучы ўжо пра “Аб’яднаную Ірландыю”⁹. Безумоўна, гэткая пазіцыя вельмі паспрыяла найбольшаму поспеху за кар’еру Троя — заснаванню семінарыі ў Мэйнуце ў 1795 годзе.

З часоў каралевы Елізаветы І ірландскія ксяндзы атрымлівалі адукацыю за мяжой. Ірландскія калегіумы за мяжой, якія знаходзіліся галоўным чынам у Францыі, зачыніліся падчас рэвалюцыі. Таму шмат хто з дзвюх тысячаў святароў, якія служылі ў Ірландыі ў 1790-х, добрай адукацыі не мелі. Многія ксяндзы толькі й мелі навукі, што прыслугоўвання плябанамі пры святарах. Іх высвячалі ў сан, бо ксяндзоў бракавала, асабліва ў дыяцэзіях заходніх графстваў, і на адсутнасць семінарскае адукацыі ніхто не зважаў. Не раз прапаноўвалася, а двойчы нават рабіліся спробы адчыніць каталіцкія семінарыі ў самой Ірландыі. Трой, які атрымаў адукацыю ў Рыме, выступаў супраць такіх прапановаў, асабліва калі яны зыходзілі ад Парламенту. Хаця ён добра ўсведамляў цяжкасць становішча ірландскіх калегіумаў у Францыі, аж да 1793 году ён спадзяваўся, што пагроза міне і ірландскай царкве не давядзецца самой выдаткоўвацца на семінарыю.
 

Трою асабліва не падабаўся варыянт, пры якім ірландская семінарыя была б уфундаваная на дзяржаўныя ці прыватныя грошы, бо гэта дало б магчымасць уплываць на яе ці пастве, ці ўладам. Рым яшчэ ў 1791 годзе радзіў Трою празандаваць магчымасці дзяржаўнага фінансавання ірландскае семінарыі. На пачатку 1793 году Каталіцкі камітэт здолеў уключыць у парламенцкі праект “Білю пра вызваленне” для каталікоў пункт пра неабходнасць адкрыцця каталіцкага “калегіуму або ўніверсітэту”. Трой удзельнічаў у нарадах школьнага падкамітэту Каталіцкага камітэту, бо ні Трой, ні Камітэт не былі зацікаўленыя ў разрыве адносінаў. Але Трой звярнуўся ва ўрад з контрпрапановай, якая супярэчыла самой сутнасці прапановы Каталіцкага камітэту (прапазіцыя Камітэту заключалася ў тым, што калегіум павінен быць аднолькава даступны ўсім, незалежна ад веравызнання, а кіраваць ім павінна апякунская рада, якая б складалася з духоўных і свецкіх асобаў¹⁰). Трой рэзка крытыкаваў “французскае вар’яцтва… шмат каго з нашых цёмных самазваных каталікоў” ды неаднаразова называў Каталіцкі камітэт і “Аб’яднаную Ірландыю” “дэмакратамі”, што баламуцяць краіну сваім “вальнадумствам”. Але Трой стаяў у апазіцыі не толькі да свецкага камітэту, але і да Ватыкану, да ўраду. Ён настойваў на тым, каб у калегіум прымалі толькі студэнтаў-каталікоў, кандыдатаў у святары. Ён таксама лічыў, што калегіумам павінны кіраваць біскупы і што адкрыццё калегіуму не павінна ўвязвацца з увядзеннем права вета. Дзве дыяцэзіяльныя семінарыі былі заснаваныя ў Ірландыі біскупамі, але яны былі такія малыя, а ўзровень падрыхтоўкі давалі такі нізкі, што толькі пацвярджалі рацыю Троя: пасля знікнення французскіх калегіумаў, у якіх навучалася сотні чатыры студэнтаў, сітуацыю мог выратаваць толькі нацыянальны калегіум.
 

Сваёй мэты Трой дасягнуў у чэрвені 1795-га, калі парламент санкцыянаваў адкрыццё калегіуму Святога Патрыка. Гэты “Каралеўскі калегіум” быў прыватнай установай, якою кіравала абраная біскупамі рада. Хаця і было прадугледжанае аддзяленне для студэнтаў, што не збіраліся прысвяціць сябе святарству, фактычна калегіум прызначаўся толькі для каталікоў, што рыхтаваліся ў святары¹¹. У апякунскую раду калегіуму ўваходзілі і пратэстанты. Аднак, папрысутнічаўшы на першым паседжанні, у далейшым яны не адыгрывалі ніякай ролі. Сярод свецкіх асобаў у раду ўваходзілі толькі тыя былыя сябры Каталіцкага камітэту, што пакінулі яго, не пагадзіўшыся з меркаваннем большасці пра абавязковасць значнага ўдзелу свецкіх асобаў у кіраванні калегіумам. Такім чынам, хаця ў раду ўваходзілі і асобы некаталіцкага веравызнання, і свецкія асобы, Трой дасягнуў галоўнае свае мэты: калегіумам кіравалі выключна біскупы. Увосень 1795-га калегіум прыняў 40 студэнтаў. 16 з іх ужо былі святарамі. Праз 10 гадоў калегіум рэгулярна прымаў дзве сотні студэнтаў і спраўна забяспечваў ірландскі каталіцкі касцёл добра, калі не сказаць выдатна падрыхтаванымі святарамі.

Але ж рэсурсы калегіуму былі вельмі абмежаваныя. Трой спадзяваўся, што біскупам удасца фінансаваць калегіум за кошт прыватных ахвяраванняў, але вельмі хутка зразумеў, што знаходзіць іх немагчыма. З гэтай прычыны Трою даводзілася штогод прасіць на ўтрыманне калегіуму ўрадавую субсідыю. Але не толькі неабходнасць у грошах на калегіум вымушала Троя супрацоўнічаць з урадам. Ён вёў барацьбу з Каталіцкім камітэтам і дэфендэрыстамі і больш чым энергічна змагаўся з “Аб’яднанай Ірландыяй” не толькі таму, што не жадаў псаваць адносінаў з урадам, але і таму, што не прымаў мэтаў гэтых арганізацый і тых шляхоў, якімі яны намагаліся гэтых мэтаў дасягнуць. Паўстанне “Аб’яднанай Ірландыі” ў 1798-м было не толькі змаганнем за незалежнасць, але таксама барацьбой за сацыяльныя і палітычныя рэформы. У графстве Кілдар, дзе знаходзіўся Мэйнуцкі калегіум, насельніцтва адразу з энтузіязмам прыняло рэформы. Біль пра вызваленне даў каталікам права засядаць у судах. У той жа час філіі Каталіцкага камітэту і “Аб’яднанай Ірландыі” працягвалі дзейнічаць¹². У 1798-м горад Кілдар быў практычна разбураны ў жорсткіх баях, арэнаю якіх графства было некалькі месяцаў. Трой і падначаленыя яму біскупы асудзілі паўстанне “Аб’яднанай Ірландыі” і запатрабавалі, каб семінарысты і выкладчыкі калегіуму далі прысягу на вернасць ураду. У 1798 годзе 19 студэнтаў былі абвінавачаныя ў сімпатыях да паўстанцаў, і, хаця доказаў гэтага было вобмаль, іх з навучальнай установы выключылі. Пасля паўстання Трой не толькі пагадзіўся з Актам злучэння, паводле якога Парламент Ірландыі ліквідаваўся, але нават ухваліў гэты дакумент.

У той жа час арцыбіскуп працягваў адстойваць аўтаномію свайго касцёлу. Найбольш выразна, нават радыкальна, права на рэлігійную аўтаномію ў сваім пастырскім пасланні (у 1797 годзе) абгрунтаваў першы рэктар калегіуму Томас Хасі. Пасля прызначэння біскупам Уэксфарду ён захаваў за сабой рэктарскую пасаду. Ён падкрэсліваў, што каталікі “абавязаныя падпарадкоўвацца” каралеўскай уладзе “ва ўсім, што тычыцца каралеўскай службы”. Але ж “рэлігійнае пачуццё асобы… гэта яе натуральнае, неад’емнае права”, “непадуладнае” каралеўскаму ўраду¹³. Пасланне Хасі выклікала немалое раздражненне ў пратэстанцкіх і ўрадавых колах і, хутчэй за ўсё, трохі напалохала Троя, бо з’явілася ў момант, калі напружанасць у краіне відавочна ўзрастала (што ўрэшце вылілася ў паўстанне 1798 году). Аднак Трой крытыкаваў стыль, а не змест пастырскага паслання Хасі. У прыватным лісце калегу-біскупу Трой пісаў, што Хасі “даў зашмат воцту… трэ было засмачыць алеем”¹⁴. Калі неўзабаве Хасі пакінуў пасаду рэктара Мэйнуцкага калегіуму, ні ён, ні Трой не выступілі з абвяржэннем ранейшае заявы.

Трой і ягоныя калегі-біскупы не толькі намагаліся абараніць аўтаномію сваёй царквы ад брытанскага ўраду, але і ігнаравалі парады Ватыкану, і пагатоў страхаваліся ад уплываў з боку свецкіх асобаў. Калегіум быў заснаваны менавіта ў Мэйнуце не толькі праз жаданне ўнікнуць уздзеяння Дубліна, дзе пазіцыі “Аб’яднанай Ірландыі” і Каталіцкага камітэту былі асабліва моцнымі, але і каб пазбегнуць акадэмічнага ўплыву Трыніці-каледжу¹⁵. Першымі выкладчыкамі ў калегіуме сталі былыя настаўнікі зачыненых у Францыі семінарый. За малым выключэннем, гэта былі ірландскія святары, што самі атрымалі адукацыю за межамі Ірландыі і былі добра падрыхтаваныя для выкладання курсу, ужо даўно вядомага ў ірландскіх калегіумах за мяжой. У далейшым выкладчыкамі ў Мэйнуце станавіліся ягоныя ж выпускнікі. Мэйнут і ірландскі касцёл, які ён абслугоўваў, доўгі час заставаліся самадастатковымі, залежачы толькі самі ад сябе. У гэтую эпоху акадэмічная рэформа часта азначала пераход на сістэму навучання, што грунтавалася на ідэях Асветніцтва, — так было з рэформамі Ёзафа ІІ у Аўстрыі, заснаваннем Французскага ўніверсітэту. У Ірландыі Трою ўдалося заснаваць новы калегіум, унікнуўшы ўрадавага кантролю, уплыву Ватыкану, а таксама ўздзеяння ідэй Асветніцтва, Французскай рэвалюцыі і перш за ўсё — сувязі з новапаўсталым нацыяналізмам, прадуктам рэвалюцыі.
 

Уніяцкая царква ў Беларусі ў 1790-х гадах таксама адчувала патрэбу ў стварэнні новай кузні кадраў, каб адпавядаць сітуацыі, што імкліва мянялася. Амаль 2000 жанатых святароў-уніятаў абслугоўвалі вясковыя парафіі — гэта было так званае “белае духавенства”. Акрамя іх, налічвалася каля 800 манахаў-базыльянцаў — гэтак званае “чорнае духавенства”. Пры шматлікіх, хаця далёка не ва ўсіх, базыльянскіх кляштарах існавалі школы, большасць навучэнцаў якіх з’яўляліся кандыдатамі ў манахі. Большасць святароў мелі хатнюю адукацыю, сыны змянялі бацькоў, атрымліваючы парафію ў спадчыну. Уніяцкая царква, прыхаджанамі якой была большасць беларускага сялянства, выкарыстоўвала праваслаўную літургію і абрады, але з канца XVI стагоддзя была “злучаная” з каталіцкім касцёлам “уніяй”, заключанай у Берасці ў 1596 годзе. Тады некаторыя праваслаўныя іерархі Рэчы Паспалітай адрэагавалі на ўзрастанне расійскіх уплываў просьбай да Ватыкану і караля прызнаць самастойнасць царквы, праваслаўнай па сваёй літургіі і абрадах, але ў злучэнні, уніі з рыма-каталіцкім касцёлам. Са спыненнем існавання Рэчы Паспалітай прыйшоў канец і самакіраванню ды самастойнасці ўніяцкай царквы. Спачатку яна аказалася падзеленая на тры часткі. Але ў 1807 годзе тыя тэрыторыі, якія былі заселеныя ўніятамі і апынуліся ў Прусіі, адышлі да Расіі. Тая частка царквы, што дзейнічала на тэрыторыях, якія адышлі да Габсбургаў, атрымала ад імператрыцы Марыі-Тэрэзы назву “грэка-каталіцкая царква”¹⁶. Яна мела ўласную семінарыю, заснаваную ў Львове ў 1784 годзе. Гэтая царква з цягам часу мацнела і паступова ператварылася ў нацыянальную царкву Заходняй Украіны, сучасную Ўкраінскую грэка-каталіцкую царкву. Царква ў Беларусі, у складзе Расійскай імперыі, таксама магла б зрабіцца нацыянальнай царквой Беларусі. Але ж царскі ўрад спыніў такое развіццё падзеяў, забараніўшы яе ў 1839 годзе¹⁷.

Аднак у 1773 годзе Кацярына Вялікая абяцала сваім новым падданым права на свабодны выбар веравызнання — і разам з тым, яна аб’яднала пяць епархій уніяцкай царквы ў адну, прызначыўшы аднаго біскупа кіраваць царквой з кафедры ў Полацку. Астатнія іерархі атрымалі, фактычна, загад пакінуць свае кафедры, пераехаць у Санкт-Пецярбург і задаволіцца атрыманнем дзяржаўнай пенсіі, не выконваючы больш аніякіх рэлігійных функцый. На пасаду арцыбіскупа полацкага Кацярына паставіла Іраклія Лісоўскага — добрага знаёмага Рыгора Пацёмкіна, аднаго з найбольш важных дзеячоў кацярынінскага двара. Лісоўскі, хаця і быў хрышчаны ў рыма-каталіцтва, з маладосці захапляўся абраднасцю ўніяцкай царквы (ягоны дзядзька быў уніяцкім біскупам). Ён атрымаў адукацыю ў школе пры базыльянскім кляштары ў Полацку, зрабіў хуткую кар’еру, стаў добра вядомы як выдатны знаўца праваслаўнай літургіі і пробашч аднаго з найвялікшых уніяцкіх кляштароў¹⁸.

Пасля першага падзелу Польшчы ў 1773 годзе большасць прыходаў уніяцкай царквы апынуліся на тэрыторыях Расійскай імперыі і імперыі Габсбургаў. Галоўны іерарх царквы, мітрапаліт, які лічыўся прамым наступнікам мітрапалітаў старое праваслаўнай царквы часоў Кіеўскай Русі, заставаўся ў неакупаванай частцы Польшчы, у Варшаве. Лісоўскі стаяў на чале трохасабовага камітэту, які кіраваў уніяцкай царквой у Расіі, пакуль Кацярына ў 1784 годзе не зрабіла яго арцыбіскупам. Ягоныя паўнамоцтвы прызналі і Рым, і Расійская праваслаўная царква. А самае галоўнае — яго падтрымліваў Пацёмкін. Ягонае становішча здавалася надзвычай трывалым¹⁹. У 1780-я Лісоўскі ўпарта намагаўся не толькі захаваць арганізацыйную самастойнасць сваёй царквы, але і зберагчы ды выкарыстоўваць усё літургічнае багацце ўсходняга абраду — у той жа час прызнаючы рэлігійнае першынство Папы Рымскага, якога рэгулярна ўзгадвалі ў малітвах. Ва ўсіх гэтых справах Лісоўскі абапіраўся на каноны, зацверджаныя Замойскім сінодам у 1720 годзе, і пастановы папы Бенедыкта XIV, прынятыя ў сярэдзіне XVIII стагоддзя. Лісоўскі выдатна ведаў і адны, і другія. Ён паспяхова выкарыстоўваў свае веды, каб абараніцца ад мітрапаліта расійскіх рыма-каталікоў, што заклікаў уніятаў перайсці ў рыма-каталіцтва, і ад базыльянаў, якія рэгулярна прымалі рыма-каталікоў у свае вучэльні. З рыма-каталікоў, на думку Лісоўскага, не выходзілі настолькі ж зацятыя ўніяты, як з нашчадкаў уніяцкіх сем’яў.

Лісоўскі, як і Трой, сутыкнуўся з трыма праблемамі. Яму давялося змагацца за права самому прадстаўляць інтарэсы ўніяцкай царквы, бо часта гэтае права прысвойвалі базыльяне і рыма-каталіцкі мітрапаліт. Перад Лісоўскім стаяла задача дабіцца рэальнае аўтаноміі сваёй царквы. Нарэшце, ён мусіў паклапаціцца пра падрытоўку новага пакалення святароў. Ніводная з гэтых задачаў не была вырашаная на момант, калі ў выніку смерці Пацёмкіна ў 1791 годзе і другога падзелу Польшчы ў 1792 годзе ўзнік крызіс, што паставіў пад пагрозу самое існаванне ўніяцкай царквы ў Расійскай імперыі. Супраціў Польшчы другому падзелу выклікаў трэці. Трэці падзел у 1795-м паставіў крыж на незалежнасці Рэчы Паспалітай. Трэці падзел адбыўся ў выніку вайны палякаў за рэформы, абвешчаныя Канстытуцыяй 3 траўня 1791 году, — вайны як за незалежнасць, так і за сацыяльныя і палітычныя пераўтварэнні. У Беларусі выбухнулі шматлікія сялянскія бунты, але нельга сказаць, каб насельніцтва цалкам падтрымала палякаў. Аднак кацярынінскі ўрад вырашыў, што гэткая бунтоўнасць сялянства сведчыць аб тым, што адстойваны Пацёмкіным курс на падтрымку аўтаноміі ўніяцкай царквы быў памылковы. Урадам была распачатая кампанія па далучэнні ўніятаў да праваслаўнай царквы. Па-першае, зачыняліся кляштары, а па-другое, манахаў і вясковых святароў пераводзілі ў праваслаўе. Кацярынінскаму ўраду ўдалося скараціць колькасць вернікаў-уніятаў з прыблізна трох мільёнаў удвая.
 

У Лісоўскага было няшмат магчымасцяў для манеўру, але, калі яму паведамілі, што ён павінен зрабіць сваю царкву праваслаўнай, ён склікаў сабор уніяцкіх святароў. Сабор звярнуўся да ўраду з палымянай просьбай дазволіць застацца вернымі уніі з Рымам²⁰. Уратавалі царкву Лісоўскага, аднак, не ягоныя намаганні, а тое, што расійскі ўрад па нейкіх сваіх прычынах змяніў пазіцыю. Пасля смерці Кацярыны Вялікай у 1796 годзе ў выніку прыдворных інтрыг яе спадкаемца спыніў ціск на ўніятаў з мэтай пераводу іх у праваслаўе. За ўвесь час доўгага царавання Кацярыны Лісоўскі не атрымаў аніякае дапамогі ад калегаў — рыма-каталікоў. Адзінай прапановай з боку рыма-каталіцкага мітрапаліта была прапанова злучыць уніяцкую царкву з рыма-каталіцкай. Калі новы папскі легат прыбыў у 1802 годзе ў Санкт-Пецярбург, Лісоўскаму закарцела памаліцца і павучыцца ў Іерусаліме, і ён ад’ехаў, не сустрэўшыся з легатам.

Падчас свайго падарожжа Лісоўскі пісаў у Рым доўгія лісты, у якіх выказваў сваю непарушную веру ў унію з Рымам. У іх ён таксама тлумачыў, як важна для ўніяцкай царквы трымацца ўласнай літургічнай традыцыі і не аб’ядноўвацца з царквой лацінскага абраду. Ён заяўляў, што ягонай царкве неабходная аўтаномія, каб цвёрда трымацца “старажытнага грэцкага абраду ў традыцыі Святых Айцоў, ад якіх народ рускі атрымаў веру”²¹. Пасля вяртання ў Расію Лісоўскі здолеў пераканаць цара Аляксандра Першага ў тым, што, нягледзячы на сваю каталіцкасць, уніяты маюць асобную царкву, якой трэба самакіраванне. У 1804 годзе цар зацвердзіў самастойную адміністрацыю ўніяцкай царквы на чале з Лісоўскім. Уніяцкая адміністрацыя была аддзелам Галоўнага ўпраўлення ў справах замежных рэлігіяў. Кіраўнік гэтага аддзелу быў адначасова обер-пракурорам Свяшчэннага Сіноду, галоўнага кіроўнага органу праваслаўнай царквы. Царква мусіла стаць часткай афіцыйнай дзяржаўнай структуры, іншага варыянту не было. У 1806 годзе памёр апошні ўніяцкі біскуп, які лічыўся мітрапалітам кіеўскім, і Лісоўскі прыняў (а верагодна, і сам паклапаціўся аб тым, каб яму прапанавалі) тытул мітрапаліта ўніяцкай царквы Расійскай імперыі. Зразумела, гэты мітрапаліт быў прызначаны царом, ніхто не аспрэчваў царовага права на такое прызначэнне²².

Лісоўскі дамогся аўтаноміі ў той меры, у якой гэта дазваляла палітычная культура Расійскай імперыі. Ён ведаў: каб гэтая аўтаномія стала рэальнасцю, царкве трэ было забяспечваць сябе новымі святарамі. Яшчэ ў 1788-м ён паспрабаваў стварыць епархіяльную семінарыю, але не здолеў сабраць неабходных для гэтага сродкаў. Больш за тое, Лісоўскі, як і многія іншыя, баяўся, што ўплыў Асветніцтва — яшчэ адна пагроза самастойнасці, а магчыма, і самому існаванню царквы. Лісоўскі добра ведаў, што шматлікія святары ў Цэнтральнай і Ўсходняй Еўропе, рыхтуючы новае пакаленне духоўных правадыроў, намагаліся выхаваць не толькі паслядоўных абаронцаў традыцыйнай веры, але таксама прыхільнікаў прагрэсіўных пераменаў у сваіх парафіях²³. Лісоўскі баяўся, што такая адукацыя будзе больш спрыяць рэалізацыі намераў рэфарматараў ці нават рэвалюцыянераў-нацыяналістаў, чым абароне традыцыйнай веры. Без кансультацый з Лісоўскім рэфарматары пераканалі цара Аляксандра ў тым, што ў склад новых універсітэтаў, заснаваных царскім указам у 1804 годзе, павінны ўваходзіць семінарыі для навучання новага пакалення святароў. Расійская праваслаўная царква ўрэшце здолела давесці цару немэтазгоднасць уключэння сваіх семінарыяў у склад універсітэтаў, і ў склад новага Віленскага ўніверсітэту ўвайшлі толькі рыма-каталіцкая і ўніяцкая семінарыі²⁴.

Дзейнасць новай навучальнай установы кантралявала імперскае Міністэрства адукацыі, выкладчыкаў запрасілі з рэфармаваных Ёзафам ІІ універсітэтаў Габсбургскай імперыі²⁵. Зразумела, выкладанне ішло па новай “асветніцкай” праграме. У апякунскую раду семінарыі ўваходзілі два біскупы — адзін уніят, другі рыма-каталік, але ж яны не адыгрывалі ў радзе вялікае ролі. Лісоўскі вельмі рэзка крытыкаваў уніяцкага біскупа, які супрацоўнічаў з новай семінарыяй. Больш за тое, у 1806 годзе Лісоўскі стварыў сваю ўласную семінарыю ў Полацку, з праграмай, скапіяванай з праграмы езуіцкіх калегіумаў, і ўласнаручна падабраным выкладчыцкім складам. Усе выкладчыкі новай семінарыі былі выпускнікамі езуіцкіх ці базыльянскіх школ. Не было ніводнага з вучонай ступенню, атрыманай у “асветніцкім” заходнім універсітэце. Ні віленская, ні полацкая семінарыі да смерці Лісоўскага ў 1809 годзе асаблівых вынікаў не дасягнулі. Аднак адказ Лісоўскага на заснаванне семінарыі дзяржавай паказваў, што ён не толькі жадае абараніць аўтаномію ўніяцкай царквы, але і лічыць важным, каб ягоная царква магла цалкам самастойна рыхтаваць сваіх святароў.

І Трой, і Лісоўскі ўзначальвалі цэрквы, што трымаліся традыцыйнай хрысціянскай веры ў час, калі яе паставіла пад сумнеў інтэлектуальнае і культурнае Асветніцтва, а грамадствы, у якіх гэтыя цэрквы дзейнічалі, сутыкнуліся з гвалтам і хаосам палітычнай і сацыяльнай рэвалюцыі. І адзін, і другі намагаліся дасягнуць сваіх мэтаў, спрабуючы вызваліцца з-пад кантролю цэнтральнага ўраду, нават насуперак палітыцы Ватыкану. Адначасова яны імкнуліся абмежаваць уплыў асветнікаў, якія часта з’яўляліся таксама нацыяналістамі. Гэткім чынам яны спрабавалі надаць сваёй царкве магчымасць свабодна займацца сваёй справай, ухіляючыся ад рызыкаў, якія несла служэнне іншым інтарэсам: унікаючы і абароны ancien régime, і падтрымкі намаганняў цэнтральнага ўраду альбо рэвалюцыянераў-нацыяналістаў правесці рэформы.

У 1830-х сітуацыя змянілася. Каталіцкая царква ў Ірландыі ператварылася ў апірышча маладога ірландскага нацыяналізму, а ўніяцкая царква ў Беларусі ператварылася ў нелегальную, амаль падпольную арганізацыю. Поспехі ў палітычнай арганізацыі ірландскіх масаў, якіх дасягнуў Дэніэл О’Конэл, сталі ў значнай ступені плёнам аўтаноміі, якой дабілася ў краіне каталіцкая царква. Падтрымка Мікалаем Першым дактрыны “самаўладдзе, праваслаўе, народнасць” прывяла да скасавання аўтаноміі ўніяцкай царквы, далучэння яе да дзяржаўнай праваслаўнай царквы. Супрацьлеглыя вынікі эвалюцыі цэркваў, аднак, не азначаюць непадабенства яе шляхоў. І царква, якая зрабілася апірышчам ірландскага нацыяналізму, і царква, знішчэнне якой уладамі перашкодзіла развіццю шырокамаштабнага народнага нацыяналістычнага руху ў Беларусі, рыхтавалі сябе да роляў рухавікоў нацыянальнага руху, дабіваючыся аўтаноміі і кантролю над сваімі святарамі і маёмасцю, прычым абедзве рабілі гэта, кіруючыся не нацыяналістычнамі, а рэлігійнымі матывамі. Фактычна, яны імкнуліся як мага далей развесці царкву і дзяржаву дзеля абароны сваёй рэлігіі.
 

З пункту гледжання інтарэсаў расійскага самадзяржаўя Аляксандр І, безумоўна, меў рацыю, калі пасля 1815 году вырашыў праігнараваць сваё ж ранейшае меркаванне, у якім ён параўноўваў Беларусь з Ірландыяй. Зразумела, было б неймаверна, каб нейкі расійскі самаўладца пагадзіўся ў доўгатэрміновым плане на правядзенне такой палітыкі, якая магла б прывесці да паўтарэння ірландскіх падзей у Беларусі. Гэтаксама зразумела, што падобны вынік і Троем, і Лісоўскім не прадугледжваўся ў якасці мэты і нават не прымаўся ў якасці варыянту развіцця. Ні адзін, ні другі не разглядалі нацыяналізм як вартасць і не імкнуліся да аддзялення царквы ад дзяржавы. Праз гэта абодва здаюцца рэакцыянерамі, а то і ўвогуле ворагамі сваіх народаў. “Аб’яднаная Ірландыя”, у прыватнасці, рэзка адмоўна ставілася да Троя²⁶. Натуральна, погляд “Аб’яднанай Ірландыі” на Троя і працу ягонага жыцця атрымалі развіццё ў большай частцы ірландскіх гістарычных працаў. Гістарыяграфічны лёс Лісоўскага быў больш складаны. Ён застаўся ў памяці як вельмі пабожны чалавек. Аднак польскія гісторыкі скептычна ацэньвалі дзейнасць “праведніка Лісоўскага” з прычыны таго, што ён не перайшоў на бок паўстанцаў і не выступіў супраць царскае адміністрацыі. З іншага боку, расійскія гісторыкі часта ўхвалялі Лісоўскага за ягонае супрацоўніцтва з расійскай дзяржавай. Некаторыя з іх заходзілі настолькі далёка, што, насуперак усім крыніцам, якія сведчылі адваротнае, заяўлялі, што Лісоўскі толькі рабіў выгляд, нібыта дабіваецца аўтаноміі для сваёй царквы, а насамрэч планаваў злучэнне з праваслаўнай царквой, якое нарэшце адбылося праз трыццаць гадоў пасля ягонай смерці.

Дзейнасць і Троя, і Лісоўскага ацэньвалася аднолькава памылкова з аднолькавай прычыны. Гісторыкі, якія мыслілі ў перспектыве нацыяналізму, ягоных спадзяванняў і памкненняў, зразумела, былі схільныя бачыць у нацыяналізме галоўнае пытанне. Аднак ні для Троя, ні для Лісоўскага нацыяналізм не быў прыярытэтнай праблемай. Яны дамагаліся для сваіх цэркваў самастойнасці, імкнучыся абараніць сваю традыцыйную рэлігійную веру ад таго, што ім здавалася небяспекамі рэвалюцыйнага часу. І ў гэтым іх дзейнасць, прынамсі, адбівала памкненні іх паствы, якая складала большасць іх народаў.

Пераклад з англійскай
З. Магілеўцава, К. Курчанковай, Н. Бракар