2–2003
» да Зьместу «

Туманнасьці беларускай гісторыі
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

гісторыі

Гюнтэр Грас
 
Мая зялёная паляна

---

Мая паляна невялікая. Калі глядзець з майго крэсла, крыху лявей яна забірае ўгору, змешваючыся з ценямі ляшчынаў, што растуць паасобку. Крэсла, маё крэсла, — самае звычайнае. Яно наўрад ці задаволіла б патрабаванні аматараў сучаснае мэблі. Надта нязручнае, змушае да думання; уся ягоная мітуслівая чатырохногасць нагадвае жарабца і шукае выйсця. Таму частку дня я сяджу на гэтым крэсле і аглядаю сваю паляну.

У Іспаніі я неяк бачыў пляц. І ў яго левы бок, як і ў маёй паляны, калі глядзець на яе з крэсла, быў крыху вышэйшы за правы. Пляцоўка знаходзілася паблізу майго пансіёну. Уласна кажучы, яна месцілася паміж портам і пансіёнам. Я часцяком там сядзеў. Не, не колеры партовых муроў (амаль перад самым небам — тры гары вугалю) — не, не яны заахвоцілі мяне заняць месца менавіта тут. Можа, гэта дзеля распаўсюдніцы латарэйных білетаў. Яе голас пераліваўся палкімі паўтонамі, лунаючы па-над пляцам. Мажліва, я сядзеў там і з тае прычыны, што маё крэсла было такім звыклым, неадрозным ад іншай хатняй мэблі. Калі я цяпер кажу, што там было горача, я, відаць, павінен яшчэ дадаць — каб больш дакладна перадаць, наколькі там прыпякала, — што я аднаго разу апоўдні ў Дэніі ^* бачыў чалавека, які са звычайнага духавога ружжа страляў проста ў сонца. Было, значыцца, гэтак спякотна, і я нярэдка з асалодай узгадваў пра сваю паляну ды пра свайго сябра, які часам надвячоркам завітваў да мяне дадому, даваў, ведаючы маю бяду, параду: “Зрабі сабе маленечкі фантанчык — і ў цябе будзе ўсё, што ты пажадаеш; і таго клопату”. Гэткія парады даваў мне мой сябар, вядома ж, зычачы мне дабра. Але не, мне фантана было не трэба, безумоўна, не. Як доўга ды марна я ўсё яшчэ чакаю, чакаю, што зяленіва нарэшце пажоўкне і ападзе; што рыбка, адна-адзінюсенькая, можа быць, залатая рыбка, пачне рухацца сярод тых стакротак. Мой сябар раіў мне тады выправіцца ў падарожжа. Я пярэчыў яму, бо далёка ад дому не надта добра пачуваюся, але ён не адчапіўся: прыносіў мне праспекты й падарожныя даведнікі, казаў, што вось тут расцэнкі танныя, а людзі вельмі прыязныя. Урэшце я пагадзіўся на падарожжа ў Іспанію, уласна кажучы, толькі з тае прычыны, што праспект выглядаў досыць прывабна й на ім была выява стракатай рыбкі.

Больш як шэсць гадоў таму я перастаў вучыцца, усеўся на сваёй паляне і пачаў чакаць. Ніхто не паказваўся, апроч жаўтадзюбых драздоў. У Іспаніі мне чакаць не давялося. Штодня па абедзе ў адным і тым жа месцы, на фоне вугальных гор, перад самымі нябёсамі ў порт з гудам заплывалі караблі. Не паспявала спёка праглынуць апошні борт, як цераз мур, цераз камяні пачыналі сыпацца крабы й лангусты, рачкі й слізкая, з безліччу плаўнікоў рыба. Пакідаючы за сабою мокрыя сляды, усё гэта валілася цераз тую пляцоўку проста сюды, ляскала сваім рыштункам, згінала пад сваім цяжарам асвятляльныя мачты і збівала рэзкасць майго позірку, які нейкі час усё яшчэ намагаўся справіцца з гэтай масай, што расла ў жахлівым тэмпе. Вось, думаў я сабе, гэта і ёсць Іспанія. І больш не хацеў належаць да гісторыі. Мая паляна — думаў я — ...у нядзелю яны паблізу ад яе гуляюць у футбол... Я выразна чую гэты сухаваты гук — калі адбываецца сутыкненне буцы й мяча. Буцы — вось дзівосы. Купляюць жа іх сабе хлопцы — а каштуюць яны, вядома ж, нятанна — і старанна, амаль што з любоўю даглядаюць. Такія буцы трэба насіць у Іспаніі. Трэба было мне насіць гэткія вось буцы ў Іспаніі. Хадзіў бы я тады па пляцы праз завалы гэтых крабаў ды лангустаў і шмат чаму здолеў бы перашкодзіць. Я чуў, што гэты своеасаблівы абутак аснашчаны сталёвымі наскамі. От была б уцеха — хадзіць па пляцы, па ўсіх гэтых крабах, з цвёрдай вераю ў гэткі абутак. Па сваёй паляне я лётаю басанож. У Іспаніі я насіў лёгкія сандалі й купленыя ў Барселоне штаны. Яны былі з тонкага матэрыялу, прыемнага навобмацак, які, аднак, лёгка камечыўся.

— Божа мой, дзіця па пляцы ідзе! — вырвалася ў мяне тады. — Пэпіта! Пэпіта!

Што за легкадумнае дзіця... Малое асцярожліва павярнулася ў мой бок і прыязна мне кіўнула (мы ведалі адно аднаго з абедаў у пансіёне), потым нахілілася, падняло адну з тых патрывожаных жывых істотаў і загаварыла, уласна, звяртаючыся толькі да мяне, крыху павучальна:

— Глядзі, гэта Ісус Хрыстос, які аддаў за нас сваю кроў.

Тады дзяўчынка расхінула сваю белую сукенку і паднесла гэтую страшна ўзброеную жывёліну да сваіх яшчэ зусім маленькіх грудзей.

— Пэпіта! — выгукнуў я. — Твае бацькі праз гэта будуць цэлы век журыцца.

Але дарма: Пэпіціна сукенка адразу ж пачала афарбоўвацца ў чырвоны колер, які ўсё цямнеў і цямнеў. Дзяўчынка амаль па-даросламу разумна ўсміхнулася і знікла з маіх вачэй. Збянтэжаны, я пайшоў у касцёл і паспрабаваў знайсці там супакаенне ў малітве. Супакоіцца было цяжка. На дварэ вечарэла; з суседняга кінатэатру “Cinema Sol” даносіліся шумныя гукі мультфільму пра Мікі-Маўса. Пры канцы сваёй малітвы я прашаптаў: “Госпадзе, калі ты хочаш, каб я вярнуўся дадому, зрабі так, каб ля маёй паляны была рыбіна”. Позна ўвечары, перачакаўшы ўжо другі сеанс у кінатэатры, я працягваў уздыхаць: “Пэпіта, Пэпіта, бедныя твае бацькі!” Я не здолеў даць сабе лепшае рады, акрамя як узяць аркуш паперы ды хоць неяк увекавечыць дзіця, што загінула.

Цяпер, калі я зноўку сяджу ў сваім крэсле на ўскрайку паляны, гэтыя радкі чытаюцца добра. Я ўзгадваю, што нехта з маіх сяброў аднаго разу ў часіну натхнення прамовіў: “Тое, што ты можаш узяць аловак, каб накрэсліць на паперы кола, а пасля яшчэ дадаць: вось паглядзі, гэта сонца, — вось гэта і даказвае, што чалавек — істота богападобная”. Тое самае з гэтым аркушам. І калі я чытаю: “Пэпіта, Пэпіта” (якое бязглуздае імя) — яго наўсцяж залівае кроў. Але мая паляна зялёная. Зеляніна крыху горнецца ўлева, натамляючы мяне. На маёй паляне няма нічога, што магло б затрымаць мой позірк, — няма кропкі, якая азначае канец важнага сказу.

З таго часу, як я пачуў тую арыю, я ўяўляю дыяганаль, праведзеную цераз паляну. Гэта адбывалася на тым самым месцы, на фоне гораў вугалю. Я замовіў сабе нешта такое халаднаватае, блакітнавата-белае, але не малако. Чалавек прайшоў па пляцы, па самым сонцы, і сказаў зусім не гучна: “Шаноўны спадар, зараз я спяю арыю пра дыяганаль, паслухайце, калі ласка”. Прамовіўшы гэта, ён выставіў наперад правую нагу і заспяваў. Калі цяпер я сяджу тутака, на паляне, праседжваю сваё крэсла, мне прыгадваецца адзін з прыпеваў, прыблізна гэткі:

Ён праспяваў гэтыя радкі тэнарам. Але — што значыць тэнарам? Ці не было б лепшым такое азначэнне: гукі ягонага голасу, суладнасць гэтых гукаў, апусціліся на пляц. Гэта была дарагая луска рыбіны. Я ўстаў са свайго месца, хацеў яе сабраць і засыпаць сабе ў гаманок — так, як у некаторых мясцовасцях у навагодні вечар збіраюць луску карпа. Але сонца мяне пакарала; на мае воплескі прыйшоў кельнер, якога я не клікаў, і запытаўся: “Чаго жадаеце?..” І я зноў сеў на месца. Скончыўшы спяваць, тэнар перачакаў мае хапатлівыя воплескі, адставіў назад сваю правую нагу і прамовіў: “Шаноўны спадар, вы праслухалі арыю пра дыяганаль, якую таксама называюць “Шляхам трох кабальера”. Прамовіўшы свае першыя словы, ён адступіў назад, а трое дзецюкоў у белых кашулях энергічна перасеклі пляц у кірунку махіны-экскаватара, што ржавеў ля партовых муроў. Твары ў іх былі да ненатуральнасьці сур’ёзныя, і пры гэтым яны ішлі склаўшы рукі. З боку рыбнага складу на іх былі настаўленыя рулі вінтовак, прагучала каманда “плі”, над пляцам разнёсся залп, і тыя тры кабальера паваліліся на брук. Значыцца, гэта і ёсць тое, штó ў Іспаніі разумеюць пад дыяганаллю, а тэнары ўмеюць спяваць арыі пра дыяганалі гэткага кшталту. Калі я кажу пра тэнара ці тэнараў, дык маю на ўвазе гукавы шэраг, што апускаецца на пляц, — каштоўную луску. Я хацеў яе пазбіраць, але афіцыянт гучна прамовіў: “Чаго жадаеце?..” Я сеў на сваё крэсла, даслухаў арыю, кароткае тлумачэнне тэнара, убачыў трох кабальера, пачуў той залп, зірнуў на іхнія кашулі — як яны набраклі й пацямнелі, — падумаў пра Пэпіту, як на яе сукні з’явілася кроў, і захацеў прамяняць усю гэтую чырвань на зяленіва маёй паляны.

Не, мне гэта не ўдалося. Яшчэ і сёння я веру, што калі нехта наважыцца паехаць у Іспанію, ён мусіць быць гатовым да іхнага звычаю размалёўваць напаказ кашулі ды сукенкі, да таго, што там няма дзе схавацца ад арыі пра дыяганаль. “Госпадзе, калі ты хочаш, каб я вярнуўся дадому, — гэтак маліўся я тады, разлічыўшыся з афіцыянтам і выйшаўшы вон, — зрабі, каб над маёй палянаю была рыбіна, за якою плыло б маё вока, пакуль не адчула б яе холаду”.

Калі я колькі дзён таму заснуў у сваім крэсле, прачытаўшы перад тым нейкі раман, старонкі якога зверху паведамлялі пра тое, што ўнізе ўжо зноўку ломіцца ў адчыненыя дзверы, называе свой кірунак і рухае дзеянне, — тады я прачнуўся. У мяне заляжаўся бок, я быў абураны тым нястрымным рогатам, які часцяком дазваляе сабе ў маёй прысутнасці мой сябар. Ён стаяў побач, даваў мне свае звыклыя парады, тыкаючы на раман.

— Раман благі, — прамовіў я. — Усякі раз, калі яго герою надараецца магчымасць падрабязна апавесці пра сваё жыццё, ён пераўзбуджаецца і вырашае паехаць у падарожжа.

— А ты ж, — адказаў мой сябар, — таксама тады паехаў у падарожжа і крыху развеяўся. Табе трэба нешта рабіць; паспрабуй паставіць сабе фантан альбо жаніцца. Вазьмі сабе маладую жоначку, лепшай рыбкі не прыдумаеш.

Гэтак казаў ён і не ў меру смяяўся. Не, мне фантан не патрэбны, а каб узяць ды жаніцца? Я як падумаю, што яна кожнага вечара будзе стаяць перада мною ў белай сукенцы, у якой я памятаю Пэпіту, і я буду чакаць, калі ж яна пасадзіць сабе на грудзі штосьці такое, што пафарбуе ейную сукенку... Напэўна ж, яна не будзе прыціскаць да сябе нічога, толькі свае мітуслівыя, нявыхаваныя далоні, якія не здолею выхаваць і я. Але тады мне б давялося дарэмна чакаць, наша сям’я засталася б бяздзетнаю, паляна — недагледжанай і аддадзенай на водкуп садоўніка. Я хачу набрацца цярпення, усе свае малітвы скіраваць толькі на рыбіну; а жаніцца яшчэ заўсёды паспею.

Альфонса Кальяс умеў цярпець. Аднойчы ў суботу пачалося тое, што ў гэтай краіне называецца фіестай і шырока рэкламуецца. У звычайным касцюме тарэра ён у ідэальнай — наколькі я як турыст магу меркаваць — паставе стаяў на пляцы. Потым пасля пэўнага папярэдняга рытуалу да яго бясконца-марудна пачаў набліжацца слімак. Мяркую, што ён быў метры два з паловай увышкі і пад сем метраў удоўжкі. Але гэтыя памеры не павінны вам казаць ні пра што іншае, акрамя як пра маю няздольнасць апісаць неверагодна гарманічны рух гэтага голага цела. Пакуль ён у апісанай вышэй паставе чакаў яго, а разам з ім і гледачы (а сярод гледачоў і я таксама), я пачуў, як у порт заходзіць карабель, але мне не ўдалося прыгадаць яго назвы, бо ўжо вечарэла і ўсе рыбакі стаялі тут поруч са мною і, здавалася, гэтаксама, як я, нічога не бачылі. Слімак поўз на Альфонса, пакідаючы за сабою мокры ліпкі след. Той прапусціў яго паўз сябе, ухіліўшыся ад ягоных мацакоў: так было вызначана правіламі гэтай бойкі. Пасля ён нанёс удар пікаю — кроў не з’явілася. “Кроў! Кроў! Дзе кроў?” — вылецела ў гледачоў, і ў мяне таксама. Слімак яшчэ раз пайшоў у наступ, тарэра зноў ударыў пікаю, і кроў зноўку не схацела праліцца.

Альфонса Кальяс меў досыць цярпення. Было б у мяне гэткае цярпенне, каб я мог гэтак вычэкваць, у мяне б з’явілася рыбіна. У мяне ж усё так проста: няма жонкі, якая стаіць каля майго ложка, няма дзяцей каля маіх ног, няма публікі — нікога, хто б стаяў там і крычаў: “Кроў! Дзе кроў?” Альбо: “Дзе рыбіна?” На маёй паляне няма ніякай публікі. Хоць паблізу юнакі й гуляюць у футбол, ды мая рыбіна — гэта не іхняя рыбіна. У Іспаніі публікі не бракуе. І ўсё ж такі сёння я магу сцвярджаць, што Альфонса Кальяс страціў цярпенне сам. Не, гэта публіка змусіла яго страціць цярпенне. Ён хацеў штосьці прапанаваць ёй, зразумеў яе нуду, хоць сам ён, закаханы ў сваё рамяство, не паказваў нават знаку стомленасці альбо нецярпення. Так яно выходзіла само сабою, атрымлівалася паводле натхнення. Ізноў слімак прайшоў паўз яго, зноў прыняўшы ў сябе ўдар пікаю, нібы тоўстая губка; частка гледачоў паўскоквала са сваіх месцаў, бурна рэагуючы на пабачанае. Тут тарэра павярнуўся, зрабіў спрактыкаваны рух — і ў яго руках бліснуў востры інструмент. Тады выступіла кроў. Ён спыніўся, але праз пэўны час заняў зручнейшую паставу, каб яшчэ даўжэй прадэманстраваць, якую ласку для ўсіх ён здолеў зрабіць. Удзячныя гледачы моўчкі сядзелі вакол пляцу.

Пазней у мяне надарылася магчымасць абдумаць гэта ўсё, седзячы ў сябе на паляне. Не спяшаючыся, слімак зноў і зноў поўз праз мае думкі. Але ж чаму ён выцягваў перад сабою хусціну? Хусціну, колерам якое ў іншым месцы дражняць пяцігадовага быка. Мо ён не ведаў, што слімак сляпы, што ніводны колер не змусіў бы яго гладкае цела заспяшацца. Цяпер я не задаю гэтага пытання. Падчас аўтамабільных гонак — мой сябар быў вінаваты ў тым, што я іх убачыў, — мне прыйшло ў галаву: як жа мала мы разбіраемся ў хуткасці слімака. Нашы вочы таго не ведаюць, не могуць спасцігнуць гэтага гладкага цела, што шалёна імкнецца ў часе. Ад гэтага мы пачынаем адставаць, і слімак пакідае нас далёка ззаду. Я амаль што мог бы сказаць — не лічачы сябе прарокам, — што слімак выцягвае свае мацакі ў наступнае стагоддзе. Яно будзе стагоддзем абачлівасці, у ім здымуцца ўсе абвінавачанні; стагоддзем без таго экстравагантнага колеру, які так любіла Пэпіта.

Часцяком я думаю, што нечага навучыўся, што слімак крыху наблізіў мяне да рыбіны. Але пасля, калі я гляджу на сваю абыякавую паляну, у галаву мне прыходзяць журботныя вершы, якім я з цяжкасцю надаю агульны напрамак. Мабыць, першымі радкамі хрэстаматыйнага верша Арчыбальда Дугласа ^** “Я насіў гэта сем гадоў...” пачнецца паэма гэтых часоў:

 
Пераклаў з нямецкай Лявон Баршчэўскі
паводле: Erzählungen. Hauslektüre. Moskau: Hochschule, 1969.