2–2003
» да Зьместу «

Туманнасьці беларускай гісторыі
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

спавешчаньні

Мікола Нікалаеў
 
Ці можа крыніца “опіюму для народу” быць крыніцаю веды?

---

Блинова Т. Иезуиты в Беларуси. Роль иезуитов в организации образования и просвещения. — Гродно, 2002.

Марозава С. Уніяцкая царква ў этнакультурным развіцці Беларусі (1596—1839 гады). — Горадня, 2001.

Яскевіч А. Падзвіжнікі і іх святыні. Духоўная культура старажытнай Беларусі. — Менск, 2001.

Слюнькова И. Монастыри восточной и западной традиций. Наследие архитектуры Беларуси. — Москва, 2002.

Пасьля крызысу навуковага атэізму (зьвязанага з агульным крызысам камуністычнай ідэалёгіі) гісторыю беларускай царквы плённа вывучаў хіба толькі прафэсар Беластоцкага ўнівэрсытэту Антон Мірановіч. У постсавецкай Беларусі, акрамя перавыданьня альбомаў Надзеі Высоцкай з іканапісам і асобных артыкулаў у часопiсах i малатыражных зборніках, быў зацішак. Аднак мінулы год паказаў, што над гэтай тэмай плённа працавалі адразу некалькі беларускіх вучоных.

У неафіцыйным змаганьні за ганаровае званьне “Міс Гісторык царквы ў Беларусі” ўдзельнічаюць чатыры асобы. Усе яны ў 2002 годзе абаранілі доктарскія дысэртацыі, за кожнай дысэртацыяй стаіць тоўстая кніжка. Гарадзенская гістарычная школа прадстаўленая асобамі Тамары Бліновай і Сьвятланы Марозавай (абедзьве выкладаюць на гістарычным факультэце ўнівэрсытэту), мiнчанка Алена Яскевіч служыць у Акадэміі навук Беларусі, а беларуска Інэса Сьлюнькова робіць вучоным сакратаром Расейскай акадэміі архітэктуры й жыве ў Маскве.

Прайграць у іхным спаборніцтве немагчыма, бо ўсе ўдзельніцы пішуць на розныя тэмы: Тамара Блінова — пра каталіцызм, Сьвятлану Марозаву цікавіць уніяцтва, Алену Яскевіч — праваслаўе. А Інэса Сьлюнькова прадметам сваіх навуковых дасьледаваньняў зрабіла манастырскую архітэктуру ўсіх хрысьціянскіх канфэсіяў.
 

Чатыры тоўстыя манаграфіі за адзін год! — такога “штурму” царкоўнай гісторыі дасюль не было. А каб за занядбаную дзялянку ўзяліся жанчыны — такое ўжо бывала: мы памятаем суцэльнае панаваньне жанчын у мэдыцыне, школе і бухгальтэрыі.

Усе ўдзельніцы асьцярожна пазьбягаюць канфрантацый. Хаця Сьвятлана Марозава, напрыклад, сьмела апісвае, як у дачыненьнях паміж канфэсіямі не абыходзілася без празэлітызму й прымусу. Праўда, пры гэтым яна не кранае пэрыяду, калі праваслаўныя і пратэстанты цярпелі ад каталікоў і ўніятаў, але падрабязна спыняецца на тым часе, калі каталікі цярпелі ад дзяржаўна-праваслаўнага ўціску. За гэтымі ўціскамі й змаганьнямі супраць уціскаў лёгка забываліся нават і пра Бога — дзе там да Бога! Аднак, пакуль не назьбіраныя факты і няма досьведу палемікі, лепш не сварыцца.

Недахоп жаночага падыходу — відавочная боязь палемікі і арыгінальных трактовак, якая часам шкодзіць асьвятленьню праблемы. Тая самая Сьвятлана Марозава піша пра створаную ў дарэвалюцыйным Пецярбургу школу вывучэньня праблемаў уніяцтва як пра нешта мэтадалягічна й ідэалягічна адзінае, хаця прадстаўнікі пецярбурскай навукі (беларусы паводле паходжаньня) Міхаіл Каяловіч, Платон Жуковіч і Пётра Баброўскі вельмі па-рознаму бачылі праблемы ўніяцтва й вялі доўгія жывыя спрэчкі…
 

Тамара Блінова ўзяла толькі адзін аспэкт дзейнасьці езуітаў — іх ролю ў арганізацыі адукацыі й асьветы. Ружовыя колеры. Шмат апрацаванай літаратуры. Мы даведаліся шмат новага. Спрэчныя праблемы яна абыходзіць віртуозна, быццам бы езуіты ніякага дачыненьня ня мелі да адмовы касьцёлу ад старабеларускай мовы на карысьць польскай, і сваёй апекай базыльянскіх друкарняў не “падвялі іх пад манастыр”, і не хавалі генэралаў свайго ордэну ў былым праваслаўным Спаса-Эўфрасіньнеўскім манастыры ў Полацку. Не раскрывае аўтарка і прычынаў такога арыгінальнага выпраўленьня езуітамі сваёй пэдагагічнай памылкі, як спаленьне ў 1689 годзе выпускніка Берасьцейскага калегіюму Казімера Лышчынскага, — ці яго пакутніцкая сьмерць ужо ня мае дачыненьня да “адукацыі й асьветніцтва”? Тым ня менш, і статыстыка колькасьці езуітаў у асобных гарадох Беларусі, і новая інфармацыя пра выдатных вучоных-езуітаў беларускага паходжаньня (Альбрэхт Каяловіч і інш.), і шмат усялякіх іншых зьвестак робяць кнігу выданьнем, якое ня змогуць абмінуць далейшыя дасьледнікі.

Інэса Сьлюнькова чарговы раз аддае даніну пакінутай Радзіме й працягвае дасьледаваць архітэктуру манастыроў Беларусі. Ня будзем пачынаць агляду яе кнігі з крытыкі непрафэсійных каляровых ілюстрацыяў — аўтарка сама аб’ехала помнікі, сама іх сфатаграфавала. Гэта ня мінус, гэта добры плюс. А вось з тым, што Радзіму сваю ў Сярэднявеччы Інэса бачыць усё роўна ў межах савецкіх і сталічныя (віленскія) манастыры застаюцца на пэрыфэрыі яе дасьледаваньня (за выключэньнем, праўда, праваслаўных і ўніяцкіх), мы не пагодзімся ніколі. Выдатны ілюстрацыйны матэрыял кнігі варты асобнай увагі: тут шмат архіўных здымкаў тых помнікаў, якія даўно ўжо не існуюць. Зьмястоўная манаграфія Інэсы Сьлюньковай напісаная ня толькі для архітэктараў, але для ўсіх аматараў нашай старасьвеччыны. На жаль, слабая маскоўская рэдактура прымушае нас праглынуць недарэчнасьці накшталт Лаўрышаўскага манастыра “каля Пінску” (с. 39), Беластоцкага манастыра “на Валыні” (с. 583), Веншалга замест Войшалка і шматлікія іншыя — нават сьпіс памылак друку прапануе ўжо ў першых радках выправіць “Сапрасьль” на… “Сапрасьль” (замест “Супрасьль”). Аднак кніга настолькі карысная, што хочацца пажадаць яе хуткага перавыданьня ў перакладзе на беларускую мову.

Нельга не згадаць пра кнігу Алены Яскевіч — гэты шыкоўна выдадзены фаліянт яшчэ можна знайсьці ў некаторых менскіх кнігарнях. Летась мы моцна крытыкавалі гістарычныя ляпсусы гэтай працы, але цяпер падкрэсьлім яе дадатную ролю. Аўтарцы ўдалося спалучыць дасьледаваньне мастацтва іканапісу з вывучэньнем гістарычных традыцый праваслаўнай духоўнасьці. Праўда, без грунтоўнага гістарычнага й мастацтвазнаўчага фундамэнту А. Яскевіч ня здолела зрабіць паўнавартаснай навуковай працы. Тым ня менш, назьбіраны матэрыял і крытычныя водгукі на яго павінны стаць добрай сыравінай для далейшай работы.

Цяпер стаіць задача, прачытаўшы ўсе чатыры кніжкі, напісаць новыя, больш дасканалыя. Неістотна, зробіць гэта мужчына-гісторык ці зноў жанчына.