3–2003
» да Зьместу «

Pax Americana
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

Pax Americana

Міхаэль Фройнд
   
Расколіна расьце
  Пра сучасны стан трансатлянтычных стасункаў^*

---

Як і ў ранейшыя гады, яны зь нецярпеньнем чакалі падарожжа: куратар мастацкіх выставак, якога ў Парыжы чакалі сустрэчы з патэнцыйнымі пакупнікамі й ахвярадаўцамі; сямейная пара, што рыхтавалася правесьці аксамітны сэзон у бухце Пазытана**; выкладчыца, якая ехала на сустрэчу з студэнтамі ў Дэсаў. Але заміж мілых сувэніраў, цудоўных успамінаў і сяброўскага абмену думкамі яны вярталіся дамоў з глыбокім расчараваньнем, выказаным словамі куратара: “З такой варожасьцю да амэрыканцаў я не сутыкаўся ніколі”. І гэта ўсяго толькі за год пасьля 11 верасьня.

Іхныя падарожныя аповеды толькі пацьвярджаюць тое, што можна штодня тут і там назіраць, што прызнаюць або толькі падкрэсьліваюць сваімі абвяржэньнямі прэс-сакратары ўрадаў, на што намякаюць няўдачы на так званым найвышэйшым, а значыць і найглыбейшым узроўні і што тлумачыцца не выпадковай прыхамацьцю ці хуткаплынным інтэлектуальным капрызам таго ці іншага дзяржаўнага дзеяча, а хутчэй даўно наяўнай тэндэнцыяй: стасункі паміж ЗША і Эўропай перажываюць крызыс.

Пра гэта ўжо даўно пачалі гаварыць: па заканчэньні халоднай вайны — намёкамі, пасьля абвяшчэньня Бушам ваеннай кампаніі — часта і наўпрост. Але мы толькі-толькі пачынаем усьведамляць, наколькі глыбака й шырака сягаюць адрозьненьні. Кантынэнты дрэйфуюць у розныя бакі, Атлянтыка робіцца шырэйшай. Трансатлянтычны хаўрус, угрунтаваны на ўдзячнасьці, дапамозе і вайсковай падтрымцы ды замацаваны эканамічнымі посьпехамі, здаваўся непарушным на ўсе часы. Калі падзеньне Бэрлінскага муру ўжо несла ў сабе зародак новай тэндэнцыі, Фрэнсыс Фукуяма яшчэ даводзіў (памятаеце? вечнасьць мінулася ад таго часу!), што надышоў “канец гісторыі”, што вольны рынак і лібэральная дэмакратыя зрабілі далейшую гісторыю непатрэбнай.

Як вядома, сталася адваротнае. Зьявіліся магутныя супярэчнасьці, узьніклі новыя лініі падзелу. Успомнім: Сэм’юэл Гантынгтан канстатаваў “сутыкненьне культураў” і вызначыў ісламскі блёк як адзін з чатырох, што супрацьстаяць заходняму, асьвечанаму юдэйска-хрысьціянскаму блёку. Аднак Эўропа перастала быць верным малодшым партнэрам у гэтай фракцыі. Гісторыя адно толькі пачынаецца.

Наконт гэтага ўсе зацікаўленыя бакі згодныя. Але абапал акіяну працягваецца спрэчка аб тым, у чым прычыны разыходжаньняў, наколькі разыходжаньні небясьпечныя і перадусім — якія доўгатэрміновыя наступствы і для каго яны будуць мець. Хто мае праявіць пільнасьць? Ці маюць разыходжаньні толькі палітычную прыроду, ці яны ўзыходзяць да культурных і маральных каранёў, ці толькі як далёкае рэха адбіваюць тое, што было прадвызначана гісторыяй і асноватворнымі, дзяржаватворнымі мітамі?

Зь іншага боку, можна зусім канкрэтна запытацца — і гэтак пытаньне ўжо ставілася, — што думаюць жыхары Амэрыкі й Эўропы пра палітыку і вартасьці на супрацьлеглым баку акіяну. (Пры гэтым высьветліцца, што нават такія паняткі, як “патрыятызм” ці “хрысьціянства”, азначаюць розныя рэчы і іначай ужываюцца.)

Эўрапейска-амэрыканскія дачыненьні бяруць пачатак зь білету ў адзін канец, гэта былі ўцёкі морам ад рэлігійнай і сацыяльнай дыскрымінацыі да новага раю на зямлі. Ён, натуральна, разумеўся як супрацьлегласьць спачатнай (Англія) і пазьнейшым эўрапейскім радзімам. Так паўставала своеасаблівая падвойная ідэнтычнасьць: амэрыканцы ад самага пачатку адчувалі сваю апрычонасьць, але з аглядкай на сваё паходжаньне, незалежна ад таго, як — з гонарам ці агідай — яны да яго ставіліся. А эўрапейцы доўгі час уважалі экспэрымэнт у Новым Сьвеце за — ці то захапляльны, ці то сьмеху варты — працяг Старога.

Прычым, гаворачы пра “эўрапейцаў”, мы заўсёды маем на ўвазе пэўную фікцыю. “Амэрыканцы” пагатоў існуюць толькі ў абстрактным сэнсе, прыкладам, у апытаньнях як сярэдняе статыстычнае значэньне з моцнымі ваганьнямі. Да таго ж іхнае эўрапейскае паходжаньне — гэта прыкмета, якая ў працэнтным выражэньні зьніжаецца на карысьць Лацінскай Амэрыкі і Азіі. У ліку першых, хто назіраў станаўленьне новага грамадзтва, быў француз Алексіс дэ Таквіль. Кнігу “Пра дэмакратыю ў Амэрыцы”, напісаную пасьля ягонага падарожжа 1831—32 гадоў, і сёньня ўважаюць за адно з найлепшых выданьняў пра гэтую краіну і яе форму кіраваньня. Ён апісаў, як рэлігійна афарбаваны ідэалізм ішоў поруч зь зямнымі матэрыяльнымі інтарэсамі; як высака цаніла маладая нацыя індывідуалізм і як не давярала дзяржаве; што надзвычай вялікі ўплыў мелі адвакаты, а таксама, у параўнаньні з Эўропай, жанчыны; як мала цікавілі жыхароў краіны тэарэтычныя спрэчкі і як амэрыканцы захапляліся практычнымі ведамі.

Дэ Таквіль меў магчымасьць назіраць, як фармуецца перакананасьць амэрыканскіх жыхароў у тым, што Амэрыка — зямля абяцаная. Адно ў 1845 годзе нейкі журналіст стварыў выраз “manifest destiny” — відавочнае наканаваньне заваяваць кантынэнт, няўхільна адсоўваць межы. Гэты вобраз стаў актуальным троху пазьней, пры канцы XIX стагодзьдзя. На захадзе краіны тады ўжо не было фізычнай мяжы, і гэты панятак набыў мэтафізычнае значэньне. (Слынная прамова Кенэдзі пра заваёву апошняй новай мяжы, космасу, была пакліканая спалучыць мэтафару штурму нябёсаў з тэхнічнай рэчаіснасьцю.)

Абыякавасьць да сьвету за межамі ЗША, пераадоленая толькі пару пакаленьняў таму назад, ураўнаважвалася мэсіянскай сьведамасьцю амэрыканцаў, іхнай гатоўнасьцю падзяліцца сваёй блаславёнасьцю зь іншымі краінамі. Гэтая акалічнасьць абумоўлівала то экспансіянісцкую, то ізаляцыянісцкую палітыку ЗША. Уварваньні падчас абедзьвюх сусьветных войнаў паставілі амэрыканскія стасункі з Эўропай на зусім новы грунт: Амэрыка сталася палітычным гульцом, больш за тое, пасьля другой сусьветнай вайны яна атрымала магчымасьць вызначаць правілы гульні. Яна была прадвесьцем мадэрнасьці, будучыні, вызваленьня ад традыцыяў, пазбаўленьня аўтарытэтаў, мас-культуры: такім быў status quo паваеннага часу, які ня ўсе віталі, але які ніхто ня мог аспрэчваць.

Вернемся, між тым, ізноў да вандроўнікаў: ад часоў Таквіля іх ладне пабольшала. Пісьменьнікі перасякалі Атлянтычны акіян у абодвух кірунках. Марк Твэн мог іранізаваць з ангельцаў гэтаксама, як і з вэрмонтцаў, Фрыдрых Герштэкер пісаў раманы пра Дзікі Захад пасьля працяглага беспасярэдняга назіраньня за ім. Нават Карл Май сам пабываў у краіне сваіх мараў, праўда, толькі post festum. У дваццатыя гады lost generation купляла білеты ў адзін канец да Парыжу. Гэта было прадвесьнікам жарсьці амэрыканскіх інтэлектуалаў да нечага цалкам іншага, да жыцьця, якое ўва ўласнай краіне здавалася ўжо немагчымым (альбо было занадта дарагім...).

Агульнадаступнымі і папулярнымі падарожжы з Эўропы ў Амэрыку сталі толькі за апошнія дзесяцігодзьдзі. Цяперашні падарожнік прыбывае ў ЗША нашпігаваны абяцанкамі, якія яму ўвялі ў вушы мэдыі. Але ў сапраўднасьці, падарожнічаючы па краіне з расплюшчанымі вачыма, ён можа сутыкнуцца зь сьветам Таквіля, а не тэлесэрыялаў — з супярэчлівым, чужым сьветам. Ён можа пабачыць на ўласныя вочы, што ЗША зусім не настолькі “мадэрныя”, як яго пераконвалі, а ў некаторых абсягах надзіва традыцыйныя. Што Эўропа нашмат больш аддалілася ад Амэрыкі, а не наадварот. (Зрэшты, Стары Сьвет таксама перастае быць “прарадзімай” амэрыканцаў. Хаця цяпер каля дзьвюх трацін жыхароў Злучаных Штатаў маюць эўрапейскае паходжаньне, прагназуецца, што за 20 гадоў яны будуць складаць меншыню, перадусім у выніку прытоку лацінасаў і азіятаў.) Што сама Амэрыка поўніцца супярэчнасьцямі: шмат з таго, што можна пачуць пра гэты кантынэнт, адпавядае сапраўднасьці з дакладнасьцю наадварот — якраз таму, што гэта цэлы кантынэнт, а не гамагенная, монакультурная дзяржава (аднак і гэта слушна ізноў з дакладнасьцю наадварот: у пэўных адносінах ЗША пададуцца замежнаму госьцю нашмат аднастайнейшымі за радзіму...).

Такім чынам, падарожжы на Захад часам незаўважна і тонка ўплывалі на стаўленьне эўрапейцаў да Амэрыкі. Яны разьвенчвалі адныя міты і стваралі іншыя. Яны, прынамсі, давялі, што Злучаныя Штаты належыць успрымаць як нешта апрычонае, а не настойваць на тым, што яны ёсьць адно благой копіяй нашай уласнай культуры. З шматстайных чыньнікаў, якія ўплывалі на фармаваньне такіх складаных стасункаў, як трансатлянтычныя, асабістыя ўражаньні, магчыма, адыгрывалі ролю маленькіх сэйсмографаў, здольных прадказваць буйнейшыя зрухі.

Былі і больш яўныя прыкметы таго, што трансатлянтычны хаўрус трашчыць у швах. У залежнасьці ад краіны і ўраду канфлікты мелі больш ці менш сур’ёзныя наступствы. Гэтак, дэ Голь увесь час канфліктаваў з амэрыканскімі (і англа-канадзкімі) палітыкамі, выгнаў штаб-кватэру NАТО з Францыі і супрацьпаставіў абарончаму пакту дамарослыя force de frappe* — рэч ясная, у рамках выразна заходняга сьветагляду. Лібэральная, адкрытая для эмігрантаў і асобаў, што ўхіляюцца ад службы ў войску, Швэцыя раздражняла Вашынгтон падчас Віетнамскай вайны, а прапагандаваны ў Італіі eurocomunismo — і да яе, і пасьля яе; ёсьць зьвесткі, што тайныя атрады пры падтрымцы ЦРУ былі гатовыя ўзьняць путч, каб прадухіліць, на іх думку, найгоршае — непажаданы для Захаду ўрад.

Пратэст супраць вайны ў Паўднёва-Ўсходняй Азіі аб’яднаў левае студэнцтва з абодвух бакоў акіяну, зьявілася пачуцьцё міжнароднай салідарнасьці, якое часткова прыцьміла розныя карані пратэсту. Амаль сьвядомай маніпуляцыяй падаецца той факт, што ў той час у зводкі навін часта траплялі дзьве арганізацыі з аднолькавай абрэвіятурай — “SDS”. Пры гэтым амэрыканскія студэнты мелі дужа мала супольнага зь левым сацыялізмам “Сацыялістычнага Нямецкага Студэнцкага Зьвязу” (Sozialistischen Deutschen Studentenbundes), а немцам, у сваю чаргу, засталася чужой лібэральная традыцыя “Студэнтаў за дэмакратычнае грамадзтва” (Students for a Democratic Society).

Восемдзясятыя гады прынесьлі кансалідацыю афіцыйных эўрапейска-амэрыканскіх дачыненьняў. Найвыразьней гэта выявілася ў салодкай парачцы Тэтчэр — Рэйган — наагул дачыненьні зь Вялікабрытаніяй для Амэрыкі былі і ёсьць найменш праблемнымі. Дый з Заходняй Нямеччынай пры Колю — пасьля неспакойных часінаў дэманстрацыяў за мір і пратэстаў супраць разьмяшчэньня ракетаў сярэдняга радыюсу дзеяньня — праблемаў таксама было мала. Распад усходняга блёку, здавалася, пацьвердзіў правільнасьць палітыкі Рэйгана, і Фукуяма мог прагаласіць канец гісторыі.

Дачыненьні паміж Францыяй і Злучанымі Штатамі былі і застаюцца выняткам з правіла. З аднаго боку, на іх наклала адбітак асаблівая сымпатыя — як-ніяк, французы падтрымалі маладую нацыю ў ейнай барацьбе за незалежнасьць, прадалі ёй Вялікую Луізіяну і падаравалі Статую Свабоды. Зь іншага боку, яны пазначаныя выпадамі, якія часам перарасталі да памераў злосных дэмаршаў, але звычайна зводзіліся да больш ці менш сур’ёзных культурных сутычак — вельмі амбівалентных. У Францыі змагаюцца супраць дамінаваньня Галівуду і ўплыву ангельскай мовы на францускую, але наўрад ці яшчэ недзе ў Эўропе так сымпатызуюць амэрыканскім культурным кумірам. Можна пагарджаць “Макдональдзам”, пісаў “Wall Street Journal” летась увосень з нагоды канцэрту Спрынгстына ў Парыжы, “but the Boss still rocks”.

Затое для сярэдняга амэрыканскага кінагледача няма нічога дзіўнейшага за фільмы, у якіх людзі, зусім не падобныя да зорак, у чорных вадалазках, палячы цыгарэту за цыгарэтай, вядуць міжсобку бясконцыя спрэчкі — прынамсі, так выглядае стэрэатып пра францускае інтэлектуальнае кіно; сапраўдная кінапрадукцыя і без таго рэдка калі трапляе ў амэрыканскія кінатэатры. Нягледзячы на гэта, якраз у ЗША вобраз savoir vivre знаходзіць вялікае прызнаньне пачынаючы ад моды і да кухні, альбо, на адзін узровень вышэй, ад аховы помнікаў і да аховы здароўя. “Я была крытыкам гіпэрсацыяльнай дзяржавы, — пісала нядаўна адна амэрыканская карэспандэнтка з Парыжу, — пакуль не прайшла шматмесячнага лячэньня ад раку і не атрымала ўрэшце рахунку на 50 з гакам франкаў”. Дома яна б апусьцілася за мяжу галечы. (Ангельскі гісторык, знаўца Францыі і Амэрыкі Тоні Джат кажа, што за насьмешкамі англаў над галамі крыецца чыстая зайздрасьць. А амэрыканскі гісторык Рычард Пэлз мяркуе, што эўрапейцы перадусім трансфармавалі амэрыканскі культурны імпарт, а не капітулявалі перад ім.)

Пасьля заканчэньня халоднай вайны дзьве дынамічныя тэндэнцыі — канфлікт на Балканах і наступствы 11 верасьня — выпрабоўвалі на трываласьць трансатлянтычныя дачыненьні, і дабром гэта ня скончылася.

У экс-Югаславіі выявілася, што Эўропа, нягледзячы на імкненьне да эканамічнага адзінства, ня можа ці ня хоча праводзіць супольнай замежнай і вайсковай палітыкі. Меў месца своеасаблівы падзел працы: ЗША ажыцьцяўляюць ваенную кампанію, Эўрапейскі Зьвяз вырашае пасьлейшыя гуманітарныя заданьні. З гэтага часу пра такі падзел стала гавораць: амэрыканскія ястрабы — крытычна, носьбіты новай эўрапейскай ідэнтычнасьці — самаўпэўнена.

Напад тэрарыстаў на Сусьветны гандлёвы цэнтар і Пэнтагон сьпярша адцясьніў усе разыходжаньні на задні плян. Заклікі да еднасьці і запэўніваньні ў адданасьці заходнім вартасьцям нават набілі аскоміну. Але неўзабаве няўзброеным вокам стала відаць, што фронт развальваецца.

Тут шмат што супала на розных узроўнях: зьнікненьне біпалярнага сьвету зь ясным вобразам ворага; горкае расчараваньне Эўропы на Балканах; новы тон вашынгтонскай адміністрацыі за паўгоду да нападу, пасьля зацьверджаньня ўраду Буша; усё большы скепсыс што да абсалютысцкіх прэтэнзіяў гэтага ўраду; адсутнасьць досьведу змаганьня з новым праціўнікам, супраць якога не спрацоўваюць старыя абарончыя канцэпцыі; розныя пагляды на тое, як міжнародная супольнасьць павінна абыходзіцца з краінамі-“ізгоямі”. Але гэта толькі макрапалітычныя чыньнікі. Апроч іх, ёсьць яшчэ сацыяльныя і культурныя як разыходжаньні, так і падабенствы, што разьвіваюцца паводле собскай, практычна непрадказальнай дынамікі.

Заходнеэўрапейцы, асабліва немцы і французы, цяпер пераважна крытычна ацэньваюць ЗША. Толькі народы, якіх закранула блізкаўсходняя і антыісламская палітыка Амэрыкі, выказваюць да яе яшчэ большую нелюбоў, тады як усходнія эўрапейцы і яшчэ больш японцы сымпатызуюць ідэям, звычаям і ўяўленьням аб дэмакратыі Злучаных Штатаў. Тым ня менш, пераважная бальшыня ў Заходняй Эўропе згодная, што пры наяўнасьці яшчэ адной звышдзяржавы сьвет быў бы ў большай небясьпецы, — тут наўрад ці ёсьць розьніца паміж ангельцамі і жыхарамі кантынэнту. Яны дыстанцыююцца ад вартасьцяў вялікага хаўрусьніка, але ня хочуць, каб яму ў разе чаго хтосьці пагражаў.

За гэты пункцік чапляюцца заакіянскія крытыкі Эўропы. Маўляў, Эўрапейскі Зьвяз ня можа разьвязаць нават сваіх уласных праблемаў, але хоча адыгрываць ролю раўназначнага партнэра на міжнароднай сцэне. “Але міжнародная палітыка ў сапраўднасьці — гэта далёка ня сьвет дабра і ласкі”, — кажа з гэтай нагоды нэакансэрватыўны і вельмі паважаны ў вашынгтонскіх колах палітоляг Робэрт Каган. Без вайсковай перавагі немагчыма рабіць міжнародную палітыку. Крытыка Кагана скіравана як супраць эўрапейскіх, так і супраць амэрыканскіх “пацыфістаў”, г.зн. усіх, хто ў выпадку Іраку адмаўляе ваенны варыянт. Пры гэтым эўрапейская апазыцыя турбуе яго менш, паколькі ён ня бачыць у замежнай палітыцы Эўрапейскага Зьвязу сур’ёзнай пагрозы. Апроч вайсковай слабасьці Эўропы ён і іншыя амэрыканскія нэакансэрватары накшталт Уолтэра Расэла Міда з Рады па міжнародных адносінах канстатуюць стагнацыю эўрапейскай эканомікі: “Джэксаніянцы* мяркуюць, што Эўропа найхутчэй будзе губляць уплыў і надалей, бо яе насельніцтва ня толькі зьмяншаецца, але і старэе, таму што яе эканоміка будзе разьвівацца павальней за эканомікі разьвіцьцёвых краінаў, ня кажучы пра амэрыканскую”.

Дэмаграфічныя праблемы Эўразьвязу дастаткова вядомыя і наўрад ці могуць быць разьвязаныя іначай, як праз радыкальна новую іміграцыйную палітыку. Затое эканамічныя прагнозы Кагана й іншых далёка не бясспрэчныя. Гісторык Чарльз Капчэн тлумачыць назву сваёй кагадзе апублікаванай кнігі “Канец Эры Амэрыкі” маючым адбыцца ўздымам Эўропы (а таксама тым, што ЗША будзе цяжка захаваць аднапалярны парадак у сьвеце). Сацыёляг Рычард Сэнэт таксама перакананы ў тым, што ў сярэднетэрміновай пэрспэктыве Эўропа мае большыя шанцы на павелічэньне свайго міжнароднага значэньня, чымся ягоная бацькаўшчына (якую ён нядаўна пакінуў, каб асяліцца ў Англіі).

Сьпіс амэрыканскіх крытыкаў амэрыканскіх дачыненьняў альбо афіцыйнай пазыцыі што да Эўропы, прынамсі, настолькі ж даўгі, як і прыхільнікаў, — назавем зь першых толькі тых, у каго прозьвішча ў арыгінальным напісаньні пачынаецца на літару “С”: Картэр і Клінтан, Ноэм Чомскі і легендарны тэлежурналіст Уолтэр Кронкайт. У Эўропе таксама лініі падзелу расколваюць палітычны істэблішмэнт, дзеячоў навукі й культуры. Разам зь цяперашняй пагрозай вайны ў Іраку іх паглыбляюць экалягічныя праблемы, пытаньні замежнай дапамогі, межаў сацыяльнай апекі дзяржавы, ролі рэлігіі, нарошчваньня ўзбраеньняў і, урэшце, пытаньне, якія вартасьці трэба адстойваць.

Гэта можа скончыцца фундамэнталізмам (у якім ужо цяпер абвінавачваюць амэрыканцаў). Дрэйф кантынэнтаў, трансатлянтычнае ўзаемаразьмяжоўваньне ўжо пачалося, але яшчэ невядома, наколькі далёка яно зойдзе. На яго можна ўплываць. Магчыма, трэба зноў падарожнічаць, рэальна ці віртуальна. Нас чакаюць вялікія адкрыцьці, мы яшчэ шмат чаго ня ведаем — напрыклад, хто такія плюралісты, якія, паводле гісторыка Г.А.Вінклера, у Амэрыцы ўсё яшчэ вядуць рэй. Прагрэсіўнай, антыдагматычнай палітыцы акурат цяпер патрэбныя хаўрусьнікі на іншым, усё далейшым беразе.

Зь нямецкай мовы пераклаў
Алесь Пяткевіч