3–2003
» да Зьместу «

Pax Americana
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

ліставаньне

 
Лісты Ларысы Геніюш
да Міколы Ермаловіча

---

Зэльва, 1 красавіка 1974 г.

Шчырапаважаны і дарагі сябра Мікола!

Як маецеся, як Ваша здароўе? Мы тут зусім паслабелі. Я пачала нечакана мучыцца з сэрцам. Нічога не парадзіш, і дзіва тут няма, бо колькі ж яно можа вытрымаць, гэтае чалавечае сэрца? Пасылаю вам артыкул нейкага М. Федзюкова з нашай зэльвенскай “Працы”. Хачу, каб мне паясьнілі, чаго не разумею.

Ці белар[ускія] землі ўвайшлі ў склад Вялік[ага] Княст[ва] Літоўскага, ці сяньняшняя Летува ўвайшла ў склад, па сутнасьці, бел[арускага] Княства? Калі ўвайшлі нашыя землі, дык ці ж з прычыны мангола-татарскага іга ў Маскве?

Хто [гэта] — т[ак] зв[аныя] літоўскія фэадалы, якім нашае сялянства мусіла даваць дадатковыя зборы? На якой мове яны гаварылі? А можа, былі каталікамі толькі?

Няўжо ў Вялікім Княст[ве] Літоўс[кім] да канца ХІV [стагодзьдзя] існавала паганства? Дык жа сам Ягайла быў хрышчоным праваслаўным князем і насіў імя Якаў! А Лаўрышаўскі манастыр? А сам Міндоўг?

Чаму рымскаму трону (якому?) удалося падпарадкаваць сабе правасл[аўную] царкву?

Няўжо царкоўнікі ў той час будавалі абарончыя храмы дзеля выратаваньня сваёй маёмасьці? Такія храмы абарончыя — у той час? Калі ласка, паясьнеце мне ўсё гэта, бо запуталася, ніц не разумею!

Весткі, дзе якія, дапаўзьлі і да нас… “Акцёры” дурныя, а той “рэжысёр” прамахнуўся, думаю. Надта ўжо белымі ніткамі шыта. Сяджу і плачу над дурнямі, і ўстыд, што такія родзяцца…

Ваша Ларыса Геніюш.

Зэльва, 18 лютага 1975 г.

Дарагі і шчырапаважаны сябра Мікола!

Вось і вестачка ад Вас. Цешуся, што адпачываеце. Хочацца, каб паправілі, падмацавалі сваё здароўе. Пішу да Вас з асаблівай радасьцю, бо здаецца мне, што я вярнулася здалёк. Я моцна хварэла, ня думала, што выжыву. Глядзелі мяне суседкі. У гарачцы бачыла Ваш твар, такі спагадлівы. Нешта гаварыла ў гарачцы несамавітае, але не пытаюся ў мужа — што. Ён глядзеў толькі сябе, і мне нейк крыўдна. Сяньня ўжо другі дзень выходжу на двор. Слабею і вяртаюся, кладаўлюся. Я, здаецца, яшчэ моцна хворая. Учора на вуліцы нейкая жанчына адабрала мне сумку і занесла на наш ганак, а я памаленьку прыйшла. Найболей мучыла мяне тое, што так мала я напісала ў жыцьці, усяго пару кніжачак для сваяго народу. Мне было б цяжка паміраць, я адчувала гэта фізычна. Але я яшчэ жыву і веру: Вы цешыцеся, што я выжыла. […] Што ў мяне за хвароба — ня ведаю. Такі страшны грып ня мог быць. Мяне ніхто не лячыў. Толькі цяпер атрымоўваю лекі. За дзьве нядзелі ні ад каго не было ні слоўца, толькі сяньня — лісты ад Вас і ад нявесткі. Даруйце, што столькі пішу пра сябе, але я рада, што Вы ёсьць на сьвеце, што хоць нехта аба мне падумаў. Я вельмі рада, што праца Вашая прадаўжаецца. Ёй няма цаны! Бо вартаснае ўсё, што будуецца на фактах, на рэчаістасьці. Па-маяму, Вы добра зрабілі, што зьвярнуліся ў ЦК. Гэта адзіная аб’ектыўная ўстанова дзяржаўнага ўзроўню і разгляду, якая здольная спыніць усялякі самадзейны садызм ігнаценкаў¹. Якая дзікая, зьвярыная тэндэнцыя: замест дапамагчы чалавеку ў яго досьледах і ў працы — груба спыняць, наклейваць ярлыкі і т. п. І гэта робяць вучоныя? Гдзе ж этыка, гдзе ж дыскусія, безь якое ня можа быць праўды? Навука — гэта не авантура! Цікава мне, які будзе канчатковы рэзультат гэтае справы. Я адурэла ад радыё і тэлеперадачаў. Паважнага нічога не магла чытаць, бо галава слабая. Думаю, што буду жыць… А Вы быццам працягнулі мне руку, каб я ачуняла. Дзякуй за паштоўку, яна цудоўная. Хачу, каб вытрывалі ў Есентуках, бо гэта добра для Вашага страўніка. Як доўга там зьбіраецеся быць? Мару, што заглянеце зноў да нас, калі ў гародчыку зацьвітуць туліпаны. Вы іх у мяне яшчэ ня бачылі. Мне цяпер жывецца спакойней, бо я закінула зусім літаратуру, але Вы мне і гэта даруеце. Вы — добры і нядрэнна мяне ведаеце. Яшчэ кашляю, але раней было — як раны ў грудзёх. Няхай добра Вам адпачываецца! Падлячэцеся, каб лягчэй працавалася. Уся мая павага і сардэчнасьць — пры Вас.

Ваша Ларыса Геніюш.

Зэльва, 12 красавіка 1976 г.

Дарагі сябра Мікола!

Як жа нядобра, што так псуюцца вочы. Ці нельга нейк запабегчы гэтаму? Што кажуць лекары? Можа, гэта вынікі якога недастатку ў арганізьме, напрыклад, якіх вітамінаў? Што робіце ў гэтым напрамку, каб умацаваць свае вочы? Баюся думаць, што можа стацца… Даруйце ласкава мой крыху сумбурны апошні ліст. Проста мне хацелася сказаць Вам, што і ў цяжкой працы жняі былі свая рамантычнасьць, свая прывабнасьць, як і ва ўсім хоць крыху злучаным з прыродаю. Што датычыць Ф.Янкоўскага, дык добра зрабілі, што не зьвярталіся да яго, бо хто ведае, які ён чалавек, а для адное пагаворкі ці варта турбаваць чалавека. Спадзяюся, што Вы здаровыя і зноў узяліся за працу. У нас па-ранейшаму: хварэем пакрысе абое, але ходзім і працуем. З выдавецтва прыслалі мне карэктуру маёй дзіцячай кніжкі². Надта моцна яе скарацілі, але выйшла няблага. Рэдагуе яе на грамадзкіх пачатках паэтэса Эдзі Агняцьвет, зь якою я нават незнаёмая. Пыталіся, ці не прыеду 26 красавіка па грошы. Выехаць з Зэльвы мне нельга — муж бездапаможны безь мяне. Ды і няма да каго ехаць, бо сяброў у мяне ў Менску няма. Яшчэ ўсё мяне лечаць. Спыніліся сардэчныя прыступы. Дзецям і ўнукам мы паслалі вызаў, але яшчэ няпэўныя, ці яны прыедуць. Жыцьцё нашае стала крыху спакайнейшым, але такое не забываецца. Хочацца мне выехаць з Бацькаўшчыны, каб хоць памерці паміж чэсных і добрых людзей. Не дзівецеся мне, бо гавару Вам тое, што ёсьць, што адчуваю. Здаецца, нікому мы не зрабілі найменшай крыўды, а самыя столькі працярпелі… Пішэце, як Вашыя вочы? Як Вам працуецца? Глядзеце сябе! Едучы міма, не мыляйце нашае хаты. Вельмі хочацца пабачыць Вас ды пераканацца, што з вачыма Вашымі яшчэ не найгорай. Муж шле Вам сваі прывітаньні. Жадаем Вам посьпеху ў працы і здароўя выдатнага. Няхай усё ў Вас будзе сьветла і добра.

Вашыя Геніюшы.

Зэльва, 24 ліпеня 1976 г.

Даражэнькія!

Не адказала Вам на ліста таму, што яго не атрымала! Днямі прыйшлі кніжкі (6 экз.), за якія Вам вялікае дзякуй! Сардэчна прашу Вас — дастаньце яшчэ хоць крыху! Мне нават аўтарскіх экзэмпляраў не прыслалі. Надта ўжо скромненькая выйшла кніжка, нічога ня зробіш. Добра, што хоць такая выйшла. Алесіку будзе радасьць і памятка. За ганарар абяцала купіць яму гадзіньнічак. Спадзяёмся, што ў жніўні прыедуць, хоць пэўнасьці няма. Кніжачку маю прадавалі і тут, але мы ня ведалі. Калі даведаліся, дык у кіёску застаўся толькі адзін экзэмпляр. Была толькі ў кіёску. Каб ведалі, як яна мне патрэбная! Муж працуе толькі да 1 жніўня. Вельмі крыўдна, што яго проста груба выкінулі. Дзядочку час даўно адпачываць, але маглі зрабіць крыху далікатней. Будзе труднавата, бо адна пэнсія на дваіх… Толькі ж я ніколі не бядую. Думаю рыхтаваць да друку новую кніжку — для дарослых, але адпадае ахвота. Ёсьць на гэта прычыны. Нейк тут яшчэ трымаемся. Гарачыня ў нас. Я рада, што муж будзе ўдома, хоць ён моцна бядуе. Я цяпер палю гарод, вару, мыю, замятаю. Я ніколі ня мела часу хоць крышачку быць паэтам… Юльяну Сергіевічу³ перадавайце ад нас шчырыя прывітаньні. Лёс, безумоўна, цяжкі, але, можа, яшчэ ня той дыягназ? Як думаеце? Заставайцеся з Богам і хоць слаўцо напішэце. Муж Вас вітае. З павагай —

Ларыса Геніюш.

Зэльва, 16 верасьня 1976 г.

Дарагі сябра Мікола!

Дзякуй, што аказаліся. Я ўжо пачала непакоіцца: ці Вы здаровыя? І так, тое Сочы нічым Вам не заімпанавала? А як сыну? Трымайцеся і глядзеце здароўя. Цудоўную стацьцю (у сэньсе — цікавую) праз матэрыял аб Беларусі ў гіст[орыка] Тацішчава прачытала ў свой час двойчы! Чытаем з мужам кожную нават зацемку, Вамі напісаную. Усюды ёсьць думкі. Галоўнае — як з вачыма? Аб гэтым часта думаю. Справы мат[эрыяльныя] ў нас ня так дрэнныя. Даюць яшчэ 7 руб. з капейкамі на мяне, і разам выходзіць 92 руб. Горай тое, што муж ня ведае меры, калі зойдзе ў кнігарню. Учора прывалок, можа, пуд нейкіх кніг (аддаў 10 руб.!), зь якіх добрыя рэчы былі толькі Сьцяпана Александровіча і нешта для дзяцей Брыля. Часьць зь іх угаварыла панесьці памяняць хоць на Маркса, калі няма ўжо нічога вартага з нашай літарат[уры]. Кілямэтар пёр тыя кніжкі і нічога яму ня сталася, а ўдома адно стогне і енчыць. Абяцаў болей думаць, пакуль нешта купіць. Дарагі мой сябра, вельмі патрэбнае мне “Бел[арускае] нар[однае] адзеньне”⁴ (некалькі аўтараў). Ці Вы не знайшлі б які экзэмпляр? Мы выпісалі, але малая надзея, што вышлюць, бо кніга вартасная, а тыраж малы. Дзеці і ўнукі ад’ехалі 22 жніўня. Было даволі весела, але я замучылася, начыста прыстала, бо ўсё даводзілася і даставаць, і прыгатаўліваць, і папратаць самой. Крыху зьдзівіла мяне неімаверная скупасьць і эгаізм дзяцей… Калі яны прыяжджаюць, дык у нас, бедных, заўсёды поўны стол, тады калі ў іх, багатых, толькі herbatka… Ня верыцца ім, што ў нас можа чагосьці бракаваць. А яно і ня вельмі бракуе. Тут патрэбная сякая-такая гаспадарнасьць, ды мы і ня п’ем. Можа, гэта галоўнае. Пісаў сын, што ў іх усе захопленыя [маёй] маленькай кніжкаю, якую павёз з сабою і скупа, як піша, яе дорыць. Найменей ёю захоплены сам Алесь. Яму падабаецца толькі гадзіньнічак. Дзіця яшчэ. Сын вельмі хоча быць літаратарам. Думаецца яму, што ён ледзь ня geniusz⁵. Я яму раджу глядзець болей мэдыцыны і сям’і. Калі б ведалі, як змагаецца з сабою, каб ня піць… Жаль было глядзець на яго. Сапраўды, алькаголь — гэта атрута. Хваробу гэтую неабходна лячыць у нашым цэлым грамадзтве. Надта хацелася б Вас бачыць. Дзякуй, што хоць зусім пра мяне не забыліся, як усе мае сябры наагул… Жывецца крыху спакойней. Ніхто ў нас не бывае. Каб крыху лепшае было здароўе, дык зноў узялася б за пяро. Можа, пачакаўшы. Думаю, што “Помнікі”⁶ надрукуюць Вашую гісторыю такой далёкай пары. Навейшай, аб’ектыўнай, можа, і не надрукавалі б. Кніжачка [мая] прадавалася і ў Зэльве. Першы раз нешта маё тут прадавалася. Алесь надта любіў дарыць “сваю” кніжку. Цяпер ужо яе няма. У нас увесь гэты час было як на поўдні: цеплыня, цішыня, сонца цэлы дзень. Пішэце, як з вачыма і наагул са здароўем? Глядзеце сябе, трымайцеся! Верце толькі сваім вачам і чэсным людзям! Заставайцеся з Богам! Муж сардэчна вітае Вас.

Ваша Л. Г.

Зэльва, 25 сьнежня 1976 г.

Дарагі і паважаны сябра!

Кніжачку, якая так цікавіла мужа, мы атрымалі. Дзякуй вялікае. Муж крыху паправіўся. Быў сам у амбуляторыі, а сяньня выбраўся да цырульніка. У дзяцей пакуль што ўсё добра. Нядаўна пісаў Міхась. Горай са мною. Маю зламаную нагу ў гіпсе. Хадзіць на мыліцах ня ўмею, і давядзецца месяц не выходзіць з хаты. Я ўпала з гары. Пасьлізнулася драбіна. Крыху пабілася. Магло быць горай. Бядую не за сябе. Болей за мужа, якому патрэбны догляд кожную хвіліну. Ратуе нас суседка Зося — яна даўно як дочка нам. […] З чэскіх славістаў мяне болей заўсёды цікавіў Ружычка, які, між іншым, пісаў, што славяне былі вельмі суровыя да сябе. Я многае забылася ўжо. У адным з нумароў “Жыцьця літэрацкага” ў Польшчы за 75-ы год ёсьць стацьця “Як з сабою размаўлялі Ягайла і Сонька”. Я папрасіла, каб мне яе прыслалі. Ведаеце, Зофка Гальшанская — маці польскіх каралёў. Палякі ўспомнілі аб гэтым у адной з рэцэнзіяў на Дні польскай культуры ў Беларусі. Але толькі ўспомнілі і падалі ў нумар газэты. Цікава, ці аб’ектыўна яны гэта прадставілі? Хочацца бачыць Вас, але нават ня здолела б зварыць чаю, каб пачаставаць Вас… Сумна з усяго гэтага, але што пачнеш? Стараюся быць спакойнай і думаю, што нейк яно будзе. Яшчэ раз вялікае дзякуй за кніжкі! Я ўжо Ваш даўжнік. Сардэчна вітаем Вас з Новым годам! Заўсёды са шчырасьцю да Вас — Геніюшы.

Зэльва, 11 красавіка 1977 г.

Дарагі і паважаны сябра Мікола!

Дзякуй Вам шчырае за памяць, за кніжачкі, якімі зачытваецца мой муж. Я — меней, бо такі быў час, што і пратала, і пякла, і смажыла. Смажыць, праўда, ня вельмі было што, але што да старых, дык мяса ім супрацьпаказана. Затое ёсьць салодкае. Часта Вас успамінаем і спадзяёмся, што Вы ёсьць і будзеце заўсёды хоць крыху прыхільныя да нас. Мужу зноў горай. Адну ноч было дрэнна зусім, ды і я стала адчуваць, што ёсьць у мяне сэрца. Падводзіць яно мяне, баліць вострым фізычным болем. А як Вашае здароўе, як зрок? Пісала жонка Алеся⁷ і прыслала пару здымкаў сваёй новае хаты. Алесь прымае ўдзел у радыёперадачах, якія ў іх цяпер ёсьць і па-беларуску. Крыху меней стаў піць. А вясна надыходзіць паволі і яшчэ халадно. Сын папрасіў, каб прыслалі вызаў для ўсіх. Пішуць, наагул, яны вельмі рэдка. Белакоз⁸ ляжыць у Мастоўскай больніцы. Адрэзаў (усадзіў у сячкарню) 4 пальцы на назе і часьць ступні. Моцна сьцёк крывёю. Ніхто ім у больніцы не цікавіцца, хоць ён хворы і на страўнік. Нага гоіцца дрэнна. Хацелася б паехаць да яго, але нельга пакінуць аднаго мужа. Даводзіцца часам выпрошваць людзей з хаты, калі яны губляюць такт. Муж усё чакае “Фаўста” па-беларуску, але яго ўсё няма ў Зэльве. Немаведама, ці будзе? Калі б Вам трапіў калі ў рукі, дык прышлеце пару экзэмпляраў. Хоць за ранейшыя кніжачкі яшчэ не разьлічыліся з Вамі. Мне здаецца, што паэты старэюць, але талент не падлягае ні старасьці, ні распаду. Як Вы думаеце? Часам так хочацца пагутарыць з Вамі, і калі Вы яшчэ канчаткова не забыліся аб маім існаваньні, дык прыедзьце калі, альбо хоць напішэце аб сталічных навінах. Сяньня пачула такую фразу: “У сяле ўжо мала хто і застаўся, паразьбягаліся, як куры ад шуляка”. Бывайце здаровыя! Прывітаньні ад мужа.

Ваша Ларыса Геніюш.

Зэльва, 16 лютага 1978 г.

Добры дзень, паважаны сябра Мікола!

З болем паведамляю Вам, што памёр дарагі наш Алесь Салавей. Пахавалі яго 26 студзеня 1978 г. на Беларускім могільніку, як пішуць, “у цудоўную пагоду”. Былі на беразе мора. Алесь паплыў далёка, а назад вярнуўся ўвесь сіні, нежывы… Пісаць мне аб гэтым надта цяжка. Напішу пасьля. Яшчэ памёр і муж маёй дваюраднай сястры Сьцяпан Эдуардавіч Каліноўскі, родам з Мастаўлянаў… Мы тут моцна прыхварэлі. Мяне “сьпяклі” амаль банкамі. Ем адныя таблеткі, часам аж енчу ад болю. Адныя кажуць, што — отложение солей, другія — опоясывающий лишай, а муж злосны — як гэта я пасьмела захварэць?.. Муж Данусі Бічэль моцна хворы на печань. Яму неабходна ў санаторыю. Ёй адмовілі, бо няможна даць пуцёўку мужу пісьменьніцы, а іначай дастаць ня можа. Дзеці нашыя даўно ня пішуць. Мужа, здаецца, на гэты раз выратавалі. Было яму дрэнна. На маю просьбу прыслалі яму з аблздрава кансультантку, і цяпер ён, як ветеран труда, пад апекаю тэрапэўта. Няхай жа будзе лёгкай чужая зямля нашаму Алесю, нашаму Салаўю…

З павагай Л. Г.

Зэльва, 21 кастрычніка 1980 г.

Шчырапаважаны сябра Мікола!

Пішу Вам наўгад. Адрасу Вашага цяперашняга ня ведаю. Дзякуй вялікае за памяць, за тэлеграму на маё 70-годзьдзе, за “Нёман” і за “Голас Радзімы” ў сувязі з 1000-годзьдзем нашай дзяржаўнасьці. Дзякуй, што хоць Вы адзначылі гэтыя слаўныя ўгодкі. Я ведала пра іх. Гэтая дата — гонар наш і гонар славянства, аб чым забываць нам ніколі нельга хоць бы для адной аб’ектыўнасьці. Ня гуны і ня варвары былі мы ўжо 1000 год таму назад! Усё яшчэ думаю пра сьмерць П. М. Машэрава. Вельмі яго шкадую. Але слухайце, мой сябра, нешта датычнае нашай культуры і гісторыі і Вы са сваёй пільнай увагай вартаўніка нашых слаўных падзеяў упусьцілі. Вось што піша мне здалёк мая маладзенькая сяброўка-студэнтка, беларусачка, народжаная за мяжою: “Месяц таму на адным з унівэрсытэтаў ЗША была наладжаная навуковая канфэрэнцыя з нагоды 450-х угодкаў Літоўскага Статуту. Парадокс часоў і гісторыі, што гэткая канфэрэнцыя не адбывалася недзе на зямлі Беларусі, але ў ЗША. Усіх было 12 рэфэратаў навукоўцаў розных унівэрсытэтаў. Між іншым, пару гадоў таму ўвесь тэкст Статуту быў перакладзены зь беларускае ў ангельскую мову ды выдадзены для навуковых патрэбаў асобнаю кніжкаю”. Думаю, што гэтая вестка будзе для Вас цікавай. Мне цяпер крыху дрэнна. Хацелі пакласьці мяне ў больніцу, але я адпрасілася. Лечаць мяне тут сумленна, колюць бязьлітасна. Жыву амаль аднымі лекамі. Сэрца ня вытрывала… З павагаю да Вас —

Ларыса Геніюш.

Зэльва, 11 лістапада 1981 г.

Добры дзень, шчырапаважаны сябра Мікола!

Дзякуй вялікае за мудрую стацьцю ў “Голасе Радзімы”. Даўно пара было выясьніць слова Літва. Гэта гістарычнае паняцьце, менавіта. Вельмі чакала, што адведаеце мяне. Хацелася з Вамі пагаварыць. Чуюся блага. Старасьць перамагае і цела маё, і дух. Цяжкія весткі і такое ж становішча сына і ягонай сям’і ў Польшчы сілаў не дадаюць. Дзякуй за добрае слова пра мае скромныя вершы. Але і такія цяпер ня пішуцца, ды людзям і не да вершаў. Людзі нэрвовыя, задуманыя альбо дакананыя ўсімі пагрозамі, якія нясе нам сучасная цывілізацыя. Плянэта здаецца малой, і раніць яе нідзе нельга. Калі пачнеш думаць, дык верш робіцца проста нэкролягам на заўтрашні дзень чалавецтва. І як і з чаго тут выкрасаць жыцьцядайныя надзеі для запалоханых пагрозаю вайны сэрцаў? Была нядаўна ў Гудзевічах, гдзе крыху акрэпла ля сваіх добрых людзей і іх працаў у музэі. Праўда, сэрца шчаміла бязбожна заўчасная сьмерць амаль усяго маяго роду, хоць ты крычы… А пакуль на парозе зіма. Абслугоўваю сябе яшчэ сама, і ў хаце маёй цёпла. Мала чытаю. Падводзяць і мяне вочы. Часам заяжджаюць цікавыя людзі — мастакі, архэолягі, паэты, і гэта крыху скрашвае мой шэры быт. Сама я амаль не рушаюся зь месца. Рада, што ёсьць свая хата і што жыву, як хачу. Бракуе мне побач унукаў, але на гэта рады няма. Учора прыслаў мне пару слоў Забэль (Зыгмунт Абрамовіч). Была моцна ўзрушаная яго ўвагай. Час ад часу пішуць і далёкія сябры, якія сэрцам зьвязаныя з роднай нашай зямлёю, і яна для іх — бы алтар. Пражыўшы доўгі час на чужыне, я разумею іх і стараюся ім пісаць, ці хоць якую кніжачку выслаць. Дык чакаю Вас. Стукайце ў вакно, што ля ганку. Да сустрэчы.

Ваша Л. Г.

Зэльва, 24 лютага 1982 г.

Шчырапаважаны сябра Мікола!

Дзякуй Вам за ліста і за старонку з “Голаса Радзімы”. Усё, што Вы пішаце, — на вагу золата па сваёй аб’ектыўнасьці і сумленным дасьледаваньні першакрыніцаў. Усё чытаю з захапленьнем, хоць матэрыял гэты крыху ведаю. Буду цяпер чакаць “Полымя”. Толькі не прысылайце, бо нехта мне яго выпісаў, “Маладосьць” і “Беларусь” — таксама. Здаецца, зрабіў гэта нехта з маладых сяброў. Кудраўца ведаю як вельмі саліднага і разумнага чалавека. Ён рэдагаваў маю [кнігу] “Невадам зь Нёмана”. Што датычыць маяго далейшага існаваньня, то яно тут, у Зэльве, робіцца трагічным. Адзінота, наагул, вельмі сумнае явішча, а калі яшчэ чалавек мае адвагу думаць самастойна і жыць па-чалавечы, дык яго зьядуць жыўцом. Я мела тут вялікія непрыемнасьці, хлусьню і правакацыі. Ну, проста тэатр! На шчасьце, і ў гэтым грамадзтве ня ўсе дурні. Таму яшчэ сяк-так трымаюся. Да сына ехаць мне цяжка. [...] Мне трэба ехаць да маіх далёкіх сяброў, і я хачу старацца, каб мне дазволілі. Я старая, крыўды нікому не зраблю, але хачу жыць і памерці па-чалавечы. Беларусь стала для мяне болем, ранаю ў сэрцы, маёю пакутаю… Колькі ж можна цярпець без прычыны? Праўды тут не даб’юся, бо ня п’ю гарэлкі, не хлушу, думаю сваёй галавою і жыву, як належыць чалавеку. Нават не прашу, не хачу грошай, і маіх 33 руб. 75 кап. пэнсіі па с[ьвятой] п[амяці] мужу хапае мне. Такія цяпер не надаюцца, асабліва тут у нас, у Зэльве. Бывайце, сябра. Не забывайцеся пра мяне.

Ваша Ларыса Геніюш.

Зэльва, 18 ліпеня 1982 г.

Добры дзень, паважаны сябра Мікола!

Ліст Ваш дазволілі мне ласкава атрымаць. Не дзівецеся цяпер, што жыць, дыхаць і трываць мне тут несказана цяжка. Вашая вялікая “віна” ў тым, што бераце гістарычныя падзеі і факты зь першакрыніц. Казалі мне, што К. — выжыўшы з розуму яўрэй. Яны прывыклі да штампаў, і ім страх гістарычнае праўды, у якой іх твар — як гультаёў у дасьледаваньні і махляроў — выглядае некрытычна. Сяньня, здаецца, такі час, што можна казаць праўду, і яна на карысьць справе. Я параіла б Вам шукаць самому апоры і дапамогі ў нашым ЦК. Я чамусьці веру ў іх шырокі разгляд і розум. Я не выпісвала кніжкі зь Менску. Прыяжджала Данута Бічэль, якая замовіла мне яе ў Гародні. Як паявіцца там, дык яна мне прышле яе ў большай колькасьці. Пра Купальле і пра тое, што Вам даручана было запаліць вогнішча, я чула ад удзельнікаў. Вельмі ўзрушана гэтым. На ўсялякі выпадак захапеце ў кнігарні яшчэ пару маіх кніжак⁹. У Зэльве іх няма, і я няпэўная, ці будуць. Крыўдна, што знаёмая (жонка А. Салаўя) паслала мне крыху бархату без застрахаваньня. Укралі яго па дарозе, а можа, і ў Зэльве. Аўстралійцы пішуць і дзівяцца нашым парадкам на пошце, гдзе чэснасьці няма і на грош. Мне ўстыдно, бо лічу сябе эўрапейкаю. Для аўстралійцаў гэта незразумела. Яны так пасылаюць заўсёды. Нават джынсы. Як падняць у нас чэснасьць, культуру? Што з гэтага ўсяго будзе? Напішэце мне ласкава заўвагі да маёй кніжкі. Там многа зьменена, нават у сэнсе… Сына і ўнукаў па-ранейшаму не пускаюць. Дажджы ў нас бясконцыя. Настрой у мяне дрэнны, як і здароўе, а лячыцца ня маю ахвоты. Трымаюся крыху. Не зьвяртаю ўвагі на сваіх мучыцеляў. Устыдно мне за іх. Пішэце. Усяго Вам добрага.

Ваша Ларыса Геніюш.

Зэльва, 27 кастрычніка 1982 г.

Шчырапаважаны і дарагі сябра Мікола!

Вялікае дзякуй за ліст. Што да маёй суседкі, дык гэта асаблівая катэгорыя людзей без сумленьня, якімі кіруюць…

Мы церпім гэта ўжо 20 гадоў. Першы раз за ўвесь гэты час дайшло да сваркі. Калі я зьвярнулася, каб мяне ад яе баранілі, дык мела на ўвазе тое, каб баранілі мяне ад большага, ад галоўнага, ад тых, якія ёю кіруюць. Мне патрэбны спакой, і я за яго тут змагаюся. Здароўе маё зусім дрэннае. Зь цікавасьцю прачытала пра М.Пушчына. Што значыць праўдзіва падыходзіць да фактаў гісторыі, да асобаў, каб “хлусьні ды праўдай не назваць”! Жывецца мне цяпер крыху спакойней. Хаджу штодня на ўколы. Наконт сваяго выезду пакуль яшчэ думаю. Я зьвярталася ў гэтай справе да нашага ЦК — як самай высокай і адпаведнай інстанцыі. Учора прыяжджаў чалавек. Нашае ЦК, як заўсёды, аказалася разумным і велікадушным і на гэты раз. Выяжджаць мне ня раяць. Абяцаюць спакой, бясьпечнасьць, друкаваньне і т.п. Я крыху ўзварушана ўсім гэтым. Галоўнае — спрыяльным стаўленьнем да маёй асобы, да чаго я тут не прывыкла. Паглянем, што будзе далей. Тая жудасная ўборная як стаяла, так і стаіць. Над ею тры яблыні. Ад маяго гародчыка яе загарадзілі дошкамі. Ад смуроду не загародзіш… Пакуль што толькі словы харошыя, ну і суседка ўжо не нападае на людзей, якія прыходзяць у мой двор. Мне крыху перасталі рваць нэрвы. Многа выясьнілася з хлусьні адносна с[ьвятой] п[амяці] мужа і маёй асобы. Ня вераць, што ў час акупацыі нават простага слова немец не было ў маіх вершах! Не разумеюць, што ў той час можна было цуды напісаць братом палонным. Немцы былі занятыя сваімі перамогамі і на скромных беларусаў асаблівай увагі не зьвярталі. А вершы, а роднае слова, а цеплыня, а праўда былі патрэбныя людзям. Я зьявілася вельмі нечакана, сьмела, натхнёна. На мяне тады казалі — Жанна д’Арк. Усе прыяжджалі ў Прагу паглядзець — якая я і хто я. А беларуская чысьціня душы прарвалася ў горы і біла фантанам у цяжкі той год. Так, мусіць, было трэба. Але навошта, каму патрэбна мучыць мяне за гэта і сяньня? Я была з Заходняй Беларусі, і нормы думаньня сав[ецкіх] людзей мяне не абавязвалі. Яны мне былі чужыя. У Чэхах я сустрэла свабоду і дэмакрацыю і захаплялася ею. У Польшчы я такога ня бачыла. У высокакультурнай Эўропе наша, тады толькі народная, культура здавалася мне ня горшай! Тое, што я вынесла ад маіх бацькоў, кранала сэрцы разумных, сапраўдных людзей і ратавала мяне. Такі быў мой лёс. Усё гэта было мне наканавана. Мяне за апошні час давялі да бясьсільля. Ведалі, што робяць. Я ўжо ня здольная ўзьляцець на прывычную мне вышыню. Калі сапраўды дадуць мне спакой, дык буду дажываць у сваёй хаце свой пакутны век. Такія цяпер маі думкі. Ад дзяцей з Польшчы няма ніякіх вестак. Няма ні слова ад харошага М. Т.¹⁰, які нядаўна там быў. Кругом поўная адзінота. Я вельмі хацела б, каб Вы зьвярнуліся да маіх знаёмых у Баранавічах на адрас: Баранавічы-7, вул. Вільчкоўскага, 98, 225320, тэл.: 7-58-66, Кароль Усевалад Сямёнавіч. Ягоная жонка — сумленны і выдатны акуліст. Я думаю, што яна мала горшая ад др. Бірыч. Я Вас прашу зьвярнуцца да іх ад маяго імя. А пасьля прытрымоўвацца яе парадаў. Зваць яе Екацярына Анатольеўна Кароль. Застаюся са шчырай павагай да Вас —

Ларыса Геніюш.

Зэльва, 20 студзеня 1983 г.

Шчырапаважаны сябра Мікола!

Шкада, што не змаглі заехаць да мяне. Вельмі непакоіць мяне стан Вашага здароўя. Перадусім — вочы. Дзякуй вялікае за “Нёман”, за тое, што веды Вашыя дазваляюць [ня толькі] ацэньваць працы аб нашай мінуласьці, але і рашуча карэгаваць закаранелыя памылкі аўтараў, падобных Гурэвіч¹¹. Сапраўды, Міндоўг быў перабежчыкам, а прыняўшы хрысьціянства і стаўшы князем Навагародка, мог заваёўваць Літву і інш[ыя] землі. Толькі непасрэдны зварот да летапісаў не дазволіць фальшаваць гісторыю. Богу дзякаваць, што Вы можаце сказаць праўду ў падобных пытаньнях. Чакаю Міхася Казлоўскага, але не прыяжджае нешта. Тое, што ён — Ваш прыхільнік, шчыра адчыняе яму дзьверы ў маю хату. Іначай я крыху баюся людзей, бо мела магчымасьць пераканацца... Зь ненавісьцю часам наглядаю розныя хітрасьці і камбінацыі, калі людзі перастаюць быць людзьмі, і балюча мне робіцца з гэтага. Я хацела б дапамагчы кожнаму чалавеку чэсна і дастойна пражыць кароткае жыцьцё, а не наадварот. Я поўнасьцю адказваю за сваі ўчынкі, згодныя з маім сумленьнем, таму не баюся, але агідна мне сустракаць розную маральную нечысьць на сваім шляху. Дрэнна мне са здароўем, і мая трагічная адзінота моцна на ім адбіваецца. Было вясельле хрышчонага сына, гучнае і багатае. Я вытрывала на ім толькі дзякуючы ўколам хуткай дапамогі… Сын, нявестка і ўнукі пішуць. Міхась аж рвецца сюды, а хлопец ён вельмі салідны. Вучыцца цяпер на 4-м курсе вэтэрынарыі ў Сельскагаспадарчай Акадэміі ў Ольштыне. Бывае і яму нялёгка, але мы ўсё спадзяёмся на лепшае, на болей разумныя парадкі ў сьвеце, на сустрэчу. Са шчырай павагай да Вас —

Ларыса Геніюш.

Прадмова, публікацыя і камэнтары Міхася Скоблы