3–2003
» да Зьместу «

Pax Americana
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

беларускі сьвет

Ігар Карашчанка
   
Гаруншчына

---

У канцы ХІХ — пачатку ХХ стагоддзяў гаруныґ тагачаснага Пуціўльскага павету Курскай губерні вучонымі Расіі, расійскай афіцыйнай статыстыкай і праваслаўным духавенствам разглядаліся як беларусы. Пасля другой сусветнай вайны расійскія даследчыкі (Чыжыкава і іншыя) назвалі іх ужо этнаграфічнай групай расійцаў. Гэта адбывалася на фоне выражанай адсутнасці інтарэсу да гэтай супольнасці з боку беларускіх даследчыкаў. Зацікавіўшыся гэтым, напрыканцы 1991 году я распачаў палявое вывучэнне супольнасці. Быў зроблены шэраг выездаў у мясціны традыцыйнага пражывання супольнасці ў Пуціўльскім раёне Сумскай вобласці Украіны ў 1991—1995, 1997 гадах. Вывучаліся населеныя гарунáмі паселішчы Новая Слабада (мясц. Слабадá), Лінова (Лінóў), Калíшчы, Свабода (Серьбявíца, Сібілíца), Буняґкіна (часткова гарунская) і некаторыя суседнія. Якімі пабачыліся этнакультурныя асаблівасці Гарэншчыны зблізку? Якія моўныя асаблівасці тых, каго напачатку і, з вялізным перапынкам, у канцы стагоддзя лічылі і зноў называюць беларусамі? Ці даравальны такі перапынак увагі да беларускасці крыху аддаленай ад Беларусі супольнасці? Ці можна гаруноў падобна тудаўляґнам (ці рэальна — Тудаўшчыґне) Ржэўшчыны называць толькі групай беларускага паходжання? Ці гэта проста беларусы? Толькі óчань асаблівыя. Беларусы, што жывуць ва ўмовах ускраіннасці. На гэтыя пытанні мы паспрабуем адказаць з дапамогай прыкладаў маўлення сучасных гаруноў. Шэраг асаблівасцяў збліжае яго з рысамі народных гаворак Віленшчыны, Гарадзеншчыны, Смаленшчыны, Ржэўшчыны. У прыватнасці, тут бытуюць формы дзеяслова з суфіксамі -ўшы, -дчі: мужа анá крéпка зарядёўшы (зараджаная) былá, сарáé салóмай быў пакрыґўшы, с рáзных ýліц пазбірáўшы (Лінова); узышудчі ёсьть (Новая Слабада). Параўнай: старыґя люґдзі пазьмірáўшы (Міцкуны, Віленскі раён, Літва, запіс 1993 г.); бйжанцы былн з Расйі прыйхаўшы (Кяна, Віленскі раён, 1993 г.); мой зяць был на войнй пошэґдшы (Багдананцы, Троцкі раён, Літва, 1995 г.); ні саўсйм атышудчі (Кадзінка, Аленінскі раён, Цвярская вобласць, Расія — гістарычная Ржэўшчына, 1992 г.). У некаторых выпадках (рэдка, зафіксавана ў вясельнай песні) ужываецца [у] на месцы гістарычных *о або *ы: Вечйрнійі йдуць, Калнну лумáють, Гáньняну (Ганну) умувáють... (Новая Слабада, 1991 г.). Параўнай: мáсліцам пусным пумáжу (Дудкіна, Сычоўскі раён, Смаленская вобласць, вярхоўі Дняпра, запіс пачатку 1990-х гадоў); Я цупыґрка с Ругалёва, ты варнáка з Халмяцэ, прыхадзі ка мне, варнáўка, Я цібй пакалацэ ... і лупáтай пó пляцэ (наваколле с. Халмец, Аленінскі раён, Цвярская вобласць, 1992—1993 гг.). Прыкметна з’ява асіміляцыі: я ачншшу; анá шшэ ж дíўка; с руннаю, с мáтушкай... (з песні); ...буршшыку у гуршшыку (з песні пра Цярёшыньку). Параўнай: с аннэґй чяґшкі (Бачарова, былая назва — Сапліўка, Сычоўскі раён, Смаленская вобласць, 1991 г.); халóнна буэдзет; бáбка в дзірíвні аннá (Баброўка, Аленінскі раён, Цвярская вобласць); усё ў біннатыґ (Пустошка, Аленінскі раён, Цвярская вобласць); к угóнніку (святому угодніку) ў Астáшкава хадзíлі (Церяхóўка, Аленінскі раён, Цвершчына). У прыметнікавых і займеннікавых формах пад націскам ужываюцца канчаткі -ей, -эй, -эю: да такíй стíпені; Сумскíй убласті; на зáўтра ў другíй; гарадскíя; с тэй стараныґ; у маладэґй вíчер атвóдють; а тэй (той); за маладэґю кулывэґю салóмаю перакрывáў; с аднэґю касóю; анá былá ўдавэґю, векавэхай (Лінова), вадую сьвятэґю (Серьбявіца, 1992 г.). Параўнай: у тэй палавïне (Усадзішча, Навадугінскі раён, Смаленская вобласць, 1991 г.); на Хамінэґй нядíлі (Ардылёва, мясц. Рудулёва, Сафонаўскі раён, Смаленская вобласць); панучак залатэґй (Аленіна, Цвярская вобласць, 1993 г.).

Спалучэнне на зáўтра, як у шмат якіх мясцінах Беларусі, Смаленшчыны, Ржэўшчыны, у вуснах мясцовых жыхароў часта гучыць як на зáвтряга, на зáвтріга. Гэта значыць, слова атрымоўвае дадатковае нарошчванне кампаненту -га: кадá на зáвтряга нявíсту прівóзять (Лінова). Некаторыя дзеясловы множнага ліку трэцяй асобы маюць канчатак -ом: на балóта пайдóм; так і жывóм; мы сваïх пазавóм; ідум накладáть (параўн.: пóйдам, бýдам у гаворках паўднёва-ўсходняй Беларусі). Пры вялікай колькасці лексем, што фіксуюць беларускасць побыту гаруноў, ёсць шэраг уласцівасцяў, якія дапамагаюць пазначыць статус гаворкі гаруноў як своеасаблівую пераходную гаворку. Шэраг лексем бяспрэчна беларускія, шмат якія формы з беларускай, а таксама з паўднёварускай. У гаворцы некаторых маладзейшых (сярэдніх гадоў) людзей прыкметна больш украінскіх ці з украінскай аформленых лексем (накшталт пагáна і г.д.). Заўважана рознаварыянтнае афармленне шэрагу лексем, часта ў гаворцы аднаго і таго ж чалавека. Няхáй у вуснах мясцовых жыхароў — нехáй і ніхáй. Учóра — гэта учёра і вчёра. Янá — анá і інá. Могуць сказаць: ій і яй; ўжо і ўжэ; там і тáма; ті і чі. Найбольшую разнастайнасць афармлення дэманструе лексема яшчэґ. У вуснах гаруноў і іх бліжэйшых суседзяў можна пачуць: шшэ, ішшэ, ішэґ, шчэ, ішчэґ (Вот ішчэґ нахнба — Лінова), ішчё, яшчэґ, яшшэґ (рэдк.) і нават шэ. Спецыфічная мясцовая лексема тйты (гэты вось, менавіта гэты; параўн.: цйты ў аўцюкоўскай гаворцы Калінкавіцкага раёну Гомельскай вобласці, цнтый у гаворках Маларыцкага раёну Берасцейскай вобласці; зафіксавана беларускімі мовазнаўцамі) можа гучаць як утэґтай, тйтай, тйтэй (Калішчы, 1995 г.). Праяўляюць разнастайнасць і іншыя падобныя ўказальныя формы: тэґе (тое вось), с тутэй (з вунь той), утáм, утáма, тáмта (вунь там), тэтай, тут, утадыґ (вунь тады) і інш. Гаворцы гаруноў характэрныя наступныя архаічныя лексемы: адкэтаць (адчыніць), закэтаць (зачыніць), раскэтаць або расхэтаць (расчыніць), кагáд (кагáд дроў — стажок дроваў; ва ўсходняй Беларусі і на Браншчыне лексема ўжываецца ў значэнні ‘сцірта’, ‘капец бульбы’), балсяґнка (невялічкі гаршэчак; вырабляліся ганчарамі Лінова), малáй, малáйцы (кулінарнае), Вісажáры (астранам.) і інш. Слова балсяґнка ў значэнні ‘начынне’ бытуе ў Лоеўскім раёне Гомельскай вобласці — гл. “Дыялектны слоўнік Лоеўшчыны” Т.С.Янковай (Менск, 1982).

Незалежна ад нашых даследаванняў у мясцовай пуціўльскай газеце «Прогресс» (№ 20 за 28 мая 1992) быў змешчаны артыкул мясцовага краязнаўцы і музейніка Аляксандра Ляпёшкіна, ураджэнца сяла Бываліна (па-мясцоваму Бувáліна) “Горюны — это Белорусы”. Да прызнання беларускасці гаруноў напрыканцы ХХ стагоддзя падышлі і мясцовыя навуковыя сілы.