3–2003
» да Зьместу «

Pax Americana
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

палітыка

Тарас Кузё
   
Гісторыя, памяць і фармаваньне нацыяў на постсавецкай каляніяльнай прасторы

---

Адным з вынікаў распаду СССР у сьнежні 1991 году сталася дэкалянізацыя апошняй у сьвеце імпэрыі. Зыходзячы з гэтага, у сваім артыкуле я хацеў бы давесьці дзьве тэзы. Па-першае, палітыка імпэрскага цэнтру ў Савецкім Саюзе мела шмат супольнага з палітыкай іншых імпэрскіх дзяржаваў у дачыненьні да Ірляндыі, Азіі й Афрыкі. Па-другое, постсавецкія каляніяльныя краіны ў галіне фармаваньня нацыі ды дзяржаўнага будаўніцтва праводзяць прыкладна такую ж палітыку, як і іншыя посткаляніяльныя краіны, бо таксама імкнуцца пазбавіцца — часткова ці цалкам — каляніяльнай спадчыны. І тут асноўную ролю адыгрывае вызваленьне гісторыі ад стэрэатыпаў, навязаных былым імпэрскім цэнтрам, стварэньне або адраджэньне нацыянальнай гістарыяграфіі, якая б дапамагала кансалідаваць новую нацыянальную дзяржаву. Усе краіны, у тым ліку і традыцыйна прыналежныя да “цывілізаванага Захаду”, выкарыстоўвалі і працягваюць выкарыстоўваць нацыянальную гістарыяграфію, міты, легенды як складнік нацыянальнай сьвядомасьці.

Артыкул падзяляецца на тры часткі. У першай разглядаецца савецкая імпэрская спадчына і савецкая нацыянальная палітыка ў дачыненьні да гістарыяграфіі. У другой дадзеная тэма аналізуецца ў рэчышчы тэорыі нацыяналізму і гістарычных мітаў, дасьледуецца спадчына савецкай каляніяльнай палітыкі, а таксама адраджэньне нацыянальнай гістарыяграфіі ў посткаляніяльных краінах на тэрыторыі былога СССР. У трэцяй частцы паказваецца, як чатыры зь іх — Украіна, Беларусь, Малдова і Казахстан — даюць рады каляніяльнай спадчыне. (У трох выпадках адбываецца адраджэньне нацыянальнай гістарыяграфіі як складніка фармаваньня нацыі й незалежнай дзяржавы, а ў чацьвертым — беларускім — выпадку, каб умацаваць ідэалёгію панславізму, улады падтрымліваюць расейска-савецкую гістарыяграфію. У Малдове пасьля перамогі камуністаў на парлямэнцкіх выбарах 2001 году і абраньня прэзыдэнтам камуніста Ўладзімера Вароніна адбываецца вяртаньне да савецкай гістарыяграфіі.)

Савецкая нацыянальная палітыка: роля гісторыі й памяці

СССР — каляніяльная імпэрыя

Былы СССР адпавядае азначэньню імпэрыі з дакладна акрэсьленым цэнтрам (Масква, РСФСР) і пэрыфэрыяй (усе астатнія рэспублікі). У цэнтры месьціліся дзяржаўныя ўстановы імпэрыі, якія ўзначальвала ўладная эліта, а кіраваньне на ўскраінах ажыцьцяўлялі прызначаныя дзяржавай чыноўнікі. Узаемадзеяньне між ускраінамі адбывалася толькі праз пасярэдніцтва цэнтру¹. Майкл Дойл вызначае імпэрыю як “адносіны, пры якіх адна дзяржава фармальна ці нефармальна кантралюе палітычны сувэрэнітэт іншых дзяржаваў”². Падобнае азначэньне дакладна адпавядае савецкім рэаліям.

Эліта, надзеленая ўладай, знаходзілася ў цэнтры, а ўскраіны яму падначальваліся. Мясцовая эліта кіравала ўскраінамі ад імя цэнтру. Цэнтар падпарадкоўваў сабе, кантраляваў і ахоўваў ускраіны, гаспадарыў над імі, выконваў ролю пасярэдніка, пераразьмяркоўваў сродкі³.

Паноўнай ідэалёгіяй у савецкай імпэрыі быў марксізм-ленінізм і, што для нас яшчэ больш істотна, расейскі імпэрыялізм. Расейцаў называлі “старэйшымі братамі” ў шматнацыянальнай савецкай дзяржаве. За савецкім часам толькі РСФСР ня мела рэспубліканскіх органаў кіраваньня, Расея — адзіная зь пятнаццаці рэспублік — не падавалася як “радзіма” сваёй тытульнай нацыі⁴. “Радзімай” для расейцаў быў увесь Савецкі Саюз — такая палітыка наўмысна імкнулася зблытаць, злучыць у адно расейскае й савецкае самавызначэньне.

У выпадку з заходнімі імпэрыямі нацыянальныя дзяржавы ўтварыліся да заваяваньня калёніяў у іншых частках сьвету. Таму Ангельшчыне і Францыі было параўнальна лёгка разьвітацца з сваімі калёніямі — яны маглі вярнуцца да ўзьніклай раней за імпэрыю нацыянальнай дзяржавы. Але былі два выключэньні, калі паміж цэнтрам і пэрыфэрыяй размываліся межы, — Ірляндыя і Альжыр, дзьве калёніі, улучаныя ў адпаведна брытанскую і францускую мэтраполіі⁵. Разрыў з унутранымі калёніямі каштаваў мільёна жыцьцяў у Альжыры і крывавага канфлікту ў Ірляндыі, які і дасюль не сьціхае на тэрыторыі Ольстэру.

У 1927—1947 гадох, падчас пераходнага пэрыяду да поўнай незалежнасьці, Ірляндыя была дамініёнам, падобна да іншых “белых” брытанскіх калёніяў (напрыклад, да Канады). Незалежная Ірляндыя страціла прамыслова разьвіты, этнічна неаднародны паўночны рэгіён: Ольстэр адышоў да Брытаніі. Украіна ж, наадварот, успадкавала аналягічную вобласьць — Данбас, дзе пражывае 20% яе насельніцтва. Паміж Ірляндыяй і Вялікай Брытаніяй заўсёды захоўваліся асаблівыя адносіны. Грамадзяне Ірляндыі мелі ў Вялікай Брытаніі роўныя правы з тамтэйшым насельніцтвам, маглі ўдзельнічаць у выбарах, калі атабарваліся ў Аб’яднаным Каралеўстве. Праз моцныя эканамічныя сувязі (як і ўва ўкраінска-расейскім выпадку) Ірляндыя і Вялікабрытанія захавалі шчыльныя стасункі. Калі ў 1922 годзе ўтварылася Ірляндзкая Вольная Дзяржава, 96% яе экспарту прыпадала на Аб’яднанае Каралеўства. З 50-х гадоў мінулага стагодзьдзя робяцца захады, каб зьменшыць гэтую залежнасьць ад брытанскага рынку, але і на сёньня 50% ірляндзкага экспарту йдзе ў Аб’яднанае Каралеўства. Вялікабрытанія — найбуйнейшы сярод эўрапейскіх краінаў інвэстар у ірляндзкую эканоміку. Ува Ўкраіне ўладная эліта бачыць у інвэстыцыях з Расеі патэнцыйную пагрозу нацыянальнай бясьпецы, бо такім чынам павялічыцца расейскі ўплыў на стратэгічна важныя галіны гаспадаркі. Аддзяленьне Ірляндыі ад Аб’яднанага Каралеўства толькі крыху аслабіла сувязі (эканамічныя, чалавечыя, культурныя) паміж дзьвюма дзяржавамі⁶.

Найбольш яскрава паралелі паміж Ірляндыяй і Ўкраінай прасочваюцца ў тым, як пераадольваецца каляніяльная спадчына. Ірляндзкая Вольная Дзяржава, а з 1947 году Ірляндзкая Рэспубліка імкнулася адрадзіць ірляндзкую гэльскую мову, але з задумы нічога ня выйшла. Сёньня ўсяго 2% насельніцтва карыстаюцца ірляндзкай у штодзённым ужытку. Бальшыня ірляндцаў можа прымаць брытанскае радыё й тэлебачаньне. Штосьці падобнае адбываецца й ува Ўкраіне, дзе захоўвае сваю папулярнасьць расейскае тэлебачаньне. У абодвух выпадках магутны ўплыў мовы-гегемону з суседняй краіны паглыбляе наступствы калянізацыі — англізацыю й русіфікацыю.
 

На момант набыцьця незалежнасьці і ў Ірляндыі, і ўва Ўкраіне насельніцтву быў уласьцівы падвойны патрыятызм: ангельска-ірляндзкі і расейска-савецкі. Англа-ірляндцы ганарыліся сваёй ірляндзкасьцю, але і не адмаўлялі сувязі з “вышэйшай” ангельскаю культурай⁷. Яны былі патрыётамі краю, гэтаксама як “расейска-савецкія” адчуваюць прывязанасьць да ўкраінскай зямлі. Аднак ці былі яны “сапраўднымі ірляндцамі”? І ці можна назваць сапраўднымі ўкраінцамі “расейска-савецкіх”, калі яны не гавораць па-ўкраінску⁸? Ідэі “краёвага патрыятызму” супрацьстаўляўся этнічна-культурны канцэпт нацыі, высунуты Гэльскай Лігай у Ірляндыі і Таварыствам украінскае мовы й Рухам ува Ўкраіне. Нацыянальнае вызваленьне зьвязвалася з культурным нацыяналізмам, які мусіў абараніць ад культурнага й моўнага наступу ангельшчыны ў адным выпадку, расейшчыны — у другім. Адсюль — заклікі перакрэсьліць стагодзьдзі англізацыі ды русіфікацыі. А паколькі ўсталяваць ірляндзкую або ўкраінскую этнакультурную гегемонію ў Ірландыі і ўва Ўкраіне наўрад ці магчыма, то набыцьцё нацыяналізмам цывілізаваных формаў замаруджваецца — апошняе адбываецца толькі тады, калі ўладная эліта пачуваецца ўпэўнена. (Падобнае становішча і ў Краіне Баскаў.) У Фінляндыі, Шатляндыі, Каталёніі⁹ панаваньне фінскай, ангельскай, каталёнскай моваў надавала ўпэўненасьці эліце, бо яна не сутыкалася з пратэстам абураных занядбаньнем сваёй мовы і культуры. Гэта садзейнічала разьвіцьцю нацыяналізму ў больш цывілізаваным выглядзе¹⁰.

У ірляндзка-брытанскім выпадку і дасюль не разьвязаная праблема “крыўды на калянізатара”. Ня варта спадзявацца, што ўкраінска-расейскія адносіны нармалізуюцца цягам найбліжэйшых дзесяцігодзьдзяў. Урэшце, польска-ўкраінскае замірэньне пачалося толькі пасьля 1945 году, яму паспрыялі рух “Салідарнасьць” і паляк Папа Рымскі, які ў чэрвені 2001 году наведаў Украіну. Ірляндзка-ангельскія дачыненьні вельмі нагадваюць украінска-расейскія. Ірляндыя страціла, а Ўкраіна ледзь ня страціла сваю мову. Ірляндыю калянізавалі ангельцы да шатляндцы, Украіну — расейцы. І ў Ірляндыі, і ўва Ўкраіне перасьледавалі каталікоў (у Ірляндыі каталікі атрымалі выбарчае права нашмат пазьней за пратэстантаў). Ірляндзкі парлямэнт распусьцілі й аб’ядналі з брытанскім. У абедзьвюх краінах адбылася асыміляцыя вышэйшых слаёў грамадзтва. І ірляндцы, і ўкраінцы зрабіліся “негістарычнымі” сялянскімі нацыямі, пазбаўленымі паноўных клясаў. У Ірляндыі загінулі тысячы, ува Ўкраіне — мільёны, абедзьве краіны зазналі голадамор, да якога ў Ірляндыі часткова, а ўва Ўкраіне ў вялікай ступені спрычыніліся ўлады. Мільёны ірляндцаў і ўкраінцаў зьехалі ў Паўночную Амэрыку, а таксама (ува ўкраінскім выпадку) — у Сібір і на расейскі Далёкі Ўсход¹¹.

І ў Ірляндыі, і ва Ўкраіне калянізацыя спыніла рост насельніцтва, між тым як у мэтраполіях ён ішоў шпаркімі тэмпамі. У 1654 годзе, калі Масковія і Казацкая Русь (Украіна) падпісалі Пераяслаўскую дамову, колькасьць насельніцтва ў абедзьвюх краінах была прыкладна аднолькавая. Сёньня ў Расеі яна ўтрая большая, чым ува Ўкраіне. Супастаўляючы Фінляндыю й Ірляндыю, Біл Кісэйн падкрэсьлівае, што ў XIX стагодзьдзі фінскае насельніцтва павялічылася ўтрая, у той час як ірляндзкае — скарацілася ўдвая. Калі б колькасьць насельніцтва ў Ірляндыі расла гэткімі ж тэмпамі, як і ў Фінляндыі, то на пачатак XX стагодзьдзя ірляндцаў налічвалася б 13 мільёнаў.

І ў ірляндзкім, і ўва ўкраінскім выпадках непрыязь, што перадавалася з пакаленьня ў пакаленьне, паўплывала на фармаваньне вобразу Іншага — зь ім яшчэ сутыкнецца гістарыяграфія, а таксама новая нацыянальная міталёгія¹². Як паказаў Эдвард Саід, з ірляндцамі на працягу стагодзьдзяў абыходзіліся як з культурна ніжэйшымі барбарамі ды выраджэнцамі¹³. Ангельская й расейска-савецкая нацыянальная палітыка пагарджала гэльскай ды ўкраінскай мовамі, лічыла іх “мужыцкімі”, непрыдатнымі для сучаснага сьвету. З часоў Сярэднявечча пра ірляндцаў, валійцаў, а таксама шатляндцаў (падпарадкаваць якіх збройным чынам так і не ўдалося) пісалі як пра “барбараў”¹⁴. Шатляндцам адносна пашанцавала, бо яны прынялі пратэстанцтва. Раўнінных шатляндцаў паважалі за працавітасьць, а ў 1707 годзе Ангельшчына падпісала з Шатляндыяй дамову аб роўнасьці¹⁵.

Былы СССР больш нагадваў Асманскую, чым якую-кольвек заходнюю імпэрыю. Ані ў Турцыі, ані ў Расеі да ўтварэньня імпэрыі ня склаліся нацыянальныя дзяржавы, да таго ж калянізаваныя землі ўшчыльную прылягалі да тэрыторыяў мэтраполіі. Царская Расея, СССР ды Асманская імпэрыя не спрыялі фармаваньню расейскай і турэцкай нацыяў. Наадварот: усе тры памянёныя дзяржавы сьціралі разрозьненьне паміж стрыжнявым народам (зь якога меліся паўстаць расейская ды турэцкая нацыі) і астатняй імпэрыяй. Над больш вузкім этнічным самаўсьведамленьнем пераважала імпэрскае расейскае (савецкае) ды асманскае.
 

Дзякуючы высілкам Кемаля Ататурка, нацыяналіста-маладатурка, пасьля заняпаду Асманскай імпэрыі ўзьнікла турэцкая нацыянальная дзяржава. Пасьля распаду царскай імпэрыі расейцы ня сталі ствараць уласнай незалежнай дзяржавы. Замест гэтага ў 1922 годзе Расея разам з астатнімі ўсходнеславянскімі краінамі выступіла сузаснавальніцай СССР, які з 1934 году вярнуўся да царскай нацыянальнай палітыкі, скіраванай на зьліцьцё імпэрска-тэрытарыяльнае (савецкае) і этнічнае расейскае ідэнтычнасьці.

З жніўня да сьнежня 1991 году нерасейскія рэспублікі аддзяліліся ад СССР, прыняўшы дэклярацыі аб сувэрэнітэце. РСФСР вымушаная была з гэтым пагадзіцца. Яна засталася адзінай савецкай рэспублікай, якая не абвесьціла незалежнасьці ад СССР. Расейскія лідэры жадалі захаваць канфэдэратыўны зьвяз незалежных дзяржаваў на постсавецкай прасторы, у якім Расея па-ранейшаму вяла б рэй, толькі без старога савецкага цэнтру. Гэткае бачаньне СНД рэзка адрозьнівалася ад ідэі “цывілізаванага разводу”, які падтрымлівала Ўкраіна, — для яе незалежнасьць была больш абсалютным паняткам. Праз усе 90-я гады Расейская Фэдэрацыя вагалася паміж стварэньнем уласнай нацыянальнай дзяржавы і саюзам зь Беларусяй. Іншыя дзяржавы бачаць у ім падпарадкаваньне, а не раўнапраўнае аб’яднаньне, таму ён не знаходзіць падтрымкі нават у такіх прарасейскіх дзяржавах, як Арменія і Казахстан.

У трох эўрапейскіх посткаляніяльных краінах — ува Ўкраіне, Беларусі і Малдове — мэтай каляніяльнай палітыкі было або цалкам асыміляваць народы, што разглядаліся як атожылкі адзінага расейскага племені (украінцаў і беларусаў), або стварыць новую нацыю, штучна аддзяліўшы бэсарабаў (малдаванаў) ад румынаў. У стаўленьні імпэрскіх уладаў (як царскіх, гэтак і савецкіх) да Казахстану было болей чыстага калянізатарства, чым у дачыненьні да Ўкраіны і Беларусі: тыя ўважаліся за “расейскія” (гэта значыць усходнеславянскія) землі, а значыць, не былі “чужымі”. Аднак зь пяці цэнтральнаазіяцкіх краінаў Казахстан мае найдаўжэйшую гісторыю зносінаў з Расеяй і разам з Кіргізіяй і Таджыкістанам працягвае займаць у СНД прарасейскую пазыцыю¹⁶.

Украіна і Беларусь атрымалі цяжкую каляніяльную спадчыну, ад якой наўрад ці можна будзе калі-небудзь вызваліцца дарэшты. Расейская была мовай прагрэсу (урбанізацыі, індустрыялізацыі), а таксама мовай савецкай улады. Украінская ды беларуская лічыліся мясцовымі дыялектамі, на зьмену якім прыйдзе расейская мова, як толькі абодва гэтыя ўсходнеславянскія народы асымілююцца ў адзіную расейскую нацыю. Украінцы засвойвалі сусьветную культуру праз пасярэдніцтва расейскай мовы, між тым як украінская зрабілася сацыяльна ніжэйшай мовай бяз будучыні, пакінутай паміраць у вясковых хатах.

Савецкая гістарыяграфія і фармаваньне нацыі

Пасьля 1934 году савецкая гістарыяграфія пераважна вярнулася да мадэлі гісторыі, прынятай у царскай імпэрыі. Прачытаўшы такую гісторыю, “сам цар застаўся б збольшага задаволены”, як заўважыў Лоўэл Тылет¹⁷. Гістарыяграфія служыла імпэрскай нацыянальнай палітыцы кампартыі, распрацоўвала й навязвала новую нацыянальную міталёгію, каб аб’яднаць усе народы вакол расейскага “старэйшага брата”.

Да пачатку 50-х савецкая гістарыяграфія зь яе мітамі прайшла поўнае кола вяртаньня да расейска-імпэрскай. На час сьмерці Сталіна пасьля некалькіх рэвізіяў савецкая гістарыяграфія “ператварыла савецкую вэрсію ўкраінска-расейскіх дачыненьняў у дакладную копію афіцыйна прынятай за царскім часам”¹⁸. У 1954 годзе “Тэзы аб узьяднаньні” да 300-й гадавіны Пераяслаўскай дамовы 1654 году паміж Украінай і Масковіяй шмат у чым паўтаралі ды адтваралі схемы “афіцыйнай нацыянальнай палітыкі” Мікалая І, упершыню сфармуляваныя ў 30-х гадох ХІХ стагодзьдзя (выдадзеная ў 1837 годзе “Русская история” Мікалая Ўстралава адыгрывала ў гэтай палітыцы істотную ролю).

Аснаватворнымі момантамі “адмысловага гістарычнага міту”, які імкнулася пашырыць савецкая гістарыяграфія, былі¹⁹:

— рэабілітацыя імпэрскага мінулага царскай Расеі;

— вышэйшасьць “вялікаросаў” — правадыроў ды “старэйшых братоў” усіх астатніх;

— адсутнасьць нацыянальнай варожасьці паміж расейцамі й нерасейцамі як цяпер, гэтак і ў мінулым;

— гэтыя міты мусілі спрыяць станаўленьню савецкага (расейскага) патрыятызму;

— нерасейскія народы не заваёўваліся, а далучаліся да Расейскай і савецкай імпэрыяў толькі шляхам “аб’яднаньняў” ды “ўзьяднаньняў”;

— “аб’яднаньні” ды “ўзьяднаньні” мелі выключна дадатныя вынікі ці, прынамсі, былі “меншым злом” (гэта значыць, для Цэнтральнай Азіі было “лепш” “узьяднацца” з Расеяй, чым скарыцца Брытаніі);

— большая цэнтралізацыя была прагрэсіўным крокам;

— нацыяналістычныя выступленьні супраць імпэрыі не адпавядалі жаданьням народаў, якія толькі таго і прагнулі, каб зьліцца з расейскім “старэйшым братам”;

— нерасейскія народы Саюзу няздольныя стварыць уласныя незалежныя дзяржавы;

— расейская цывілізатарская місія прынесла шмат карысьці суседнім народам;

— малдаване не былі этнічнымі румынамі;

— панаваньне Расеі над Украінай і Беларусяй было не вынікам “заваёвы”, а простым вяртаньнем пад царскую апеку.

Згодна з новай нацыянальнай палітыкай у вэрсіях 1947 і 1954 гадоў, усходнія славяне належаць да адзінай гістарычнай супольнасьці, імя якой — “русский народ”²⁰. Украінцаў і беларусаў уважалі ўжо не за асобныя этнасы, а за мясцовыя атожылкі расейскага племя. Таму незалежная дзяржава для іх — зьява ненатуральная, існаваць яна можа выключна “часова”, да “ўзьяднаньня” з Расеяй (чаго з 1994 году і дабіваецца Беларусь)²¹.

Савецкая гістарыяграфія зь яе русацэнтрызмам абмяжоўвала супольную гістарычную памяць ды самаўсьведамленьне народаў у складзе СССР разуменьнем сваёй этнаграфічнай адметнасьці як геаграфічнай адзінкі Расеі. На ўсходзе Ўкраіны і ў Беларусі гэтая царска-савецкая гістарыяграфія “ўмацавала “ўсерасейскасьць”, якая ўжо трывала ўвайшла ў людзкую сьвядомасьць. Яна трансфармавала супольную гістарычную памяць, нацыянальную сьвядомасьць, што фармавалася пад уплывам мадэрнізацыі, у этнаграфічны мясцовы патрыятызм, які не супярэчыў савецка-расейскаму патрыятызму”²².

Гісторыя і нацыянальнае самавызначэньне на постсавецкай прасторы

Гістарыяграфія і фармаваньне нацыі: тэарэтычныя развагі

Джонатан Фрыдман сьцьвярджае, што “інтэлектуальная аб’ектыўнасьць ілжывая”, паколькі гісторыя ніколі не бывае сапраўды аб’ектыўнай — “тоеснасная палітыка заключаецца ў тым, каб зьвязваць цяпершчыну з жыцьцесьцьвярджальным мінулым. Таму мінуўшчына выбудоўваецца згодна з памкненьнямі тых, хто цяпер піша падручнікі гісторыі”²³. А значыць, “уся гісторыя, у тым ліку і сучасная гістарыяграфія, ёсьць міталёгіяй”, бо “гісторыя — адлюстраваньне цяпершчыны ў мінулым”²⁴.

Немагчыма сфармаваць новае нацыянальнае самаўсьведамленьне, якое аб’ядноўвала б насельніцтва, без апірышча на мітатворчасьць²⁵. Празь міты абуджаецца разуменьне супольнага лёсу, яны “робяць акцэнт на згуртаванасьці ў барацьбе супраць ворагаў, больш яскрава акрэсьліваюць межы”²⁶. Каб адрадзіць і вынайсьці новую “ўяўленую супольнасьць”, нацыяналісты зьвяртаюцца да мінулага. Як піша Энтані Д.Сьміт, “бязь мітаў, калектыўнай памяці ды сымбаляў, што праводзяць падзел паміж удзельнікамі супольнасьці і “чужынцамі”, без культурнай эліты, якая распрацоўвае й вытлумачвае міты, сапраўдны этнас існаваць ня можа”²⁷. “Міты надавалі культурнай супольнасьці адчуваньне значнасьці ды зьмястоўнасьці, адчуваньне прыналежнасьці да арганізаванага народу”²⁸, — працягвае ён.

Калянізатары імкнуцца сьцерці гістарычную памяць, а разам зь ёю — і нацыянальную сьвядомасьць, каб такім чынам спрасьціць асыміляцыю. Таму адраджэньне гістарычнай памяці, узнаўленьне нацыянальнай гістарыяграфіі шчыльна зьвязанае з адраджэньнем нацыянальнай сьвядомасьці ў супрацьпастаўленьні зь Іншым — былой імпэрыяй²⁹. Прычына ў тым, што “пытаньне, каму “належыць” мінулае, — гэта пытаньне, хто заўсёды й паўсюль здольны вызначыць сябе й Іншае”³⁰. Бальшыня насельніцтва вітае пераасэнсаваньне мінуўшчыны, перагляд гісторыі ў адпаведнасьці з інтарэсамі посткаляніяльнай дзяржавы, але “ў нацыянальнай меншыні можа ўзьнікнуць пачуцьцё здрады”³¹. Расейцам цяжка звыкнуцца з тым, што ўва Ўкраіне, Малдове й Казахстане яны сталіся нацыянальнай меншынёй (у Беларусі яны зрасьліся з кіраўнічай элітай тытульнай нацыі). Да таго ж ранейшая расейская палітыка ўжо не разглядаецца ў новаўтвораных незалежных дзяржавах у дадатным сьвятле.

Пасьля таго як былыя гаспадары прымушалі іх думаць, што самі яны няздольныя даць рады без дапамогі “старэйшага брата”, нацыянальныя эліты як у “трэцім сьвеце”, так і ў краінах былога СССР імкнуцца вярнуць сабе пачуцьцё ўласнае годнасьці. А для гэтага неабходна спыніць расавую дыскрымінацыю і пазбавіцца ад комплексу непаўнавартаснасьці, прышчэпленага імпэрскімі ўладамі³².

Асноўнае ў справе вяртаньня самапавагі — давесьці права на ўласную нацыянальную гістарыяграфію³³. Як сьцьвярджае Гомі Бгабга, “мэта каляніяльнага дыскурсу — паказаць, што калянізаванае насельніцтва ўжо дзеля сваёй расавай прыналежнасьці складаецца з выраджэнцаў, каб такім чынам апраўдаць заваёву ды ўсталяваць сваю сыстэму кіраваньня ды навучаньня”. Калянізатар навязвае “скоранаму народу” сваё бачаньне ягонай гісторыі, бо гэта адзін з мэтадаў “авалодваньня, кіраваньня й панаваньня над рознымі сфэрамі дзейнасьці”³⁴.

Калі былая калёнія (як у беларускім выпадку) ня лічыць, што была ў савецкую эпоху калёніяй, тады ў яе няма прычынаў адмаўляцца ад традыцыйнай савецкай гістарыяграфіі, якая ўслаўляла “старэйшага брата” ды, як і яе папярэдніца за царскіх часоў, не прызнавала за беларусамі й украінцамі права на самастойнасьць. Як падкрэсьліваюць Ян Янмаат і Пал Кольшта, Украіна, будуючы незалежную дзяржаву, не магла надалей абапірацца на савецкую гістарыяграфію. Але калі краіна ставіць сабе на мэце не дзяржаўнасьць, а ўзьяднаньне (як, да прыкладу, Беларусь пад кіраўніцтвам прэзыдэнта Аляксандра Лукашэнкі), то ёй можна па-ранейшаму абапірацца на гістарыяграфію савецкага часу³⁵.

У посткаляніяльных дзяржавах уладная эліта ставіць перад гісторыкамі задачу давесьці права і прывілей карэннага насельніцтва мець уласную гісторыю. Без нацыянальнай гісторыі яны так і застануцца пасіўнымі аб’ектамі палітычных працэсаў, а іх нацыянальную сьвядомасьць і надалей будуць фармаваць былыя калянізатары³⁶. Скрыўленьне, перайначваньне гісторыі калянізаваных — істотны чыньнік каляніяльнай палітыкі. І датычыў ён як былога СССР, гэтак і Афрыкі ды Азіі: “Згодна зь нейкай вычварнай лёгікай, яны зьвяртаюцца да мінуўшчыны прыгнечаных, каб зьнявечыць яе, спляжыць, сплюндраваць… У канчатковым выніку каляніяльныя ўлады імкнуліся пераканаць карэнных жыхароў, што калянізатар прынёс сьвятло да іх у цямрэчу”³⁷.

У постсавецкіх краінах ідзе пакутлівая барацьба за тое, каму весьці рэй у культурнай палітыцы новых незалежных дзяржаваў: “натывістам” ці “асыміляваным”. Ці, можа, “натывістам” давядзецца пайсьці на кампраміс з “асыміляванымі”, дзяліць зь імі ўладу, а культурная вершнасьць ня будзе належаць ні тым, ні другім? Магчыма, Украіна ўяўляе такі прыклад кампрамісу паміж “натывістамі”-ўкраінафіламі й “асыміляванымі”-русафіламі³⁸. Дзьве гэтыя групы маюць розныя погляды на фармаваньне нацыі, на зьмест нацыянальнае гістарыяграфіі ды міталёгіі. “Натывісты” бачаць каляніяльную мінуўшчыну выключна ў змрочных фарбах. “Асыміляваныя” ж, наадварот, калі і крытыкуюць яе, дык толькі выбаркава, камуністы, напрыклад, увогуле разглядаюць гэты час як “залаты век”, што не падляглае крытыцы.

Вяртаньне мінулага: фармаваньне нацыяў у былым СССР

Савецкі Саюз перадаў у спадчыну 15 дзяржавам, што ўзьніклі на яго тэрыторыі, блытаныя, няпростыя ўяўленьні пра нацыянальную ідэнтычнасьць. Найбольш ад русіфікацыі й дэнацыяналізацыі пацярпелі ўкраінцы й беларусы, бо іх імкнуліся цалкам асыміляваць у савецкую імпэрскую Расею. Зь 15 дзяржаваў толькі чатыры — тры балтыйскія (Літва, Латвія, Эстонія) і Арменія мелі скансалідаваныя нацыянальныя супольнасьці³⁹. У астатніх краінах насельніцтва яшчэ не набыло характэрных прыкметаў таго, што палітолягі ды антраполягі называюць калектыўнай самаідэнтыфікацыяй.

Таму ў працэсе “пераходу ад імпэрыі” для постсавецкіх дзяржаваў надзвычай істотную ролю адыгрывае фармаваньне нацыянальнай грамадзянскай супольнасьці ды ўсталяваньне інстытутаў дзяржаўнасьці. Як падкрэсьліваюць Бэвэрлі Кроўфард і Арэнд Ліпард, недафармаванасьць нацыі “нясе ў сабе найбольшую пагрозу праекту палітычнага й эканамічнага лібэралізму ўва Ўсходняй Эўропе”⁴⁰. Дзяржавы павінны быць здатнымі праводзіць сваю палітыку, а нацыі павінны заваёўваць самаадданасьць грамадзянаў⁴¹. І вось постсавецкія дзяржавы апынуліся ў патавай сытуацыі: з аднаго боку — “перажыткі імпэрыі”, з другога — “недаразьвітая дэмакратыя”, з трэцяга — “недафармаваныя нацыі”⁴².

У постсавецкую эпоху ўспадкаваная ад СССР савецкая тоеснасьць ня зьнікла, а падлегла пераацэнцы. “Нават пасьля таго, як СССР фармальна спыніў існаваньне, яго дэканструкцыя працягваецца і можа ператварыцца ў бясконцы працэс”⁴³, — сьцьвярджае Бэйсынджэр.

Такім чынам, ад Савецкага Саюзу новым незалежным краінам дасталася цяжкая спадчына, якая і перадвызначае кірунак, тэмпы і зьмест дзяржава- і нацыятварэньня. На думку Бэйсынджэра, розныя культурныя ідэнтычнасьці “непазьбежна супрацьстаяць адна адной, улучаюцца адна ў адну, накладаюцца адна на адну”, паколькі дзяржаўныя межы часта не супадаюць з арэаламі нацыянальнай ідэнтычнасьці. Дзяржавы бываюць і “недавершанымі” супольнасьцямі, дзе сутыкаюцца, перакрыжоўваюцца розныя ўяўленьні пра сувэрэнітэт”⁴⁴.

У шмат якіх постсавецкіх краінах не зусім зразумелы зьмест “нацыянальнай ідэі”. Ад таго, якую форму яна ўрэшце прыме, залежыць, хто будзе культурна весьці рэй у дзяржаве. Незалежнасьць посткаляніяльных дзяржаваў (у тым ліку і ўтвораных пасьля распаду СССР) — рэч “нетрывалая, падлеглая хістаньням і выпрабаваньням”⁴⁵. Паколькі Расейская Фэдэрацыя сталася правапераемніцай СССР, то яна паводле азначэньня сталася спадчыньніцай імпэрыі. Больш за тое, “у нацыянальных мітах, якія складаюць падмурак дзяржавы і надаюць зьнітаванасьць яе ідэі, былы захопнік выступае ў ролі галоўнага антаганіста”⁴⁶.

Як даводзіў Уіл Кімлічка, у вызначэньні цэнтру, тытульнай культуры (гэта значыць “культурнай гегемоніі”), дзяржаўнай (афіцыйнай) мовы, дзяржаўных сымбаляў, гістарыяграфіі на кожную дзяржаву ў той ці іншай ступені ўплывае яе мінулае. Усе постсавецкія краіны ўспадкавалі этнакультурнае разуменьне нацыяў ад савецкае нацыянальнае палітыкі. Кожная рэспубліка (за выняткам РСФСР) лічылася радзімай сваёй тытульнай этнічнай групы, дзе — тэарэтычна — дадзеная этнічная група мусіла весьці рэй, а яе мова — мець афіцыйны статус⁴⁷. Як і ўсялякая іншая грамадзянская дзяржава, постсавецкія дзяржавы ня могуць бесстароньне падыходзіць да пытаньняў, хто мусіць адыграць вызначальную ролю пры акрэсьленьні дадзенай палітычнай супольнасьці: толькі тытульная нацыя ці тытульная нацыя і расейцы; на якой нацыянальнай гістарыяграфіі спыніць свой выбар; ці зьяўляецца былая мэтраполія “іншым”; колькі мець дзяржаўных моваў (толькі сваю ці таксама расейскую); якія абраць нацыянальныя сымбалі (сьцяг, гімн, герб).
 

Постсавецкія краіны цяпер шукаюць сваю “страчаную” гісторыю ў перадімпэрскіх часох, каб давесьці, што і ў іх быў свой “залаты век”, што мінуўшчына пацьвярджае іх права мець уласную незалежную дзяржаву⁴⁸. Гэта асабліва істотна тады, калі паміж былой мэтраполіяй і калёніяй застаюцца тэрытарыяльныя спрэчкі. Кожнай нацыі неабходнае ўсьведамленьне супольных гістарычных каранёў, каб у далёкім мінулым пабачыць парасткі нацыянальнай еднасьці⁴⁹.

У Індыі нацыянальная гісторыя зьвяртаецца да адзінай дзяржавы, карэннымі насельнікамі якой задоўга да зьяўленьня брытанцаў былі індусы⁵⁰. Гэтаксама і ў постсавецкіх краінах асаблівая ўвага надаецца даімпэрскаму, дакамуністычнаму пэрыяду як падмурку новай нацыянальнай гісторыі. Жыхароў францускіх калёніяў навучалі (а ў Францускай Палінэзіі і цяпер навучаюць), што яны — “нашчадкі галаў”. У СССР не-расейцаў навучалі, што ім была непатрэбная незалежнасьць, што яны заўсёды жадалі толькі аднаго — аб’яднацца з расейскім “старэйшым братам”. Таму ўсе спробы аднавіць самастойнасьць разглядаліся як “здрада”, бо разбуралі гэтае адзінства.

Жыхары посткаляніяльных краінаў разьяднаныя паводле рэлігійных, рэгіянальных і клясавых прыкметаў. І часьцяком толькі эліта падзяляе дзяржаватворную канцэпцыю фармаваньня “ўяўленай супольнасьці”. Што да паспалітага насельніцтва, то яно атаясамлівае сябе са сваёй невялічкай мясцовасьцю і не праяўляе адданасьці новаўтворанай нацыянальнай дзяржаве⁵¹. І ў “трэцім сьвеце”, і ў краінах былога СССР звычайны замаруджаны працэс фармаваньня нацыі і дзяржавы ідзе поруч з дэкалянізацыяй.

У постсавецкіх краінах, як і ў посткаляніяльным сьвеце, адбываецца “пераход ад імпэрыі”, калі на базе ўспадкаванай квазідзяржавы будуецца нацыянальная дзяржава⁵². “Разьвітаньне з імпэрыяй” у постсавецкіх краінах адрозьніваецца ад “разьвітаньня з аўтарытарызмам” у Паўднёвай і Цэнтральнай Эўропе, а таксама ў Лацінскай Амэрыцы: там стварэньне нацыі і дзяржавы наўрад ці адыгрывала колькі-небудзь значную ролю ў дэмакратычных пераўтварэньнях. “Пераход ад імпэрыі” ў посткаляніяльных жа краінах мае чатыры складнікі: фармаваньне нацыі, разбудова дзяржавы, а таксама ў асобных выпадках — дэмакратызацыя і стварэньне рынкавай эканомікі. Цывілізаваны нацыяналізм і нацыянальнае адзінства дапамагаюць пераадолець разьяднанасьць грамадзтва, якая некалі паспрыяла іх заваяваньню⁵³.

Імпэрыі найбольш разбураюць культурныя асновы калёніяў. У нашым выпадку — культуру тытульных нацыяў ува Ўкраіне, Беларусі і Казахстане. Карэннае насельніцтва масава зрусіфікавалася або стала дзьвюхмоўным. Як даводзіць Джэры Смоліч, “сацыяльныя групы можна вылучыць у асобныя культурныя супольнасьці акурат на падставе стрыжнявых вартасьцяў. Калі група страчвае свае стрыжнявыя вартасьці, то ў выніку яна распадаецца як супольнасьць, здольная захоўваць сваю еднасьць празь вякі”⁵⁴.

Калі размываюцца гэтыя стрыжнявыя вартасьці (мова, культура, нацыянальная гістарыяграфія, калектыўная памяць), калі пад пагрозай нацыянальная ідэнтычнасьць, асаблівую значнасьць набывае культурнае жыцьцё. Менавіта вакол гэтай культурнай асновы адбывалася гуртаваньне народаў для супраціву імпэрыі. У позьнесавецкую эпоху народныя рухі ў трох балтыйскіх краінах, ува Ўкраіне і Беларусі, у Малдове, Грузіі й Арменіі выніклі на хвалі змаганьня за нацыянальныя і агульнадэмакратычныя правы, бо савецкая імпэрская палітыка несла небясьпеку іх культурам і мовам.

Небясьпекі дадало перасяленьне расейцаў у нерасейскія рэспублікі былога СССР. Расейскіх перасяленцаў-каляністаў у вялікіх колькасьцях накіроўвалі ў Латвію ці Эстонію, ува Ўкраіну і Беларусь, у Малдову і Казахстан. У 80-х гадох тытульная нацыя склала менш за палову насельніцтва ў Казахстане і крыху больш за 50% — у Латвіі.

У посткаляніяльных дзяржавах, як у краінах былога СССР, эліту і паспаліты люд часта падзяляюць культура, мова, рэгіянальныя адрозьненьні, розныя замежнапалітычныя арыентацыі. Адныя захоўваюць вернасьць роднай культуры, іншыя асыміляваліся ў культуру былога імпэрскага цэнтру — Расеі, пераемніцы СССР. Ідэалягічны раскол паміж “натывістамі” й “асыміляванымі” асабліва відавочны на прыкладах Украіны, Беларусі і Казахстану. Савецкая нацыянальная і эканамічная палітыка прывяла да падзелу тытульных нацыяў, стварыла сытуацыю, калі вялікую частку насельніцтва складаюць расейскамоўныя.

У Беларусі каляніяльная спадчына аказалася настолькі магутнай, што Аляксандар Лукашэнка з самага 1994 году, калі ён быў абраны на прэзыдэнта, спрабуе зноў далучыць краіну да былой імпэрыі⁵⁵. Гэта адзіны выпадак, калі калёнія імкнецца вярнуцца пад уладу мэтраполіі. Што да Аляксандра Лукашэнкі, дык ён з сваёй глыбока савецкай мэнтальнасьцю “малодшага брата Расеі” ня бачыць супярэчнасьці ў сваёй палітыцы, бо перакананы, што паміж Беларусяй і Расеяй няма ніякіх сутнасных нацыянальна-этнічных адрозьненьняў⁵⁶. Відавочна, што беларускі досьвед, калі калянізацыя ацэньваецца дадатна, — гэта зьява анамальная для посткаляніяльных дзяржаваў.

Гісторыя і нацыянальная ідэнтычнасьць на постсавецкай прасторы: чатыры прыклады

Украіна    

Адліга другой паловы 80-х гадоў дала магчымасьць абмяркоўваць раней забароненыя тэмы, у тым ліку і ў гістарыяграфіі. У выніку, па-першае, гістарычных дзеячоў, якіх раней выяўлялі толькі ў чорных колерах, сталі часьцяком абельваць, па-другое, гісторыкі сталі задаваць пытаньні “чаму?” ды “хто вінаваты?”⁵⁷ і, нарэшце, вызначылася цікавая тэндэнцыя: гісторыкі пераважна паходзілі з нацыянальна больш сьвядомай Заходняй Украіны. Адной з прычынаў таму, у сваю чаргу, — перавага выхадцаў з Заходняй Украіны сярод украінскай дыяспары, якія фундуюць перавыданьні раней забароненых кнігаў з гісторыі Ўкраіны ці самі пішуць новыя. Пасьля 1990—91 гадоў стала модна цытаваць замежных навукоўцаў. Упершыню апублікаваная ў 1989 годзе і з таго часу тройчы перавыдадзеная кніга канадзкага гісторыка Арэста Субтэльнага “Гісторыя Ўкраіны” разышлася агульным накладам 800.000 асобнікаў па-ўкраінску ды па-расейску й зрабілася самым масавым папулярным падручнікам гісторыі.

Маштабы шкоды, учыненай украінскай гістарыяграфіі ў савецкі час, відаць на выбуху цікаўнасьці напрыканцы савецкага часу да забароненых тэмаў і асобаў. У канцы 80-х — пачатку 90-х адбылася рэабілітацыя ўкраінскіх пісьменьнікаў, інтэлігентаў, палітычных, гістарычных дзеячоў. Саюз пісьменьнікаў стварыў камісію на чале з Дмытром Паўлычкам, каб дасьледаваць “белыя плямы” ўва ўкраінскай гісторыі⁵⁸. Са старонак усяе ўкраінскае прэсы гучалі заклікі палепшыць вывучэньне, дасьледаваньне й апісаньне гісторыі Ўкраіны⁵⁹ — напачатку яны зусім не віталіся рэакцыянэрамі з КПУ⁶⁰.

Але плаціну прарвало і КПУ нічога не магла зрабіць. Украінскія гісторыкі спасылаліся на сваіх расейскіх калег, якім дазволілі рэабілітаваць сваіх гісторыкаў і вярнуцца да выразна імпэрскай расейскай гістарыяграфіі⁶¹. У 1988 годзе 100-тысячным накладам была перавыдадзеная 12-томная “История государства Российского”, у якой расейская гісторыя разглядаецца ў вялікадзяржаўным рэчышчы, а ўкраінцы й беларусы ўважаюцца за атожылкі адзінага “русского народу”.

Нефармальныя аб’яднаньні, палітычныя партыі, народныя фронты пачалі разьвенчваць расейска-савецкія гістарычныя міты; адначасова іх усё больш і больш крытыкавала інтэлігенцыя, а таксама нацыянал-камуністы. Заснаванае ў сакавіку 1989 году ўкраінскае таварыства “Мэмарыял” імкнулася адрадзіць гістарычную памяць, паўплываць на сьвядомасьць народу праз раскрыцьцё “белых плямаў” савецкай гісторыі. Упершыню пераасэнсоўваліся савецкія сьвяты.

З 1986 да 1991 году Інстытут гісторыі Акадэміі навук Украіны павялічыў долю ўкраінскай тэматыкі ў сваіх дасьледаваньнях з 57 да 90%, уключыў у іх кола пэрыяд Кіеўскай Русі, які раней дазвалялася вывучаць толькі расейскім гісторыкам. Але да шырокай аўдыторыі здабыткі адроджанай нацыянальнай гістарыяграфіі дайшлі толькі па 1990—1991 гадох, калі дзяржаўная ўлада, СМІ загаварылі на мове апазыцыі⁶². Пашырэньне нацыянальнай гістарыяграфіі, вяртаньне да яе пайшлі шпарчэй, калі ў студзені 1992 году Ўкраіна набыла незалежнасьць.

Калі ўкраінцы сьцьвярджаюць, што будуюць сваю дзяржаўнасьць на падмурку “тысячагадовай традыцыі”, то маюць на ўвазе, што сярэднявечную Кіеўскую Русь трэба ўважаць за першую протаўкраінскую дзяржаву. Вядома, гэта ставіць у складанае становішча расейскіх ды заходніх гісторыкаў, якія традыцыйна прытрымліваліся імпэрскіх стэрэатыпаў XVIII—XIX стагодзьдзяў: маўляў, “Киевская Русь” была першай “русской” дзяржавай⁶³. Бяз Кіеўскай Русі Расея аказваецца маладзейшай за Ўкраіну.

Гісторыя існуе ня толькі дзеля гісторыкаў, музэяў ды акадэмічных часопісаў. Наадварот, лічыць прэзыдэнт Кучма, “мы мусім сьвядома вывучаць гісторыю. Здабыткі гісторыкаў павінны ўплятацца ў жывую тканку сучаснага грамадзтва і абавязкова ўжывацца на практыцы. Таму мы павінны цьвяроза й аб’ектыўна ацаніць свае дасягненьні ды пралікі на шляху, якім мы йдзем”⁶⁴.

Антраполяг Кетрын Уондэр падкрэсьлівае, наколькі істотную ролю адыгрывае гісторыя для посткаляніяльнай Украіны:

“Гісторыя прапануе багатыя радовішчы сыравіны, каб стварыць постсавецкую нацыянальную культуру, давесьці сваё права на дзяржаўнасьць. Новыя гістарычныя міты, новыя вэрсіі гісторыі, выкладзеныя ў гістарычных працах, і ёсьць тым нарожным камянём, на якім новая ўкраінская дзяржава спрабуе ўмацаваць нацыянальнае пачуцьцё на падставе супольнага гістарычнага мінулага ў краіне зь вельмі размаітым, да таго ж палітычна пасіўным насельніцтвам”⁶⁵.

У новай нацыянальнай міталёгіі Ўкраіна паўстае “эўрапейскай” міралюбнай дзяржавай, якая сталася ахвярай іншаземных заваяваньняў. Сваёй палітычнай культурай яна адрозьніваецца ад Расеі, мае традыцыю дэмакратычных інстытутаў, а таксама доўгую гісторыю, якая пацьвярджае яе права на незалежнасьць⁶⁶. Галоўны ўрок украінскае гісторыі ў тым, што справакаваны Саветамі галадамор 1932—33 гадоў, які адняў 7 мільёнаў жыцьцяў, Чарнобыльская катастрофа 1986 году ды іншыя трагедыі здарыліся толькі таму, што Ўкраіна на той час не была сувэрэннай дзяржавай⁶⁷. Такім чынам, самастойнасьць разглядаецца як плюс, яе ўслаўляе інтэлектуальная й уладная эліта як адзіную магчымасьць пазьбегнуць паўтарэньня былых трагедыяў. Гісторыя адыгрывае значную ролю ў тым, каб адстаяць спрадвечнае права ўкраінцаў на свае землі, калі яго пачынаюць аспрэчваць іншыя дзяржавы, і перадусім Расея⁶⁸.

Выкладаньне ды папулярызацыя ўкраінскай гісторыі неад’емныя ад фармаваньня нацыі й дзяржавы. Гісторыя ня толькі дае ўкраінцам адчуваньне повязі з продкамі, але й імкнецца зьнітаваць насельніцтва ў адзіную нацыянальную супольнасьць, спрыяе вяртаньню да “сусьветнай гісторыі” ды “эўрапейскай цывілізацыі”. Штогод 24 жніўня ўкраінскі Дзень незалежнасьці адзначаецца ў Кіеве вайсковым парадам ды тэатралізаванай дзеяй, у якой паказваецца пераемнасьць новаўтворанай дзяржавы з 1000-гадовай гісторыяй, што ёй папярэднічала.
 

Пасьля таго як на працягу пяці дзесяцігодзьдзяў пляжылася імя “нямецкага шпега”, “буржуазнага нацыяналіста” Міхайлы Грушэўскага — гісторыка пачатку ХХ стагодзьдзя, старэйшыны ўкраінскай гістарыяграфіі, яго рэабілітацыя зрабілася надзвычай важнай задачай. З набыцьцём незалежнасьці прапанаваная Грушэўскім гістарычная схема зрабілася, можна скажаць, афіцыйнай лініяй⁶⁹. На думку прэзыдэнта Кучмы, значнасьць постаці Грушэўскага — у яго адданасьці ўкраінскаму “нацыянальнаму адраджэньню, абуджэньню генэтычнай памяці, у глыбокім разуменьні ўласнае гісторыі”. Грушэўскі “распрацаваў канцэпцыю гістарычнага разьвіцьця ўкраінскага народу”, — працягвае прэзыдэнт Кучма. Для яго 11-томная “Гісторыя Ўкраіны-Русі” Грушэўскага (якую заходнія “гісторыкі Расеі” пераважна пакідалі па-за ўвагай, а іх савецкія калегі ўсяляк ганілі) — гістарычная Біблія ўкраінскага народу, фундамэнтальная праца…”⁷⁰.

Украіна працягвае ствараць/будаваць грамадзянскую, адкрытую нацыю, карані якой — у культуры, гісторыі ды мове карэннай, тытульнай этнічнай групы, гэта значыць украінцаў. У выкладаньні гісторыі ўкраінская сыстэма адукацыі на ўсёй тэрыторыі ўлучна з Крымам абапіраецца на нацыянальную гістарыяграфію. Як паказваюць Янмаат і Нэнсі Попсан, зьмест школьных падручнікаў аднолькавы для ўсіх рэгіёнаў краіны. “Падручнікі, ухваленыя Міністэрствам (адукацыі), выкарыстоўваюцца па ўсёй Украіне”⁷¹, — піша Попсан. Школьныя падручнікі выхоўваюць у дзяцей павагу да канстытуцыі, мовы, дзяржаўных сымбаляў, нацыянальных традыцыяў ды вартасьцяў, а таксама талерантнасьць да іншых народаў. У школе ўкраінскую гісторыю вывучаюць раней за сусьветную⁷².

Ацэнкі ўкраінскіх гісторыкаў, як і зьмест школьных падручнікаў, зьмяніліся па сямі ключавых пытаньнях:

1. Кіеўская Русь разглядаецца або як цалкам протаўкраінская дзяржава, або як утварэньне, на спадчыну якога ўкраінцы маюць пераважнае права. Дзяржаўным сымбалем Кіеўскай Русі быў трызуб, а грашовай адзінкай — грыўня (дадатковы аргумэнт на карысьць “1000-гадовай традыцыі дзяржаўнасьці”⁷³).

2. Пераяслаўская дамова 1654 году не інтэрпрэтуецца ўжо як “узьяднаньне” дзьвюх галінаў аднаго народу, а як канфэдэратыўны хаўрус роўных. Украіну да яго змусіла нежаданьне Польшчы прызнаць Русь (Украіну й Беларусь) трэцім чальцом Польска-Літоўскага гаспадарства.

3. Царская ўлада ацэньваецца адмоўна, бо мела вынікам прыгон, страту нацыянальнай эліты й дэнацыяналізацыю.

4. Аўстрыйскае панаваньне малюецца ў больш дадатным сьвятле, бо дазволіла сфармаваць украінскую нацыю.

5. Падзеньне імпэрыяў: Украінская Народная Рэспубліка, Дырэкторыя й Гетманшчына 1917—1921 гадоў разглядаюцца як законныя спробы стварыць уласную дзяржаву.

6. Сталінізм — непрыхаваная вайна супраць украінскай мовы, культуры, нацыянальнай эліты. Штучна выкліканы галадамор 1933-га — генацыд украінцаў.

7. Другая сусьветная вайна: партызаны-нацыяналісты з Украінскай Паўстанцкай Арміі пераважна малююцца барацьбітамі і супраць нацыстаў, і супраць Саветаў. Для ўкраінскай постсавецкай гістарыяграфіі гэта самы супярэчлівы й складаны пэрыяд.

Беларусь    

Беларусы аказаліся не сьціплейшымі ад украінцаў — яны сьцьвярджалі, што будуюць сваю незалежнасьць на падмурку “шматвекавой традыцыі дзяржаўнасьці”. У 1991—1994 гадох у Беларусі пачала разгортвацца праграма нацыянальнага адраджэньня празь пераасэнсаваньне мінуўшчыны з нацыянальнага гледзішча. Расея малявалася не вызваліцелькай, а хіжым зьверам, а вернутыя з забыцьця змагары з Масквой ушаноўваліся як нацыянальныя героі. Нацыянальная Акадэмія навук разам з грамадзкімі дзеячамі пачала прапагандаваць беларускі нацыянальны этас⁷⁴. Джордж Сэнфард выказаў думку, што “чым маладзейшая дзяржава, тым большая імавернасьць зьяўленьня ў яе новай гістарыяграфіі “залатога веку”⁷⁵. І ім стаўся пэрыяд Вялікага Княства Літоўскага, якое ўлучала ўсю Беларусь і ў якім беларуская мова й беларускія законы мелі статус дзяржаўных. У 1991—1995 гадох Беларусь афіцыйна выкарыстоўвала герб ВКЛ — Пагоню.

Пасьля 1991 году нацыянальная гістарыяграфія імкнулася адрадзіць легендарную мінуўшчыну, якая падкрэсьлівала непарыўную сувязь Беларусі з Заходняй Эўропай, адрознасьць ад Расеі й “слаўную” гісторыю, у выніку гістарыяграфія ператварылася ў поле змаганьня “натывістаў” і “асыміляваных” за нацыянальную ідэнтычнасьць беларусаў⁷⁶. На працягу трох гадоў, што папярэднічалі абраньню ў 1994 годзе на прэзыдэнта Аляксандра Лукашэнкі, беларуская гістарыяграфія вызначалася як антысавецкай, гэтак і антырасейскай скіраванасьцю. Яна ўслаўляла часы ВКЛ і адмоўна ацэньвала расейскую імпэрскую палітыку канца XVIII стагодзьдзя, бо тая спрычынілася да дэнацыяналізацыі Беларусі.

У 1991 годзе ў Менску перавыдаецца “Кароткі нарыс гісторыі Беларусі” Ўсевалада Ігнатоўскага (1926 г.). Як і “Гісторыя Ўкраіны-Русі”, гэтая гістарычная праца вымалёўвае асобную, адрозную ад расейскай, гісторыю Беларусі з уласьцівай ёй нацыянальнай ідэнтычнасьцю. Новыя “героі”, што аб’явіліся ў беларускай гісторыі пасьля 1991 году, ваявалі ня толькі тэўтонскіх рыцараў, татараў ды палякаў, але й маскоўцаў, расейцаў. Яны меліся падкрэсьліць повязь Беларусі з Захадам, заклікаць да вяртаньня ў Эўропу, выявіць адрознасьць беларускай гісторыі, беларускага нацыянальнага характару ад расейскіх. Вось як апісвае задачы сярэдняй адукацыі ў 1991—1994 гадох адзін беларускі навуковец: “Вывучэньне беларускай гісторыі ў 5—11-х клясах павінна спрыяць нацыянальна-культурнаму адраджэньню беларускага этнасу праз азнаямленьне зь непаўторным гістарычным шляхам, матэрыяльнай і духовай культурай (беларускага) народу, ацэнку яго нацыянальнай самабытнасьці і каштоўнасьцяў у кантэксьце славянскай, эўрапейскай і сусьветнай культуры”⁷⁷.

Абраньне ў ліпені 1994 году прэзыдэнтам А.Лукашэнкі павярнула беларускую гістарыяграфію назад, у панславянскае, русафільска-савецкае рэчышча. Лідэр расейскіх лібэральных дэмакратаў-нацыяналістаў У.Жырыноўскі вітаў рашэньне Лукашэнкі адмовіцца ад новых падручнікаў па гісторыі, напісаных і выдадзеных пасьля 1991 году, з прычыны нібыта іх “нацыяналістычнага ўхілу”⁷⁸. Адпрэчыўшы здабыткі нацыянальнай гістарычнай школы, замацаваныя ў 1991—94 гадох, Лукашэнка вярнуў старыя савецкія падручнікі гісторыі, каб зьнівэляваць адрозьненьні паміж беларусамі й расейцамі, абгрунтаваць свае панславянскія ідэі ды далучыць краіну да былой савецка-расейскай мэтраполіі. Найбольш паважаныя беларускія пісьменьнікі пратэставалі супраць “гэтай спробы павярнуць назад раку гісторыі, атакі на духовую й інтэлектуальную свабоду нашага народу”⁷⁹. Але Лукашэнка застаецца непахісным, бо бачыць у вяртаньні да імпэрска-савецкай гістарыяграфіі ўзору 1934 году спосаб забясьпечыць падтрымку сваёй палітыцы, скіраванай на стварэньне беларуска-расейскага саюзу⁸⁰.

Зноў адбылася цэнтралізацыя Акадэміі навук Беларусі, спыніліся ўсе непажаданыя для ўладаў дасьледаваньні. “На незалежных гісторыкаў сёньня глядзяць як на апазыцыянэраў”, — наракае адзін аўтар⁸¹. Віцэ-прэм’ер У.Замяталін папярэдзіў, што “правакацыйныя” матэрыялы будуць выкрасьленыя з падручнікаў па гісторыі Беларусі, бо “нацыяналістычная апазыцыя” падтрымлівае альтэрнатыўную гістарыяграфію, якая асуджае рэпрэсіі 30-х гадоў супраць беларускай культуры⁸².

Вось асноўныя ідэалягічныя пастуляты цяперашняй русафільскай праімпэрскай беларускай гістарыяграфіі:

1. Самавызначэньне беларусаў зьвязваецца з расейскай, усходнеславянскай прасторай, а не з Заходняй Эўропай. Роля беларусаў у гісторыі ВКЛ замоўчваецца. Як заўважае Стывэн Б’юрант, “тых, хто хоча зьвязаць лёс Беларусі з Расеяй, мала цікавіць Вільня, Віленскі край, беларуская спадчына Вялікага Княства”⁸³.

2. Перасьлед беларускай мовы й культуры як за царскім рэжымам (напрыклад, зьнішчэньне Грэка-каталіцкай (уніяцкай) царквы ў 30-х гадох ХІХ стагодзьдзя, забарона беларускай мовы ў 1866 годзе), гэтак і за Саветамі (напрыклад, масавыя забойствы ў Курапатах у 1937—1941 гадох) абыходзіцца ўвагай.

3. Савецкая ўлада была “дабрадайнай” для Беларусі⁸⁴.

4. Да СССР Беларусі не існавала. Таму аснова Беларускай дзяржаўнасьці — Савецкая Беларусь.

5. У былым СССР Беларусь была “малодшай сястрой” Расеі.

6. Расейцаў зноў выяўляюць толькі “вызваліцелямі” і ніколі — захопнікамі.

7. У 1995 годзе нацыянальная сымболіка была замененая на пераробленую савецкую.

8. Беларусь была адным з найбольш “адукаваных” рэгіёнаў СССР.

9. Да беларускай мовы пагардліва ставяцца як да вясковай гаворкі. Калі чалавек бярэ за родную мову расейскую, то гэта ўважаецца за адзнаку “прагрэсу”.

Малдова    

Савецкі рэжым утварыў Малдаўскую рэспубліку пасьля другой сусьветнай вайны з Бэсарабіі ды ўкраінскага Прыднястроўя. Як і ў выпадку з Македоніяй, асобную нацыянальную самасьвядомасьць малдаванаў мэтанакіравана ўзрошчвала ды насаджала былая мэтраполія. Хоць спачатку ў Малдове і сьцьвярджалі, што дзяржава будуецца на падмурку шматвекавой традыцыі, за гэтымі словамі можна пабачыць нейкі рэальны зьмест, толькі калі прызнаць прыналежнасьць Малдовы да Румыніі як адной з трох традыцыйных румынскіх зямель. Калі зь сярэдзіны 90-х малдаўская эліта пачала выступаць супраць аб’яднаньня з Румыніяй, то, каб давесьці сваё права на дзяржаўнасьць, яна зьвярнулася да нядоўгай гісторыі незалежнай дзяржаўнасьці Малдовы ў 1918 годзе.

У былым СССР малдаўскую ідэнтычнасьць насаджала савецкая ўлада, каб пацьвердзіць легітымнасьць свайго панаваньня ды пераканаць усіх у тым, што этнічна гэты рэгіён не належыць Румыніі. Малдаўскую (гэта значыць румынскую) мову перавялі на кірыліцу. Малдаўская савецкая гістарыяграфія імкнулася прыменшыць гістарычныя повязі з Румыніяй і перабольшыць славянскія карані Бэсарабіі. Да прыкладу, сьцьвярджалася, што 40% малдаўскіх словаў маюць славянскае паходжаньне.

Таму Малдова — “асабліва няўстойлівая новая дзяржава”⁸⁵. Як і шмат якім іншым постсавецкім рэспублікам, ёй даводзіцца шукаць раўнавагу паміж умацаваньнем фэдэратыўных структураў і забесьпячэньнем правоў нацыянальных мяншыняў. Жорсткі ўціск мяншыняў, выкліканы боязьзю сэпаратызму ды нежаданьнем прызнаць, што Малдова — поліэтнічная дзяржава, прывялі да міжнацыянальных канфліктаў з Прыднястроўем і Гагаузіяй. Дзяржаўныя межы Малдовы вызначала кіраўніцтва былога СССР. Прызнаць гэта азначае для Малдовы прызнаць шматнацыянальнасьць краіны, яе культурную разнастайнасьць⁸⁶.

Праблема гагаузаў (цюрскага народу, які вызнае хрысьціянства) вырашылася праз наданьне ім аўтаноміі. З Прыднястроўем усё больш складана, бо пытаньне сягае тых часоў, калі ў 1924 годзе ў межах Украіны ўтварылася Малдаўская АССР, якую пасьля 1945 году далучылі да Малдавіі. Яе ўваскрасілі ў верасьні 1991 году ў супрацьвагу ідэі паяднаць Малдову з Румыніяй. Расейскамоўныя homo sovieticus на чале Прыднястроўя праводзяць панславянскую, прасавецкую палітыку.

Як і іншыя постсавецкія дзяржавы, Малдова мусіць вызначыцца ў дачыненьні да Расеі. Але Малдова павінна вызначыцца і што да Румыніі, зь якой яна мае супольны сьцяг, супольную мову, а з ХІХ стагодзьдзя, калі казаць пра Бэсарабію, і супольную гісторыю. Творчая інтэлігенцыя арыентуецца на Румынію, у большасьці сваёй выступае за аб’яднаньне. Такім чынам, утварылася даволі дзіўная сытуацыя, калі інтэлігенцыя, якой належыць асноўная роля ў забесьпячэньні “культурнай гегемоніі” ды стварэньні новай нацыянальнай гістарыяграфіі, адмаўляе само існаваньне малдаўскай дзяржавы як “штучнага” расейска-савецкага ўтварэньня. Як і ў многіх посткаляніяльных дзяржавах, творчая інтэлігенцыя адарваная ад насельніцтва (пераважна вясковага), 80% якога ідэнтыфікуюць сябе толькі з сваёй мясцовасьцю. Таму аб’яднаньне з Румыніяй падтрымліваюць толькі 5—10% малдаванаў⁸⁷. А гэта азначае, што праз разрыў між творчай інтэлігенцыяй і рэштай грамадзтва праблема самаідэнтыфікацыі яшчэ доўга ня страціць сваёй вастрыні⁸⁸.

У выніку рэформы школьных праграмаў у школах выкладаецца румынская нацыянальная гісторыя, падкрэсьліваецца прыналежнасьць новаўтворанай дзяржавы да “Эўропы”, а не Эўразіі. У рэчышчы дэрусіфікацыі адбыўся пераход на лацініцу, вуліцам і гарадом вярнулі іх гістарычныя бэсарабскія назвы. Але пад гэтымі працэсамі цяпер падведзеная рыса. У 1994—2000 гадох малдаўская эліта ўзмоцнена прапагандавала ідэі малдаўскай дзяржаўнасьці, а не панрумынскасьці. Малдаўскім уладам не пазайздросьціш: яны вымушаны будаваць лібэральную нацыянальную дзяржаву, балянсуючы паміж творчай інтэлігенцыяй, арыентаванай на аб’яднаньне з Румыніяй, і левымі, якія хочуць, каб Малдова, на прыклад Беларусі, памкнулася назад, у абдымкі былой расейска-савецкай імпэрыі⁸⁹. Зь перамогай камуністаў на выбарах 2001 году малдаўская нацыянальная палітыка ў моўных і гістарыяграфічных пытаньнях вярнулася ў савецкае рэчышча.

Па-сэпаратысцку настроенае Прыднястроўе, кіраўніцтва якога ў 1992 годзе пры падтрымцы савецкай, а пасьля расейскай арміі пасьпяхова вяло барацьбу з Малдовай, арыентуецца на Расею, на ўсходнеславянскую культурную прастору. Як заявіў прэзыдэнт прыднястроўскага сэпаратысцкага анкляву Сьмірноў, “нам наканавана арыентавацца на Расею”⁹⁰. Прыднястроўскія сэпаратысты маюць хаўрусьнікаў у астатняй Малдове сярод левых, якія жадаюць, каб канстытуцыя надавала статус тытульных дзьвюм нацыям — малдаванам і расейцам, каб дзяржаўнымі абвяшчаліся дзьве мовы — малдаўская і расейская.

Каб Прыднястроўе засталося ў складзе Малдовы, неабходна аслабіць значэньне румынскае ідэнтычнасьці малдаванаў. Малдаўскае кіраўніцтва стаіць перад няпростым выбарам: альбо захоўваць нацыянальную дзяржаву як de facto досыць мяккую канфэдэрацыю Бэсарабіі ды Прыднястроўя (за што выказваецца былая мэтраполія Расея), альбо далучыць Бэсарабію да Румыніі, вярнуцца да міжваеннага статусу правінцыі. Такім чынам, посткаляніяльная спадчына працягвае адыгрываць у малдаўскай палітыцы вызначальную ролю, а “пытаньне нацыянальнага самавызначэньня будзе заставацца рухавіком малдаўскай палітыкі”⁹¹.

Казахстан    

Цэнтральнаазіяцкія дзяржавы атрымалі ў спадчыну калянізацыю, сэкулярызацыю, русіфікацыю ды штучныя межы. Расейскія каляністы рэдка калі зьмешваліся з тамтэйшым насельніцтвам, мала хто браў зьмяшаныя шлюбы ці даваў сабе клопату вучыць мову карэнных жыхароў. Імігранты-расейцы ўсьведамлялі сваю прыналежнасьць да СССР, а не да рэспублікі, у якой жылі. У Казахстане (і ў Кіргізіі), як і ўва Ўкраіне і Беларусі, этнічная разьяднанасьць тытульнай нацыі зашкодзіла кансалідацыі.

Ціск “зьнізу” — з боку творчай інтэлігенцыі — у спалучэньні зь ціскам “зьверху” — з боку былой камуністычнай эліты — прымусіў пяць цэнтральнаазіяцкіх дзяржаваў зьвярнуцца да таго праекту нацыянальнага будаўніцтва, калі мясцовы патрыятызм адмаўляецца на карысьць агульнанацыянальнага. У большасьці краінаў Расею пачалі ўважаць не за “старэйшага брата”, а за калянізатара, расейцаў паволі выціскаюць зь дзяржаўнай адміністрацыі, бізнэсу, банкаўскай сфэры, юрыспрудэнцыі. Іх паблажлівае стаўленьне да “ніжэйшых” цэнтральнаазіяцкіх культураў было асабліва недаспадобы мясцовым лідэрам, якія адраджаюць гістарычныя міты, каб давесьці, што іх культурныя карані нашмат больш старажытныя й велічныя за расейскія, што да прыходу Расеі ў іх быў свой “залаты век”. Канстытуцыйна гарантуецца перавага тытульнай нацыі, культура і “карані” якой абараняюцца нацыяльнай дзяржавай. Расейскі ўплыў пашырыўся ці, прынамсі, ня зьменшыўся ў Казахстане (і Кіргізіі), бо там эліта і тытульная нацыя разьяднаныя. (Як і ўва Ўкраіне і Беларусі, яны падзяляюцца на казахскамоўных “натывістаў” і расейскамоўных “асыміляваных” казахаў)⁹².

Цэнтральнаазіяцкія дзяржавы легітымізуюць сваю дзяржаўнасьць праз новыя міты, якія даводзяць іх адвечнае права на свае тэрыторыі. Складнікам новай дзяржаўнай ідэалёгіі робяцца традыцыйныя грамадзкія, культурныя, нацыянальныя вартасьці карэннае нацыі. Асобны пункт вяртаньня гістарычнай мінуўшчыны — вяртаньне памяці пра нацыянальных герояў часоў “залатога веку”. Царская ўлада атрымала адмоўную ацэнку, а Расея больш не ўважаецца за “носьбіта цывілізацыі”⁹³. Па ўсёй Цэнтральнай Азіі на месцы помнікаў Леніна паўстаюць манумэнты героям дасавецкай пары, якіх часьцяком кляйміла савецкая гістарыяграфія⁹⁴.

Перад Казахстанам стаіць асабліва цяжкая задача фармаваньня нацыі, ня толькі таму што яго грамадзтва падзяляецца паводле моўнай прыкметы, але й таму, што Казахстан — дзьвюхнацыянальная дзяржава з прыкладна роўнай колькасьцю расейскага й казахскага насельніцтва. І ўсё ж Казахстан сьцьвярджае, што будуе сваю дзяржаву на падмурку 500-гадовай традыцыі дзяржаўнасьці, якая ўзыходзіць да Казахскага Ханства сярэдзіны XV стагодзьдзя. Паўстаньні ў 1916 годзе супраць набору ў царскае войска і ў 1986-м супраць прызначэньня расейца першым сакратаром Камуністычнае партыі Казахстану тлумачацца як праявы прагненьня пазбавіцца ад іншаземнага панаваньня.

Каб абказашыць поўнач краіны, у 1998—1999 гадох сталіцу перанесьлі з Алматы ў Астану — новы палітычны й дзяржаўна-адміністрацыйны цэнтар краіны. (Праект каштаваў 1 млрд даляраў.) У новай сталіцы адкрылі помнік “тым вялікім героям, якія ў змрочныя часы не шкадавалі сілаў, каб абараніць бацькаўшчыну”. Новаўтвораная дзяржава называецца поліэтнічным грамадзтвам і ў той жа час адвечнай радзімай казахскага народу. Праўда, пры гэтым выкарыстоўваюцца толькі казахскія сымбалі й міты⁹⁶. Казахская мова пашыраецца коштам выцісканьня расейскай, а 1998 год у рамках дзяржаўнай палітыкі, скіраванай на падтрымку казахскай нацыянальнай ідэі, быў абвешчаны “годам нацыянальнага адзінства і нацыянальнай гісторыі”.

У Алмаце ў 5-ю гадавіну незалежнасьці ў прысутнасьці прэзыдэнта Турцыі быў адкрыт вялікі манумэнт незалежнай Казахскай дзяржаве. Помнік цюрскаму продку-ваяру мусіць сьведчыць пра даўгую гісторыю Казахстану. У 5-ю гадавіну незалежнасьці прэзыдэнт Нурсултан Назарбаеў у сваёй прамове зьвязаў змаганьне за сувэрэнітэт краіны з нацыяналістычнымі выступленьнямі 1986 году — відавочна, ствараючы новы міт вытокаў дзяржаўнасьці. “Дзень незалежнасьці” Казахстану сьвяткуецца 12 сьнежня — у дзень, калі ў 1986 годзе пачалося “паўстаньне” супраць расейскай імпэрыі⁹⁷. Паводле словаў прэзыдэнта Назарбаева, адраджэньне казахскай гісторыі азначае “адраджэньне духу нацыі”⁹⁸. Дамовы з Расеяй 1731 і 1740 гадоў разглядаюцца як часовыя пагадненьні, а не як добраахвотнае ўзьяднаньне, як сьцьвярджала расейская і савецкая гістарыяграфія. (Падобным жа чынам зьмянілася ацэнка Пераяслаўскай дамовы 1654 году ў постсавецкай украінскай гістарыяграфіі.)

Высновы

У 13 з 14 нерасейскіх рэспублік былога Саюзу адбываецца “разьвітаньне з імпэрыяй”, якое ўключае ў сябе разбудову і кансалідацыю нацыянальных дзяржаваў. Толькі ў Беларусі не назіраецца “пераходу ад імпэрыі”, неад’емная частка якога — перамены ў нацыянальнай гістарыяграфіі. Малдова спрабуе пайсьці ўсьлед за Беларусяй, але невядома, да чаго прывядзе падобная палітыка, бо яна сутыкаецца з моцным супрацівам.

У гэтым артыкуле разглядаліся прыклады чатырох постсавецкіх дзяржаваў у пяці рэгіёнах. Па-першае, фармаваньне нацыі ў трох зь іх (за выняткам Беларусі) ажыцьцяўляецца паводле лібэральнай мадэлі і спалучаецца з будаўніцтвам грамадзянскае нацыянальнае супольнасьці⁹⁹. Па-другое, адзіная з разгляданых краінаў — Беларусь — пайшла іншым шляхам, бо дзяржаўная ўлада апынулася ў руках “асыміляваных” — расейскамоўных homo sovieticus. Яны спрабуюць правесьці беспрэцэдэнтны экспэрымэнт па інтэграцыі калёніі назад у былую імпэрыю — Расею. Малдова можа паспрабаваць зрабіць тое самае, што і Беларусь.

Па-трэцяе, “постімпэрская трансфармацыя” ўва Ўкраіне, Малдове і Казахстане сутнасна адрозьніваецца ад тых працэсаў, што дзеяліся ў 70-х—80-х гадох у Лацінскай Амэрыцы (тая вызвалілася з-пад партугальскага й гішпанскага панаваньня ў ХІХ стагодзьдзі) і ад таго, што раней адбывалася ў паўднёвай Эўропе. “Разьвітаньне з імпэрыяй” у постсавецкіх дзяржавах больш нагадвае досьвед посткаляніяльных краінаў Афрыкі й Азіі.

Па-чацьвёртае, Малдова дае прыклад фармаваньня, а не разбурэньня нацыі пры камуністах, як і Македонія ў былой Югаславіі. Украіна і Казахстан “вяртаюцца” да нацыянальнай гістарыяграфіі, зьнішчанай за часам імпэрыі. Між тым у Беларусі лукашэнкаўцы ўпэўненыя, што ніякай “калянізацыі” не было і што Расея была дабрадзейным “старэйшым братам”. І таму з чатырох прыведзеных прыкладаў Малдова найбольш нагадвае той тып посткаляніяльнай краіны, да якога належаць былыя калёніі заходніх імпэрыяў.

Па-пятае, Расея і Турцыя, у адрозьненьне ад заходнеэўрапейскіх дзяржаваў, не стварылі нацыянальных дзяржаваў да фармаваньня імпэрыі. Турэцкая нацыянальная дзяржава ўзьнікла толькі пасьля разбурэньня Асманскай імпэрыі. Распад Савецкай імпэрыі дае Расейскай Фэдэрацыі шанец ператварыцца ў нацыянальную дзяржаву.

У Расеі дасюль не зьявіўся лідэр, падобны да Кемаля Ататурка, які б рэзка парваў з імпэрскім мінулым і зрабіў выбар на карысьць нацыянальнай дзяржавы. Кіраўніцтва Расеі ўсё ніяк ня можа вызначыцца, быць Расеі нацыянальнай дзяржавай, ці ачольваць новы саюз і прэтэндаваць на ролю “вялікай дзяржавы” (як раней казалася, у такім выпадку ў новы саюз мусяць уваходзіць Украіна і Беларусь), ці сумяшчаць першае і другое. Царская і савецкая імпэрыі пакінулі расейцам глыбокі постімпэрскі крызыс самаідэнтыфікацыі, зьвязаны з пошукам адказу на пытаньне, дзе ўсё ж знаходзіцца “Расея”. Яшчэ моцная спакуса наноў аб’яднаць імпэрыю (пра што сьведчыць беларускі прыклад).

Наастатку хацелася б сказаць, што галоўная думка гэтага артыкулу ў тым, што пераасэнсаваньне мінулага, адраджэньне нацыянальнай гісторыі і калектыўнай памяці адыгрываюць аснаватворную ролю ў “разьвітаньні з імпэрыяй” і пераадоленьні каляніяльнай спадчыны. У постсавецкіх дзяржавах (апроч Беларусі) вяртаньне нацыянальнай гісторыі адбываецца адначасова з адмаўленьнем ад царска-савецкіх імпэрскіх гістарычных мадэляў, якія пазбаўлялі гэтыя нацыі мінуўшчыны, цяпершчыны і будучыні. Новая нацыянальная гісторыя імкнецца давесьці права новаўтвораных дзяржаў на незалежнасьць, зьвяртаючыся да “залатога веку” ў даімпэрскай гісторыі. Яна пацьвярджае права карэннай нацыі на свае тэрыторыі, не згаджаецца з навязаным імпэрыяй вобразам сваёй нацыі як “малодшага брата”, а яе культуры — як “ніжэйшай”, правінцыйнай.

У сваю чаргу, абавязак навукоўцаў — зьмясьціць працэсы “разьвітаньня з імпэрыяй” у постсавецкіх краінах у кантэкст дэкалянізацыі, што адбывалася ўва ўсім сьвеце пасьля другой сусьветнай вайны.

Пераклаў з ангельскай
Міхась Авечкін
паводле Nationalities Papers, Vol.30, No.2, 2002