І

Сіс і Ун

1. Сіс

Малады белы лоб cьвеціцца ў цемры. Адзінаццацігадовая дзяўчынка. Сіс.

У сапраўднасьці толькі вечарэла, але ўжо было зусім цёмна. Марозная, позьняя восень. Сьвяцілі зоркі, але не было ні месяца, ні сьнегу, які мог бы адсьвечваць, а таму цемра гусьцела, дарма што было зорна. Абапал быў мёртва‑ціхі лес — з усім, што жыло і мерзла ў ім аб гэтай гадзіне.

Шмат пра што думала Сіс, калі ішла, захутаная ад марозу. Яна ўпершыню выбралася да амаль незнаёмай дзяўчынкі Ун, насустрач невядомаму, таму была моцна ўсхваляваная.

Яна здрыганулася:

Гучны трэск перапыніў ейныя думкі, ейнае спадзяваньне. Нібыта нешта доўга лопалася — штораз далей і далей, аж пакуль заглухла. Гэта быў лёд на вялізным возеры там долу. У гэтым не было нічога страшнага, наадварот, можна было радавацца, бо трэск абвяшчаў, што лёд робіцца яшчэ крыху мацнейшы. Грукат быў падобны на стрэл з дубальтоўкі, а доўгія, вузкія, як лязо нажа, расколіны беглі ад паверхні глыбока ўніз — аднак кожнай раніцы лёд рабіўся мацнейшы і больш надзейны. Восень у гэтым годзе была незвычайна доўгая і марозна‑бясьсьнежная.

Кусьлівы холад. Але ня холад пужаў Сіс. Гэта ня тое. Яе страсянула ад грукату ў цемры, але яна адразу пайшла цьвёрдым крокам далей.

Дарога да Ун была нядоўгая. Сіс ведала яе, гэта было амаль так сама, як у школу, толькі трэба было ўзяць трохі ўбок. Таму ёй дазволілі пайсьці адной, хоць ужо цямнела. Бацька з маці былі не з палахлівых. Дарога шырокая, сказалі яны, калі яна зьбіралася ісьці проці вечару. На такое нічога ім ня скажаш. Сама яна баялася цемры.

Дарога шырокая. Аднак жа цяпер ісьці адной было немалой справай. Яе галава была ганарліва прыўзьнятая. Сэрца крышачку калацілася пад цёплым паліто. Вушы чуйна прыслухоўваліся: абапал дарогі было занадта ўжо ціха, а яна ж ведала, што яшчэ чуйнейшыя вушы прыслухоўваліся да яе адтуль, зь лесу.

Таму трэба было ступаць моцна і ўпэўнена па ўмерзлай на камень дарозе, каб стукат тваіх крокаў было добра чуваць. Калі цябе пацягне ісьці крадком, ты прапала. А што ўжо казаць, калі б ты страціла галаву і кінулася бегма. Тады можна здурэць ад такога бегу.

Сіс мусіла пайсьці да Ун сёньня вечарам. І яна спакойна магла гэта зрабіць, бо вечары цяпер былі доўгія. Цямнела так рана, што Сіс магла ўдосталь пабыць з Ун і вярнуцца дахаты яшчэ да таго, калі звычайна кладуцца спаць.

Цікава, чаго я даведаюся ад Ун. Бо чагосьці напэўна даведаюся. Я чакала гэтага ўсю восень, зь першага дня, калі незнаёмая Ун зьявілася ў школе. Чаму — сама ня ведаю.

Гэтае спатканьне — нешта зусім новае і небывалае, і выпала яно якраз на сёньня. Пасьля доўгага чаканьня яно прыйшло так раптоўна.

Па дарозе да Ун. Зь лёгкімі дрыжыкамі ад нецярплівасьці. Марознае паветра абвявае гладкі лоб.

2. Ун 

Па дарозе да нечага цікавага Сіс думала, што ёй вядома пра Ун. Яна ішла выпрастаная, з паднятай галавою, і намагалася заглушыць страх перад цемрай.

Яна ведала няшмат. І марна было б распытваць тутэйшых людзей, яны таксама наўрад ці сказалі б ёй больш пра Ун.

Ун была тут новая, яна прыехала сюды вясною з даволі далёкай гміны, зь якой ніхто з тутэйшых ня меў ніякіх сувязяў.

Казалі, Ун пераехала сюды нібыта таму, што ўвесну засталася сіратою. Яе маці захварэла і памерла ў роднай старане. Яна была незамужняя і ня мела там блізкіх, а тут жыла яе старэйшая сястра, і да гэтай якраз цёткі прыехала Ун.

Яе цётка жыла тут здаўна. Сіс была зь ёй ледзьве знаёмая, хоць цётка апошнім часам і не цуралася людзей. Яна жыла адна ў малой хаціне і перабівалася чым магла. Яе амаль ніколі не сустрэнеш, хіба што па дарозе ў краму. Сіс чула, нібыта цётка прыняла Ун вельмі сардэчна. Аднойчы Сіс хадзіла да цёткі разам з мамай, якая не магла недзе даць рады зь вязаньнем. Гэта было шмат гадоў таму, калі пра Ун ніхто нават ня чуў. Сіс памятае, што самотная жанчына ў хаціне была вельмі ласкавая. І ніхто ніколі не сказаў пра яе дрэннага слова.

Пасьля прыезду Ун паводзіла сябе так сама: яна не далучылася адразу да гурту мясцовых дзяўчат, як тыя таго чакалі і хацелі. Яна траплялася ім часам на дарозе або ў месцах, дзе звычайна сустракаеш людзей. Яны глядзелі на яе, як на чужаніцу. Так мусіла быць. У яе не было бацькоў, і гэта ахінала яе нейкім асаблівым сьвятлом, бляскам, якога яны не маглі як сьлед растлумачыць. Але яны таксама ведалі, што яе адчужанасьць неўзабаве мінецца: увосень яны спаткаюцца ў школе, і тады ўсё наладзіцца.

Сіс таксама летам нічога не рабіла, каб зблізіцца з Ун. Час ад часу яна бачыла Ун разам зь ейнай мілай старой цёткай. Сустрэўшыся зь ёю, яна заўважыла, што яны больш‑менш аднаго росту. Яны зьдзіўлена паглядзелі адна на адну і разышліся. Чаму яны зьдзівіліся, яны й самі ня ведалі, але нейкая прычына тут мусіла быць…

Казалі, што Ун вельмі нясьмелая. Гэта гучала цікава. Усе дзяўчынкі не маглі дачакацца сустрэчы зь нясьмелай Ун у школе.

Сіс таксама не магла дачакацца, але дзеля асаблівае прычыны: яна вяла рэй на школьных перапынках. Яна прызвычаілася да таго, што гэта яна ўсё заўсёды прыдумляла гульні — яна ніколі не задумвалася, чаму яно так было, але гэта ёй падабалася. Яна цешылася спадзяваньнем на сваю ролю завадатаркі, калі Ун прыйдзе ў школу і трэба будзе яе прыняць.

Калі пачаўся школьны год, уся кляса — дзяўчынкі і хлопчыкі — як звычайна, скупіліся вакол Сіс. Яна добра адчула, што гэта ёй падабаецца, як і год таму, і, магчыма, сёе‑тое рабіла дзеля таго, каб замацаваць сваё становішча.

Нясьмелая Ун трымалася наўзбоч. Яны дапытліва агледзелі яе, і яна адразу ім спадабалася. Выглядала, нібыта зь ёю ўсё ў парадку. Дзяўчынка пры сваім розуме, як той казаў. Сымпатычная.

Але яна не краналася зь месца. Яны зьлёгку спрабавалі сяк‑так завабіць яе да сябе, ды ўсё марна. Сіс стаяла ў сваёй кампаніі і чакала яе, і так мінуў першы дзень.

Так мінула шмат дзён. Ун не падавала ні знаку, што хоча зь імі зблізіцца. Урэшце Сіс падышла да яе і спыталася:

— Ты ня хочаш да нас?

Ун пакруціла галавой у адказ.

Але яны адразу адчулі, што падабаюцца адна адной. Быццам нейкая дзіўная іскра праскочыла між імі. Я мушу зь ёю пасябраваць! Ня ведаю чаму, але абавязкова.

Сіс паўтарыла са зьдзіўленьнем:

— Ты ня хочаш да нас!

Ун зьбянтэжана ўсьміхнулася.

— Ды не…

— Дык чаму?

Ун зноў зьбянтэжана ўсьміхнулася.

— Я не магу…

Сіс падалося, што яны ўвадначас гуляюць у гульню, у якой адна адну вабіць да сябе.

— Дык чаго табе не хапае? — спытала Сіс проста з мосту і так дурнавата, што адразу горка аб гэтым пашкадавала. Ун не выглядала на такую, якой чагосьці не хапае. Наадварот.

Ун крыху пачырванела.

— Не, ня ў гэтым рэч,  а…

— Ды я й так ня думала! Але было б файна, каб ты была з намі.

— Не пытайся ў мяне больш пра гэта, — папрасіла Ун.

Сіс адчула сябе так, быццам на яе вылілі вядро халоднай вады, і змоўкла. Надзьмутая, яна вярнулася да свае кампаніі і распавяла пра размову.

Больш яны яе не чапалі. Ун стаяла на сваім звычайным месцы, не гуляла зь імі на перапынках. Нехта сказаў, што яна задавака, але мянушка не прынялася і яе не дражнілі — было ў ёй нешта, што ўсіх паўстрымоўвала.

На ўроках адразу выявілася, што Ун была адной з найбольш кемлівых. Але яна не выстаўлялася з гэтым, і яны мімавольна сталі яе паважаць.

Сіс усё гэта добра заўважала. Яна адчувала, што Ун моцна настойвае на тым, каб заставацца на тым самым месцы на школьным двары — яна зусім не была бездапаможнай бедачынкай. Сіс выкарыстоўвала ўсе свае здольнасьці, каб верхаводзіць у групе, і ў яе гэта атрымлівалася, аднак жа яна адчувала, што Ун, якая стаяла наводдаль, была мацнейшая за яе, хоць нічога не рабіла і нікога за сабой ня мела. Яна пачала прайграваць Ун — магчыма, яе сябры таксама гэта бачылі? І проста не насьмельваліся перайсьці да Ун? Ун і Сіс як быццам стварылі дзьве партыі, але гэта адбывалася паціху, гэта была справа толькі паміж ёй і новай. Ніхто не заікнуўся пра гэта ні словам.

Неўзабаве на ўроках Сіс пачала адчуваць на сабе позірк Ун. Ун сядзела ззаду за некалькі партаў ад Сіс, таму ёй было зручна гэта рабіць.

Сіс адчувала дзіўныя дрыжыкі ў целе. Ёй было так прыемна, што яна гэта ледзь хавала. Яна ўдавала, што нічога ня здарылася, але адчувала, што яе зацягвае ў нешта нязьведанае і добрае. Калі яна пасьпявала азірнуцца і злавіць той позірк, дык бачыла, што ў ім не было ні дапытлівасьці, ні зайздрасьці, а толькі жаданьне. І спадзяваньне. Як толькі яны выходзілі з клясы, Ун прыкідвалася абыякавай і не падыходзіла. Але цяпер па сьпіне Сіс час ад часу бегалі прыемныя мурашкі: Ун сядзіць і глядзіць на мяне.

Яна амаль заўсёды старалася пазьбегчы таго позірку, яшчэ не наважвалася лавіць яго, і толькі калі забывалася, кідала кароткі позірк на Ун.

Чаго Ун хоча?

Калісьці скажа.

На дварэ Ун стаяла пад сьцяной і не гуляла ні ў якія гульні. Стаяла і спакойна глядзела на іх.

Чакаць. Трэба чакаць, ажно надыдзе той дзень. А пакуль — задаволіцца тым, што было цяпер, яно таксама было незвычайнае.

Трэба толькі, каб іншыя нічога не заўважылі. Сіс здавалася, што гэта ёй удаецца. Ажно тут адна сяброўка азвалася да яе зь лёгкай зайздрасьцю ў голасе:

— Але ж і займае цябе гэтая Ун!

— Не!

— Сапраўды не? Ты проста вачэй зь яе ня зводзіш, мы ж бачым.

Ці сапраўды яно так? — падумала зьбянтэжаная Сіс.

Сяброўка кісла засьмяялася.

— Мы ўсе даўно гэта бачым, Сіс.

— Значыць, мне так падабаецца, а я ж магу глядзець, куды хачу!

— Ды ўжо ж!

Сіс ішла і думала пра ўсё гэта. І вось яно падыходзіць да канца, цяпер. Сёньня. Дзеля гэтага яна туды ідзе.

Раніцай Сіс, сядаючы за парту, знайшла першую запіску:

Я мушу спаткацца з табою, Сіс.

Подпіс: Ун.

Як праменьчык невядома адкуль.

Яна азірнулася, і іхныя позіркі сустрэліся. Яны праніклі адна ў адну. Дзіўна. Нічога больш не вядома, нельга больш думаць пра гэта.

Запіскі кружлялі між імі гэтага добрага дня. Сёньняшняга дня. Іх перадавалі з парты на парту добразычлівыя рукі.

Я таксама ахвотна спаткаюся з табою.

Подпіс: Сіс.

Калі мы можам спаткацца?

Калі хочаш, Ун! Можам спаткацца і сёньня.

Дык я хачу сёньня!

Пойдзем пасьля ўрокаў да мяне дадому, Ун?

Не. Гэта ты павінна прыйсьці да мяне дадому, інакш я не хачу.

Сіс хутка адвярнулася. Што гэта значыць? Яна сустрэла позірк Ун, якая кіўком пацьвердзіла напісанае на паперы. Не задумваючыся ні на сэкунду, Сіс паслала адказ:

Я прыйду да цябе.

На гэтым ліставаньне закончылася. Яны не гаварылі, пакуль ня скончыліся ўрокі. Тады падышлі адна да адной і пагутарылі, пасьпешна і зьбянтэжана. Сіс спыталася, ці Ун усё ж ня пойдзе да яе?

— Не, а чаму? — адказала Ун.

Сіс запнулася. Яна мела на ўвазе, што ў іх ёсьць такія рэчы, якіх, пэўна, не было ў цёткі Ун, а яшчэ яна прызвычаілася, што сяброўкі наведвалі яе дома. Яна засаромелася і не наважылася сказаць гэтага Ун.

— Ды так сабе, — сказала яна.

— Ты ж сказала, што прыйдзеш да мяне, дык…

— Так, але я не магу ісьці з табою зараз, спачатку мне трэба дадому, каб бацькі ведалі, дзе я буду.

— Так, зразумела.

— Дык я прыйду вечарам, — сказала Сіс, як зачараваная. Яна не магла зразумець, што яе зачароўвала. Магчыма, усё тое, што ў ейных вачах атачала Ун.

Гэта ўсё, што Сіс ведала пра Ун. Цяпер Сіс ішла да яе, зайшоўшы дадому і папярэдзіўшы бацькоў.

Мароз кусаў Сіс. Пад нагамі рыпела, унізе на возеры патрэскваў лёд.

Паказалася хаціна, у якой жылі Ун зь цёткай. Сьвятло з вокнаў падала на пабеленыя інеем бярозы. Сэрца білася ў радасьці і спадзяваньні.

3. Адзін‑адзінюсенькі вечар

Ун, напэўна, стаяла ля вакна і выглядвала Сіс, бо зьявілася ў дзьвярах яшчэ да таго, як Сіс падышла да парога. Яна была ў доўгіх нагавіцах, у якіх хадзіла ў школу.

— Ці цёмна табе было ісьці? — спытала яна.

— Цёмна? Так, але нічога страшнага, — адказала Сіс, хоць ісьці ў цемры церазь лес было страшнавата.

— А ці не было табе холадна? Цяпер вечарамі жах які мароз!

— Таксама нічога страшнага, — сказала Сіс.

— Файна, што ты схацела прыйсьці да нас. Цёця кажа, што ты тут была адзін‑адзінюсенькі раз, калі была зусім малая, — сказала Ун.

— Так, я гэта помню. Тады я нічога пра цябе ня ведала.

Гаворачы, яны абмералі адна адну позіркамі. Цётка выйшла да іх і ветліва ўсьміхнулася.

— А вось і цёця, — сказала Ун.

— Добры вечар, Сіс. Заходзь хутчэй дахаты, тут захоладна стаяць. Заходзь у цяпло і распранайся.

Цётка гаварыла ветліва і спакойна. Яны ўвайшлі ў малы цёплы пакой. Сіс зьняла прамерзлыя боты.

— Ці помніш, як тут было, калі ты сюды прыйшла першы раз? — спыталася цётка.

— Не.

— Тут нічога не зьмянілася, усё дакладна так, як было тады. Ты была разам з мамай, я добра гэта помню.

Цётцы відавочна хацелася пагаманіць, нагода дзеля гэтага здаралася даволі рэдка. Ун стаяла і чакала, калі яна застанецца сам‑насам з госьцяй. Але цётка яшчэ не нагаварылася.

— А потым я бачыла цябе толькі выпадкам, Сіс. Вядома, у цябе ж не было да мяне ніякае справы — ажно пакуль я ня ўзяла да сябе Ун. Цяпер будзе зусім інакш. Мне пашанцавала, што Ун са мною.

Ун нецярпліва чакала.

Цётка сказала:

— Я й сама бачу, Ун. Але ты не сьпяшайся. Цяпер Сіс павінна папіць чаго‑небудзь гарачага.

— Я ня зьмерзла.

— Усё гатова на пліце, — сказала цётка. — Я думаю, што сёньня і захоладна, і запозна, каб выходзіць у такое надвор’е. Лепш бы ты прыйшла ў нядзелю.

Сіс паглядзела на Ун і адказала:

— Я не магла, бо гэта выпала сёньня.

Цётка засьмяялася. Яна была ў добрым гуморы.

— Ну, калі так…

— І я пасьпею вярнуцца дадому перш, чым бацькі пойдуць спаць, — сказала Сіс.

— Добра, цяпер хадзеце сюды і выпіце гэта.

Яны выпілі смачны цётчын напой. Разагрэліся. Прыемнае, прывабнае хваляваньне ахапіла Сіс. Праз момант яны застануцца сам‑насам.

Ун сказала:

— У мяне свой пакой. Хадзем туды.

Сіс страпянулася. Зараз яно пачнецца.

— У цябе таксама свой пакой, Сіс?

Сіс кіўнула.

— Хадзем.

Выглядала, што мілая і гаваркая цётка ахвотна пайшла б зь імі ў пакой Ун. Зразумела, што нельга было гэтага дазволіць. Ун абарвала размову так рашуча, што цётка засталася сядзець на ўслоне.

Пакойчык Ун быў малюпасенькі, і Сіс спачатку падалося, што ў ім ёсьць нешта асаблівае. Зьверху сьвяціліся дзьве малыя лямпачкі. На сьценах вісела мноства выразаных карцінак і фатаграфія жанчыны так падобнай на Ун, што й ня трэба было пытацца, хто яна. Але праз хвілю Сіс убачыла, што нічога асаблівага ў пакойчыку не было і што ён, наадварот, быў вельмі падобны на яе ўласны.

Ун пытальна паглядзела на Сіс. Сіс сказала:

— У цябе ўтульны пакойчык.

— А які ў цябе? Большы?

— Не, прыблізна такі самы.

— Большы і ня трэба.

— Не, ня трэба.

Ім спачатку трэба было пабалбатаць абы пра што, каб асвойтацца. Сіс сядзела на адзіным у пакойчыку ўслоне, выцягнуўшы ногі ў доўгіх нагавіцах. Ун сядзела наўскрай ложка і махала нагамі.

Яны засяродзіліся. Паглядзелі дапытліва адна на адну. Зьмерылі адна адну позіркамі. Гэта не было зусім так проста — зь нейкай таямнічай прычыны. І яшчэ іх бянтэжыла, што яны так моцна прагнулі пабыць сам‑насам. Іхныя вочы сустрэліся, яны паглядзелі адна на адну са зразуменьнем і нейкай тугой, але зьбянтэжанасьць не пакідала іх.

Ун саскочыла на падлогу і пацягнула дзьверы за клямку. Потым павярнула ключ.

Сіс здрыганулася ад скрыгату ключа і хутка спыталася:

— Навошта ты гэта зрабіла?

— Ну, яна магла б увайсьці.

— Хіба ты баісься гэтага?

— Баюся? Вядома, не. Ня ў гэтым справа. Але мне падумалася, што мы пабудзем тут самі, ты і я. Цяпер нікому нельга сюды ўвайсьці.

— Не, цяпер нікому нельга сюды ўвайсьці, — паўтарыла Сіс і адчула, што яе ахапляе радасьць. Адчула, што паміж Ун і ёю пачынае завязвацца лучнасьць. Яны зноў замоўклі. Потым Ун спыталася:

— Сіс, табе колькі гадоў?

— Нядаўна споўнілася адзінаццаць.

— Мне таксама адзінаццаць, — сказала Ун.

— Мы прыблізна аднаго росту.

— Так, мы амаль аднолькавага росту.

Яны адчувалі, як іх цягне адну да адной, аднак жа размова ў іх ня клеілася. Яны датыкаліся прадметаў, якія былі на дасяг рукі, разглядаліся па баках. У пакойчыку было цёпла і ўтульна. Напэўна, гэтае адчуваньне стварала вуркатлівая печка, але ня толькі яна. Адна вуркатлівая печка няшмат бы дапамагла, калі б яны не былі ў аднолькавым настроі.

Ахутаная гэтым цяплом, Сіс запыталася:

— Ці табе ў нас падабаецца?

— Так, мне добра ў цёткі.

— Вядома ж, але я пра іншае. Я маю на ўвазе школу  і… чаму ты ніколі не…

— А, дык я табе ўжо казала, каб ты пра гэта не пыталася, — суха адказала Ун, і Сіс доўга шкадавала, што паставіла гэтае пытаньне.

— Ці ты застанесься тут назаўсёды? — хутка спытала яна: гэтае пытаньне, мабыць, было бясьпечнае. Ці, можа, у ім таксама было нешта небясьпечнае? Не, напэўна не, але ніколі нельга быць цалкам упэўненай, так лёгка можна нешта ляпнуць.

— Так, я тут застануся, — адказала Сіс, — цяпер у мяне нікога няма апрача цёткі.

Яны зноў пасядзелі моўчкі. Потым Ун запытала патрабавальным тонам:

— Чаму ты не пытаесься пра маю маму?

— Што?

Сіс адвярнула вочы і глядзела на сьцяну, як быццам яе на нечым злавілі.

— Ня ведаю… — адказала яна.

Яна зноў сустрэла позірк Ун. Не магла яго пазьбегчы. Як і адказу на пытаньне. Трэба было адказаць, бо пытаньне датычыла важнай рэчы. Яна сказала запінаючыся:

— Таму што яна памерла ўвесну. Так я чула.

Ун сказала выразна і гучна:

— Мама не была замужам. Таму ў яе тут нікога няма…

Яна раптам замоўкла.

Сіс кіўнула.

Ун працягвала:

— Увесну яна захварэла і памерла. Мама хварэла толькі тыдзень. Потым памерла.

— Так…

Добра, што гэта ўжо сказана, у пакоі стала як быццам лягчэй дыхаць. Уся ваколіца ведала, пра што Ун цяпер сказала, цётка распавяла пра гэта і іншае, калі Ун прыехала сюды вясною. Ці Ун гэтага ня ведала? Аднак цяпер, калі пачынала завязвацца іхнае сяброўства, нельга было пра гэта не сказаць. Але заставалася яшчэ нешта. Ун сказала:

— Ці ты ведаеш што‑небудзь пра майго бацьку?

— Не!

— Я таксама не, толькі крышачку ад мамы. Я яго ніколі ня бачыла. У яго быў аўтамабіль.

— Напэўна.

— Чаму ты так кажаш?

— Ну… у людзей часта бываюць аўтамабілі.

— Так, слушна. Я яго ніколі ня бачыла. Цяпер у мяне няма нікога, апрача цёткі. Я застануся зь цёткай назаўсёды.

Так! падумала Сіс. Ун застанецца тут назаўсёды. У Ун пара ясных вачэй, ад якіх Сіс не магла адарвацца, як пры першай сустрэчы. На гэтым размова пра бацькоў закончылася. Пра бацькоў Сіс нават ня згадвалі. Сіс была ўпэўненая, што Ун усё пра іх ведае: яны папросту жылі ў добрым доме, бацька меў добрую пасаду, яны мелі ўсё, што патрэбна, і больш не было пра што распавядаць. Ун і не згадала пра іх ні словам. Як быццам гэта Сіс была без бацькоў, а ня Ун.

Але яна згадала братоў і сёстраў.

— Сіс, а браты і сёстры ў цябе, пэўна, ёсьць?

— Не, я адна.

— Гэта добра, — сказала Ун.

Сіс раптам зразумела, што насамрэч значаць словы Ун: яна будзе тут жыць увесь час. Іхнае сяброўства адкрывалася, як прыгожая, бясконцая дарога. Здарылася вялікая рэч.

— Ясна, што добра. Мы можам сустракацца часьцей.

— Мы і цяпер сустракаемся кожны дзень у школе.

— Гэта праўда.

Яны коратка засьмяяліся. Ім раптам стала лёгка. Усё было так, як і мелася быць. Ун зьняла са сьцяны над ложкам люстэрка і села, кладучы яго на калені.

— Хадзі сюды.

Сіс ня ведала, што зараз будзе, але села побач з Ун наўскрай ложка. Яны ўзялі люстэрка, кожная за свой бок, і паднялі яго, седзячы моўчкі плячо пры плячы, амаль што шчака пры шчацэ.

Што яны ўбачылі?

Яны загледзеліся хутчэй, чым пасьпелі ўцяміць, што робяць.

Дзьве пары вачэй зіхацяць бліскаўкамі і праменьчыкамі з‑пад веек. Запаўняюць усё люстэрка. Пытаньні ўспыхваюць і зноў зьнікаюць. Я ня ведаю: бліскаўкі і праменьчыкі, бліскаўка ад цябе да мяне, ад мяне да цябе, і ад мяне толькі да цябе — углыб шкла і назад, і ніводнага адказу на пытаньне, што гэта значыць, ніводнага рашэньня. Твае чырвоныя выпучаныя вусны, не, гэта мае, як жа яны падобныя! Валасы так сама зачасаныя, бліскаўкі і праменьчыкі. Гэта мы! Нічога нельга зрабіць, гэта як зь іншага сьвету. Адлюстраваньне пачынае варушыцца, расплывацца на краях, зноў сыходзіцца, не, не сыходзіцца. Гэта рот, які ўсьміхаецца. Рот зь іншага сьвету. Не, гэта ня рот, гэта ня ўсьмешка, ніхто ня ведае, што гэта — гэта толькі вейкі, прыўзьнятыя над бліскаўкамі і праменьчыкамі.

Яны кінулі люстэрка і паглядзелі адна на адну, расчырванелыя, зьбянтэжаныя. Яны зьзялі, яны як быццам увайшлі адна ў адну, гэта была неверагодная хвіліна.

Сіс запыталася:

— Ун, ты гэта ведала?

Ун запыталася:

— Ты гэта таксама бачыла?

Раптам прапала ранейшая лёгкасьць. Ун хапілі дрыжыкі. Ім трэба было крыху пасядзець і ачомацца пасьля такога дзівоснага здарэньня.

Праз хвілю адна зь іх сказала:

— Напэўна нічога не было.

— Не, напэўна нічога не было.

— Але ўсё ж было дзіўнавата.

Штосьці напэўна было, яно нікуды не падзелася, яны толькі хацелі адмахнуцца ад гэтага. Ун павесіла люстэрка на месца і села, як быццам зусім спакойная. Абедзьве маўчалі і чакалі. Ніхто ня браўся за клямку замкнутых дзьвярэй і не спрабаваў увайсьці. Цётка дала ім волю.

Як быццам зусім спакойна, але гэта ня быў спакой. Сіс назірала за Ун і бачыла, што тая толькі прыкідваецца спакойнай. Ёй ажно сэрца падскочыла, калі Ун зьнянацку запрапанавала спакусьлівым голасам:

— Слухай, давай распранёмся!

Сіс утаропілася на яе.

— Распранёмся?

Ун зьзяла.

— Так. Проста распранёмся. Будзе забаўна, га?

І тут жа пачала распранацца.

Дык пэўна ж!

Нядоўга думаючы, Сіс таксама вырашыла, што будзе забаўна, і пачала хутка распранацца. Навыперадкі з Ун, каб быць першай.

Ун пачала раней і была першая. Бялела, стоячы на падлозе.

Потым Сіс таксама стаяла голая. Яны паглядзелі адна на адну. Кароценькае, дзіўнае імгненьне.

Сіс хацелася пачаць тую файную гульню, якую ёй абяцалі, і яна ўжо разглядалася вакол, за што б ёй ухапіцца. Але нічога з гэтага ня выйшла. Яна заўважыла, што Ун некалькі разоў крадком зірнула на яе, і ўбачыла выраз напругі на ейным твары. Ун стаяла зусім незварушна. Гэта трывала толькі імгненьне і прайшло. Твар Ун павесялеў, і Сіс зноў стала лёгка і прыемна глядзець на яго.

Ун сказала на адным дыханьні, зь нейкай штучнай весялосьцю:

— Вой, не, Сіс, усё ж захоладна. Я думаю, што нам трэба зараз жа зноў апрануцца.

Яна схапіла сваё адзеньне.

Сіс не паварушылася.

— Няўжо ня будзем гуляць?

Яна была гатовая кульнуцца цераз галаву на ложку або зрабіць нешта падобнае.

— Не, захоладна. Тут ніколі не бывае дастаткова цёпла, калі на дварэ такі мароз. Такі тут дом.

— А мне здаецца, што тут цёпла.

— Не, тут дзьме. Няўжо нічога не адчуваеш? Калі адчуеш, зразумееш.

— Магчыма.

Сіс адчула, што гэта была праўда. Яна ўжо крыху зьмерзла, стоячы голая. Вакно было заінелае. Мароз на дварэ трымаўся зь незапомнага часу.

Сіс таксама схапіла сваё адзеньне.

— Можна рабіць шмат іншых рэчаў замест таго, каб скакаць галышом, — сказала Ун.

— Вядома, што можна.

Сіс мела ахвоту запытацца Ун, навошта яна прапанавала распрануцца, але неяк не наважылася. Дык пакінула гэтую думку. Яны нясьпешліва апрануліся. Праўду кажучы, Сіс адчувала сябе крыху падманутай. Гэта было ўсё?

Яны зноў селі на свае старыя месцы: гэта былі адзіныя месцы ў пакойчыку, дзе можна было сядзець. Ун моўчкі глядзела на Сіс, і Сіс зразумела, што нешта, аднак, ёй не адкрылася. Магчыма, гэта было нешта вельмі цікавае. Ун не выглядала задаволенай — замест каб радасна бліснуць, ейныя вочы толькі міргнулі.

Сіс занэрвавалася.

— Дык, можа, нешта прыдумаем? — спыталася яна, бо сама Ун нічога не прапанавала.

— Напрыклад, што? — адсутна адказала Ун.

— Ну дык я пайду дадому.

Словы Сіс прагучалі хутчэй за ўсё як пагроза. Ун так сама хутка адказала:

— Табе яшчэ зарана дадому!

О не, Сіс і сама яшчэ не хацела ісьці дадому. Насамрэч яе ажно калаціла ад жаданьня, каб яшчэ застацца.

— У цябе няма здымкаў адтуль, дзе ты жыла раней? У цябе няма альбома?

Яна пацэліла ў дзясятку. Ун скочыла да паліцы і выцягнула два альбомы.

— У адным толькі мае здымкі. З усяго жыцьця. Ты які хочаш паглядзець?

— Абодва.

Яны перагортвалі старонкі. Здымкі былі з далёкай мясьціны, і Сіс ня ведала ніводнае асобы, хіба што калі на іх была Ун. А яна была на бальшыні зь іх. Ун давала кароткія тлумачэньні. Альбом, як кожны іншы. З аднаго здымка паглядала радасная дзяўчына. Ун сказала з гонарам:

— Гэта мама.

Яны доўга глядзелі на яе.

— А гэта бацька, — сказала Ун крыху пазьней. Звычайны малады чалавек, побач з аўтамабілем. Таксама крыху падобны на Ун.

— Гэта ягоная ўласная машына, — сказала Ун.

Сіс няпэўна запыталася:

— Дзе ён цяпер?

Ун неахвотна адказала:

— Ня ведаю. Гэта няважна.

— Так.

— Памятаеш, я казала, што ніколі яго ня бачыла. Толькі ягоныя здымкі.

Сіс кіўнула.

Ун дадала:

— Калі б бацьку можна было адшукаць, я, можа, не прыехала б да цёткі.

— Зразумела.

Яны яшчэ раз перагледзелі альбом, у якім былі толькі здымкі Ун. Сіс падумала, што Ун заўсёды была прыгожая. Але гэты альбом таксама закончыўся.

А што цяпер?

Нешта мелася здарыцца. Абяцаньне нечага сыходзіла ад Ун, ад таго, як яна сябе паводзіла. Сіс чакала гэтага ўвесь час так напружана, што ажно двойчы ўздрыгнула, калі гэта ўрэшце выйшла навонкі, усё роўна, што кот з торбы. Пасьля доўгага маўчаньня Ун сказала:

— Сіс.

Уздрыг.

— Што?

— Я нешта хачу… — пачала Ун і пачырванела.

Сіс таксама стала горача.

— А?

— Ці ты тады заўважыла нешта ўва мне? — хутка вымавіла Ун, гледзячы Сіс проста ў вочы.

Сіс стала яшчэ гарачэй.

— Не!

— Я хачу табе нешта сказаць… — зноў пачала Ун, але зусім незнаёмым голасам.

Сіс затаіла дыханьне.

Ун маўчала. А потым сказала:

— Я ніколі нікому гэтага не казала.

Сіс ледзь выціснула зь сябе:

— А ці сказала б сваёй маме?

— Не!

Цішыня.

Сіс бачыла, што вочы Ун поўніліся неспакоем. Ці скажа? Сіс спытала амаль шэптам:

— Скажаш цяпер?

Ун зьлёгку выпрасталася.

— Не.

— Ну дык не…

Зноў цішыня. Найлепш было б, каб цётка цяпер пагрукала ў дзьверы.

— Ну, а калі… — пачала Сіс.

— Не магу, і ўсё!

Сіс не настойвала. У думках у яе праляцела мноства дзікіх здагадак, але яна адкінула іх. Яна разгублена сказала:

— Ты якраз гэта хацела сказаць?

Ун кіўнула.

— Так, толькі гэта.

Ун кіўнула, як быццам з палёгкай. Як быццам нейкім чынам цяпер усё было сказана. Нічога больш сёньня ня будзе. Сіс таксама адчула палёгку.

Але нягледзячы на палёгку, яна таксама адчувала, быццам яе падманулі другі раз гэтага вечару. Аднак жа лепш так, чым пачуць нешта страшнае.

Яны сядзелі, нібыта адпачываючы.

Сіс падумала: мабыць, трэба ісьці.

— Не хадзі, Сіс, — папрасіла Ун.

Зноў усталявалася цішыня.

Але гэтай цішыні нельга было верыць, яна не магла ёй верыць увесь час. Вецер тут быў капрызным шквалам, які сьціхаў толькі дзеля таго, каб ударыць зь іншага боку. Ён нібыта супакоіўся, але вось ужо зноў дзьме, нечакана і парыўна:

— Сіс.

— Што?

— Я ня ведаю, ці я траплю ў рай.

Гаворачы гэта, Ун глядзела на сьцяну; глядзець у іншы бок было немагчыма.

Сіс кінула ў холад, а потым у гарачыню.

Што?

Нельга тут заставацца. Ун магла б сказаць зашмат.

Ун спытала:

— Ці ты чула?

— Так.

Яна хутка дадала:

— Мне трэба дадому.

— Ужо дадому?

— Так, бо інакш спазьнюся, я мушу вярнуцца, пакуль бацькі ня леглі спаць.

— Цяпер яшчэ не кладуцца.

— Мне трэба дадому, вось што.

І дадала:

— Хутка зробіцца такая халадэча, што ў мяне па дарозе нос адмерзьне.

Во якую лухту трэба казаць, калі ня ведаеш, як з гэтага ўсяго выблытацца. Трэба папросту даваць драла.

Ун хіхікнула больш‑менш так, як патрабавалі таго словы Сіс, і ахвотна падхапіла гульню:

— Сапраўды, лепш, каб так ня здарылася, — сказала яна, задаволеная паваротам, які Сіс надала размове.

Яны зноў адчулі, што ім удалося абмінуць занадта цяжкую тэму.

Ун павярнула ключ у дзьвярах.

— Сядзі, я толькі схаджу па тваё адзеньне, — скамандавала яна.

Сіс сядзела, як на шпільках. Заставацца тут было небясьпечна. Што ж гэта было, чаго Ун не сказала? Ах, быць разам з Ун! Заўсёды. Яна скажа ёй перад адыходам: наступным разам скажаш больш. Калі захочаш, каб быў наступны раз. Гэтага, што было, на сёньняшні вечар дастаткова. І так ужо здарылася вельмі шмат. Немагчыма было пайсьці далей. Хутчэй дадому!

Іначай яны маглі б дайсьці да такога, пасьля чаго ўсё для іх прапала б. Яшчэ нядаўна паміж іхнымі вачыма прабягалі праменьчыкі.

Ун прынесла паліто і боты і паклала іх каля печкі, якая ўсё яшчэ вуркатала.

— Няхай крыху нагрэюцца.

— Не, мне трэба дадому, — сказала Сіс, ужо абуваючыся.

Ун стаяла і не адзывалася ні словам, пакуль Сіс захутвалася на мароз. Гаварыць лухту пра адмарожаны нос ім ужо не было трэба, іх зноў ахапіла хваляваньне. Яны не казалі слоў, якія звычайна кажуць пры разьвітаньні: Ці хутка прыйдзеш зноў? А можа, цяпер ты да мяне прыйдзеш? Нават не падумалі пра такое. Усё было няпэўнае і складанае. Ня тое, каб непапраўнае, але надта ўжо складанае якраз цяпер, калі яны стаялі тварам у твар.

Сіс скончыла апранацца.

— Чаму ты ідзеш?

— Мне трэба дадому, я ж табе казала.

— Так, але…

— Калі я сказала, значыць, так трэба.

— Сіс…

— Пусьці мяне.

Дзьверы ўжо не былі замкнутыя, але Ун стаяла ў праходзе. Яны абедзьве прайшлі да цёткі.

Цётка сядзела на ўслоне і вязала. Убачыўшы іх, яна ўстала і адазвалася гэтак сама ветліва, як і на пачатку вечару:

— Ну што, Сіс, ужо ідзеш?

— Так, мне ўжо дадому трэба.

— Больш сакрэтаў у вас ужо не засталося? — дабрадушна паддражніла цётка.

— На сёньня ўжо не.

— Я чула, Ун, як ты замкнула дзьверы ад мяне.

— Так я й зрабіла.

— Ну, так, асьцярожнасьць ніколі не зашкодзіць, — сказала цётка. І ўжо іншым тонам спыталася:

— Нешта здарылася?

— Нічога ня здарылася!

— А чаму вы такія маркотныя?

— Мы зусім не маркотныя!

— Ну, скажам, што не. Гэта напэўна толькі я ўжо старая і глухаватая.

— Дзякую за вечар, — сказала Сіс і хацела ўжо ісьці ад цёткі, якая толькі дражнілася і пакеплівала і зусім нічога ня ведала.

— Пачакай хвілінку, — сказала цётка. — Выпі крыху гарачага, перш чым выйдзеш на мароз.

— Не, дзякуй, не цяпер.

— Ты вельмі сьпяшаесься.

— Ёй трэба дадому, — сказала Ун.

— Ну, добра.

Сіс выпрасталася:

— Усяго добрага, і дзякуй вам за вечар.

— І табе таксама, Сіс. Дзякуй, што ты наведала Ун і мяне. А цяпер бяжы, калі ня хочаш замерзнуць. Па‑мойму, мароз бярэцца штораз мацней. І цемрадзь, хоць пальцам у вока. Ну чаго ж ты стаіш, Ун? — працягвала цётка. — Заўтра раніцай зноў жа ўбачыце адна адну.

— Вядома ж, убачым! — сказала Сіс. — Дабранач!

Цётка вярнулася дахаты, а Ун стаяла на парозе. Проста стаяла. Што зь імі здарылася? Яны не маглі расстацца. Здарылася нешта дзівоснае.

— Ун…

— Ну…

Сіс выскачыла на мароз. Можна было б застацца даўжэй, часу хапала, але гэта было небясьпечна. Хопіць і таго, што здарылася.

Ун стаяла ў адчыненых дзьвярах, дзе марознае паветра сутыкалася зь цёплым. Холад ціснуўся ў хату паўз Ун. Ун як быццам таго не заўважала.

Сіс азірнулася, перш як кінуцца бегма. Ун стаяла ў асьветленым прахоне дзьвярэй, прыгожая, дзівосная і нясьмелая.

4. Абапал дарогі

Сіс бегла дадому. Яна насьлепа змагалася са сваім страхам перад цемрай.

Нешта казала: «Гэта я абапал дарогі…»

Не, не! — ліхаманкава думала яна.

«Я ўжо іду», — казала тое нешта абапал дарогі.

Яна бегла. Адчувала, што нешта наступае ёй на пяты, бяжыць за яе сьпінай.

Хто гэта?

Адразу пасьля Ун такое! А ці ж яна ня ведала, што вяртаньне дадому будзе якраз такое?

Ведала, але…

Яна мусіла пайсьці да Ун.

Недзе трэснуў лёд. Грукат пракаціўся па лядовай роўнядзі і замёр, быццам схаваўся ў нару. Калі лёд таўсьцее, ён прыкідваецца, нібыта лопаецца наўсьцяж доўгіх кілямэтраў. Сіс ажно падскочыла ад гэтага трэску.

Яе выбіла з раўнавагі. У яе не было ніякае апоры, калі яна рушыла ў зваротную дарогу празь цемру. Яе крокі не былі цьвёрдыя, як тады, калі яна ішла да Ун. Не падумаўшы, яна кінулася бегчы, і тады здарылася тое. Яна адразу стала ахвярай таго невядомага, што ў такія вечары вырастае ў чалавека за сьпінай.

Навокал поўна невядомага.

Спатканьне з Ун ускалыхнула яе, а калі яна разьвіталася і выйшла на двор, ёй было ўжо ня ў змогу ўзяць сябе ў рукі. Страх ахапіў яе зь першых крокаў, калі яна рушыла подбегам, і нарастаў, як лявіна. Яна была ў палоне таго, што стаілася абапал дарогі.

Цемра абапал дарогі. Тое нешта ня мае ні формы, ні імя, але хто б сюдою ні праходзіў, той адчуе, як яно выпаўзае і ідзе сьледам, усё роўна што шапатлівыя ручайкі за сьпінай.

Сіс была пасярэдзіне гэтага. Яно ўжо нічога ня цяміла. Ёю завалодаў страх перад цемрай.

Неўзабаве я буду дома!

Не, ня будзеш.

Мароз кусаў за твар, але яна гэтага не адчувала.

Яна спрабавала ўчапіцца думкай за тое, як цяпер выглядае іхны пакой у сьвятле лямпы. Цёпла і ясна. Мама і тата сядзяць на ўслонах. Вяртаецца іхнае адзінае дзіцё. Адзінае дзіцё, якога нельга расьпешчваць — яны нагадвалі адно аднаму пра гэта так упорыста, як быццам узяліся спаборнічаць, хто менш яе расьпесьціць. Ды не, гэта не дапамагло, яна не змагла перанесьціся туды, яна была тут, пасярод таго, што стаілася абапал дарогі.

А Ун?

Яна падумала пра Ун.

Пра спрытную, прыгожую, самотную Ун.

Што з Ун?

Яна спынілася.

Што з Ун?

Яна пабегла зноў. Тое папярэджвае за сьпінай:

«Мы тут абапал дарогі».

Бяжы!

Сіс бегла. Дзесьці на возеры глуха і магутна грукатаў лёд, а ейныя боты стукалі па ўмерзлай дарозе. Гэта крыху супакойвала, бо калі б чалавек яшчэ ня чуў уласных крокаў, можна было б зьехаць з глузду. У яе ўжо не было сілы бегчы хутчэй, але яна бегла.

Нарэшце сьвятло дому.

Нарэшце.

Яна дабегла да сьвятла ад знадворнага ліхтара.

Тое адступілася, тое з узбоччаў дарогі засталося па‑за колам сьвятла, мармычучы ў цемры.

Тым часам Сіс увайшла ў дом, да мамы з татам. Тата кіраваў нейкай канторай у гміне і цяпер адпачываў дома, седзячы на ўслоне. Мама сядзела з кніжкай, як звычайна, калі ў яе надаралася вольная хвіліна. Было яшчэ рана класьціся спаць.

Яны не ўсхапіліся ў жаху, убачыўшы Сіс, хоць яна была задыханая і заінелая. Яны спакойна запыталіся, не ўстаючы з сваіх месцаў:

— Што з табою, Сіс?

Яна паглядзела на іх — а ім ня страшна? Не, ні трохі. Вядома, гэта толькі яна баялася, гэта ж яна прыйшла з двору. «Што з табою, Сіс?» — спыталіся яны, як бы і нічога не было. Яны ведалі, што яна сама нічога ім ня скажа. Маглі б сказаць больш, чым толькі «што з табою», калі яна вярнулася дахаты бегма, задыханая і змардаваная, з дыханьнем, замерзлым у ледзяшы на прыўзьнятым каўняры паліто.

— Мо што здарылася, Сіс?

Яна пакруціла галавой.

— Я проста бегла.

— Ты баялася цемры? — спыталіся яны і ціха расьсьмяяліся, як сьмяюцца з тых, хто баіцца цемры.

Сіс сказала:

— Якой яшчэ цемры…

— Ну, я ня ведаю, — сказаў тата. — У кожным разе, ты ўжо завялікая панна, каб баяцца такога.

— Можна падумаць, што ты ўсю дарогу так ляцела, быццам за табою гналіся.

— Я мусіла вярнуцца дахаты, пакуль вы ня пойдзеце спаць. Вы ж самі казалі…

— Ты ж ведаеш, што так рана мы яшчэ не кладземся, дык ня ў гэтым прычына.

Сіс змагалася з прамерзлымі ботамі і ўрэшце грукнула імі аб падлогу.

— Колькі ж вы гаворыце сёньня вечарам!

— Як гэта? — яны зьдзіўлена паглядзелі на яе. — А што ж мы сказалі?

Сіс не адказала, занятая ботамі і шкарпэткамі.

Мама ўстала з услону.

— Здаецца, што ты не… — пачала яна, але спынілася. Нешта ў выглядзе Сіс стрымала яе. — Найперш ідзі памыйся. Табе сапраўды стане лепш.

— Так, мама.

І ёй сапраўды стала лепш. Яна мылася доўга. Ведала, што ёй не пазьбегнуць пытаньняў. Вярнулася ў гасьцёўню, села на ўслон. Усё ж не адважылася чмыхнуць у свой пакойчык. Тады было б яшчэ больш роспытаў. Лепш няхай усё адразу.

Мама сказала:

— Ну, цяпер ты выглядаеш нашмат лепш.

Сіс чакала. Мама працягвала:

— Як там было ў Ун, Сіс? Ці было табе цікава?

— Было прыемна, — суха адказала Сіс.

— Па тваім голасе так ня скажаш, — адазваўся тата, усьміхаючыся ёй.

Мама таксама падняла вочы на яе:

— Ды што ж гэта сёньня дзеецца?

Сіс паглядзела на бацькоў. Яны, відавочна, стараліся быць як мага больш ветлівымі, але…

— Нічога ня дзеецца, — сказала яна, — толькі вы так чапляецеся з роспытамі. Распытваеце пра ўсё.

— Ды што ты, Сіс.

— Цяпер ідзі паеж. Усё стаіць на стале ў кухні.

— Я ўжо ела.

Яна ня ела, але яны ж пра гэта ня ведалі.

— Ну, добра, цяпер лепш ідзі спаць. Ты выглядаеш стомленай. А заўтра раніцай усё зноў будзе ў парадку. Дабранач, Сіс.

— Дабранач.

Яна адразу пайшла. Яны нічога не разумеюць. Паклаўшыся спаць, яна адчула страшэнную стому. Яна хацела падумаць пра столькі дзівосных і захапляльных рэчаў, але цеплыня пасьля марозу змарыла яе, і доўга думаць ёй не давялося.

5. Лядовы палац

— Ун, уставай!

Звычайны цётчын кліч раніцай. Сёньня, як і ў любы іншы будны дзень.

Але для Ун гэта ня быў звычайны дзень, гэта была раніца пасьля спатканьня зь Сіс.

— Ун, уставай!

І хоць у школу зусім ня трэба было сьпяшацца, цётка была якраз такая: нізашто не дазволіць памарудзіць да апошняе хвіліны.

Як толькі яна высунула галаву з‑пад пярыны, зь цемры да яе даляцеў звычайны трэск цьвёрдага, як сталь, лёду. Быццам сыгнал, што пачынаецца новы дзень. Ноччу ў сваім пакойчыку яна таксама чула глухі трэск: ён абазначаў самую глыбокую ноч. Яна тады яшчэ не заснула як сьлед да канца. Пасьля вечару зь Сіс яна доўга не магла заснуць. Ёй думалася пра ўсё тое, што ў іх зь Сіс можа атрымацца.

На дварэ мароз мацнейшы, чым калі‑колечы раней, сказала цётка, ставячы сьняданак на стол. Ун бачыла колкія зіхоткія зоркі над домам. На ўсходзе яны пабляклі на ўсёй бачнай шырыні застылага зімовага сьвітаньня, перадкаляднага сьвітаньня.

Па меры таго як радзела цемра, на дварэ пачалі вымалёўвацца белыя заінелыя дрэвы. Ун пазірала на іх, апранаючыся ў школу.

У школу і да Сіс.

І ня думаць сёньня пра тое іншае!

У гэты самы момант яе працяла думка, што яна ня можа сустрэцца зь Сіс усяго некалькі гадзін пасьля таго, як яны рассталіся такім пакутлівым чынам. Яна напалохала Сіс, і Сіс зьбегла. Нельга адразу пасьля такога сустрэцца зь ёю! Нельга сёньня ісьці ў школу.

Яна глядзела на двор, на заінелы лес у штораз ясьнейшым сутоньні. Ёй трэба недзе зашыцца. Зьбегчы. Не сустракацца сёньня зь Сіс.

Заўтра будзе інакш, толькі не цяпер. Сёньня яна ня можа паглядзець Сіс у вочы.

Далей яна ўжо ня думала, але гэтая думка завалодала ёю зь неадольнай сілай.

А ёй так карцела сустрэцца зь Сіс.

У кожным разе ёй трэба выйсьці, як і звычайна. Няма сэнсу сесьці і сказаць, што табе ня хочацца ў школу. Цётка на такое не пагодзіцца. Таксама ўжо запозна казаць, што ты захварэла, да таго ж яна ніколі так не выкручвалася. Яна хуценька зірнула ў люстра: зусім не падобная на хворую, ня варта маніць.

Выйсьці як заўсёды ў школу, а потым зьбегчы куды‑небудзь, пакуль ніхто не сустрэнецца. Зьбегчы і зашыцца дзе‑небудзь да канца ўрокаў.

Хоць цётка падымала Ун з такім шумам, яна ўсё ж запытала, калі ўбачыла дзяўчынку з торбай:

— Што ты так рана сабралася?

— А хіба я сёньня раней, чым звычайна?

— Так мне здаецца.

— Я хачу пабачыцца зь Сіс.

Нешта закалола яе, калі яна гэта гаварыла.

— Ясна. Такое гарачае сяброўства?

— Угм.

— Ну дык мне няма чаго больш сказаць. Ідзі. Добра, што ў цябе цёплае паліто, мароз аж пячэ. Вазьмі яшчэ другую пару рукавіцаў.

Такія словы звычайна ўзьдзейнічалі на Ун, як агароджа абапал дарогі ў школу, — яны вялі яе проста на заняткі, не дазваляючы нікуды павярнуць. Але ня сёньня! Не пасьля таго, як Сіс уцякла ад яе ўчора вечарам.

— Што яшчэ, Ун?

Ун уздрыгнула.

— Я не магу знайсьці рукавіцаў!

— Тут яны. Проста перад табою.

Яна выйшла з дому ў цемру, якая ўжо адступалася. Ёй трэба прыдумаць, куды схавацца на ўвесь дзень, як толькі яна зьнікне з вачэй.

Ну, не, сёньня ў яе толькі адна думка: Сіс.

Гэта дарога да яе.

Гэта дарога да Сіс.

Я не магу сустрэцца зь ёю, магу толькі думаць пра яе.

Ня думаць пра тое іншае.

Толькі пра Сіс, якую я знайшла.

Сіс і я ў люстэрку.

Бліскаўкі і праменьчыкі.

Думаць толькі пра Сіс.

Пры кожным кроку.

Яна дайшла да першых заінелых дрэваў, якія яе схавалі. Там яна збочыла з дарогі. Трэба перачакаць у схованцы, пакуль будзе можна вярнуцца дахаты ў звычайную пару, каб унікнуць роспытаў.

Але куды ж ёй пайсьці на ўвесь доўгі школьны дзень? І ў гэткую халадэчу? Паветра, якім яна дыхала, застывала камяком у горле. Мароз апякаў шчокі. Але на ёй было цёплае паліто, а сама яна прызвычаілася да холаду за восень, таму зусім ня мерзла.

Бах! — грукнуў у далечы бліскучы, як чорная сталь, лёд на возеры.

Выдатна! Лёд падказаў ёй рашэньне. Яна адразу зразумела, што ёй трэба рабіць:

Яна прагуляецца па лёдзе.

Зусім адна.

Занятку будзе на ўвесь дзень, яна ня зьмерзьне, і ўсё будзе як трэба.

Аб прагулцы па лёдзе гаварылі апошнімі днямі ў школе. Ун ня ўмешвалася, але з таго, што пачула, яна зразумела, што на прагулку трэба ісьці як найхутчэй, бо ў любы дзень можа выпасьці сьнег.

Дзесьці там далей быў вадаспад, які за гэты доўгі каляна‑марозны час утварыў наўкола сябе незвычайную лядовую гару. Казалі, нібыта тая гара выглядала, як палац, ніхто ня мог прыгадаць, каб нешта падобнае бывала раней. Гэты палац будзе мэтай ейнай прагулкі. Спачатку трэба пайсьці ўздоўж возера да месца, адкуль выцякае рэчка, а потым уніз па рэчцы да вадаспаду. Такая прагулка зойме кароткі зімовы дзень.

Выдатна, увесь дзень будзе ў яе заняты.

Ды мне трэба было б паглядзець на гэта разам зь Сіс…

Яна прагнала гэтую думку, радасна падумаўшы: другім разам мы туды пойдзем зь Сіс, так будзе яшчэ лепш.

Лёд на возеры быў такі празрысты, што здавалася, быццам яго ўвогуле не было. Ня лёд, а сталь. У возера ня ўпала ні сьняжынкі, калі яно замярзала, і потым, калі замерзла, таксама ня ўпала ні сьняжынкі.

Цяпер лёд быў тоўсты і бясьпечны. Ён грукатаў, трэскаўся і рабіўся штораз цьвярдзейшы. Ун пабегла да возера. У такі мароз толькі й бегаць. Да таго ж яна бегла, каб як мага хутчэй пакінуць мясьціну, дзе магла стрэць людзей — сёньняшні дзень яна мела пражыць у сакрэце.

І вось ёй удалося. Настойлівы кліч: Ун, хадзі сюды! Цётчын добры голас. Яго не чуваць. Цётка думае, што Ун у школе.

А што думаюць у школе?

Пра гэта яна не падумала.

Ды хоць раз яна можа захварэць. Безумоўна. Ці і Сіс так падумае? Магчыма, Сіс зразумее.

Ун бегла па ўмерзлай, цьвёрдай, быццам камень, зямлі, якая грукатала ў яе пад нагамі. Між заінелых дрэваў былі прагаліны. Яна бегла зыгзагам паміж гэтымі дрэвамі, каб заставацца непрыкметнай для нечых цікаўных вачэй. Спачатку ёй трэба выбрацца на лёд, а потым пайсьці ўздоўж берага.

Яна думала пра Сіс. Пра заўтрашнюю сустрэчу — калі ўсё крыху ўляжацца і сустрэча ня будзе такой немагчымай, як сёньня. Раптам яна перастала быць адна. Знайшла кагосьці, каму неўзабаве можна будзе ўсё распавядаць.

Яна радасна бегла да лёду, па пакрытай намаразьзю зямлі, паміж зіхатліва пасрэбранымі бярозамі. Ужо амаль разьвіднела. Бясколерныя, заінелыя сьцябліны зь бясколернымі шырокімі лісткамі і зь пераломамі вытыркалі зь зямлі — Ун зачапляла іх на бягу, і серабрысты іней суха, як пясок, рыпеў пад ейнымі ботамі.

Яна радасна думала:

Лёд робіцца таўсьцейшы і таўсьцейшы.

Такім лёд і павінен быць.

Ён патрэсквае начамі. Камусьці, магчыма, ня сьпіцца, і ён думае: а лёд стаў яшчэ таўсьцейшы…

У такі мароз патрэскваюць і сьцены іхнай старой драўлянай хаты. Цётка кажа, што гэта скурчваюцца бярвёны. Калі чуеш такія гукі ўначы, ня трэба казаць «таўсьцейшы і таўсьцейшы», а падумаць: «мароз такі, ажно хата трашчыць».

Яна ўжо была на беразе, і ніхто напэўна не заўважыў нават ейнага ценю, таму нічога пра яе ня зможа нікому сказаць.

Як яна й спадзявалася, гэтай раньняй парою на лёдзе не было ні душы. Бліжэй да поўдня сюды прыпруцца смаркачы, ім дазволена дурэць дасхочу, бо лёд тут моцны, як скала, без аніводнага небясьпечнага месца. Возера было вялізнае, роўнядзь лёду неабсяжная.

Празь цёмна‑празрысты лёд пры беразе было цікава паўзірацца на дно. Ун не была дарасьлейшая за свае гады, таму яна лягла плазам на лёд, засланяючы твар рукамі, каб засяродзіць позірк.

Гэта было ўсё адно што глядзець праз чыстую шыбіну.

Сонца толькі што ўзышло, ягоныя касыя халодныя промні пранікалі празь лёд і падалі на брунатнае дно, пакрытае мулам, каменьнем і расьлінамі.

Пры самым беразе возера прамерзла наскрозь. Дно было белае ад інею, на ім ляжаў сталёва‑цьвёрды лёд. У гэты лядовы блёк умерзьлі шырокія серпаватыя лісткі і тонкія сьцябліны, лясное насеньне і пацяруха, і брунатная расплясканая мурашка — усё ўперамешку з бурбалкамі паветра, якія ўтварыліся ў самым лёдзе і зіхацелі, як пэрліны, калі на іх падала сонечнае праменьне. Чорныя, круглыя, прыбярэжныя камяні таксама завязьлі ў гэтым блёку, разам з апалымі галінкамі. Умерзлыя ў лёд галінкі папараці з надломамі былі найпрыгажэйшыя з усяго.

Некаторыя расьліны даставалі каранямі дна, іншыя, якія раней плавалі, завязьлі ў загуслай вадзе і замерзьлі пад паверхняй. Потым іх лядовы панцыр патаўсьцеў.

Ун ляжала і глядзела, як зачараваная, гэта было дзіўнейшае за любую казку.

Пагляджу яшчэ…

Яна ляжала плазам на лёдзе, не адчуваючы ніякага холаду. Ейнае шчуплае цела кідала на дно цень, які нагадваў скасабочаныя чалавечыя абрысы.

Яна крыху падпаўзла па бліскучай шыбіне‑люстры. Далікатная папараць, залітая морам сьвятла, засталася ззаду.

Вось яна, гэтая страшная строма.

Тут, на глыбізьне, дно і ўсё на ім было брунатнае. Між рэдкімі водарасьцямі ў муле ляжаў малы чорны рачок і варушыў клюшнямі. Але ў яго нічога не выходзіла, ён ня выкараскаўся з глею і не пасунуўся зь месца.

А крыху далей замуленая сьцяна абрывалася амаль прастападна ў сапраўднае чорнае прадоньне.

Гэтая страшная строма.

Ун падпаўзла яшчэ, цень сьлізгануў разам зь ёю і над безданьню прапаў, быццам туды праваліўся. Так раптоўна, што Ун уздрыгнула і толькі потым зразумела, што сталася.

Па целе пайшлі лёгкія дрыжыкі, Ун падалося, што яна ляжыць у празрыстай вадзе. У яе на міг закружылася галава, але яна тут жа нанава адчула, што ляжыць на бясьпечным тоўстым лёдзе.

Аднак глядзець на стромкаспаднае дно было непрыемна. Тут сьмерць кожнаму, хто ня ўмее плаваць. Ун ужо ўмела, але быў такі час, калі яна ня ўмела і аднойчы апынулася над такім месцам. Яна ішла па дне і раптам пад нагой нічога не аказалася. Яна ўся застыла, адчуваючы, як яе цягне ўглыб — але чыясьці моцная рука ірванула яе назад, на цьвёрды грунт, да таварышаў, якія пранізьліва гарлапанілі.

Ун яшчэ ня скончыла думаць пра гэты жахлівы спад, калі зь цёмнага прадоньня, насустрач ёй, мільганула вузкая палоска. Рыбка, імклівая як страла, цэлілася проста ў ейны твар. Ун адхіснулася, забыўшы пра лёд паміж імі. Бліснуў пісяг шэра‑зялёнай сьпінкі, потым бок і нерухомае рыбіна вока, якое паглядзела, што за стварэньне было на лёдзе.

І ўсё, рыбка зноў зьнікла ў глыбіні.

Ун добра ведала, што цяпер рабіла малая рыбка. Можна сабе ўявіць, як яна распавядае там на дне, што бачыла. Гэта нават прыемна.

Але цікаўная рыбка разарвала прывязь, якая яе тут трымала. Да таго ёй стала холадна. Яна ўстала і пачала шкандыбаць уперад, падскокваючы і коўзаючыся па гладкім лёдзе. Калі‑нікалі яна выпадала на бераг, хутка перасякала мыскі грунту, якія ўрэзваліся ў возера, і зноў вярталася на коўзкую роўнядзь. Яна разагрэлася, і ёй было весела.

Яна ішла доўга, да рэчкі быў ладны кавалак.

Але ўрэшце дайшла.

Вадаспаду яна ня бачыла і ня чула, ён быў значна ніжэй. Тут рэчка толькі зьлёгку цурчэла, а вышэй, дзе пачыналася, плыла зусім спакойна і бясшумна.

Тут сплывала вада з разьлеглага возера. Яна бруіла з‑пад лёду так лагодна і бясшумна, што амаль не было відаць яе руху. Але ў гэтым месцы ў халодным паветры вісеў вэлюм смугі. Ун, забыўшыся на ўсё, спынілася і глядзела — яна быццам сьніла добры сон. Нават з такіх звычайных рэчаў могуць узьнікаць добрыя сны.

Яна не адчувала ў сваім сэрцы ніякіх дакораў за тое, што выбралася сюды без дазволу, і што, магчыма, ёй потым будзе цяжка апраўдацца. Лагоднае выплываньне вады з‑пад лёду напаўняла яе ціхай радасьцю.

Нават цяпер да яе вярталася тая думка, што цягнула яе ў чорную проглыбку, але ў гэтую добрую хвіліну яна адразу адступілася перад карцінай, якую Ун сузірала: вялізная празрыстая рэчка, якая бясшумна выцякае з‑пад лёду, праліваецца празь яе, нясе яе, кажа ёй тое, што ёй трэба пачуць.

Абедзьве, рэчка і яна, былі такія ціхія, што дзяўчынцы падалося, быццам яна чуе вадаспад, яго далёкі гул. Там, дзе спакойная вада кідаецца са стромы. У школе казалі, што адсюль вадаспаду не чуваць. Але цяпер яна чула яго выразна.

Туды акурат ёй трэба. І ня думаць пра тое іншае. Быць сёньня свабоднай!

Туды, уніз, яны меліся пайсьці ўсёй клясай. Праз халоднае паветра даходзіў да яе прыглушаны гул вадаспаду, хоць насамрэч яна не павінна была яго чуць.

Цёмная вада вялізнага возера выплывала мякка і бясшумна з‑пад высьлізганай лядовай покрыўкі. Увесь час сьвежая і чыстая, плыла так спакойна, як быццам у сьне.

Далёкі шум вадаспаду нагадаў ёй, куды яна выбралася. Яна быццам прачнулася. Ёй захацелася распавесьці некаму, што яна цяпер адчувала, але яна ведала, што ніколі ня зможа гэтага зрабіць.

Яна пастаяла крыху на месцы і адразу адчула, што зьмерзла. Мароз залез пад адзеньне. Каб разагрэцца, яна пачала бегчы.

Адразу за месцам, адкуль выплывала рэчка, зямля пачынала ісьці спадам. Бясшумная вада пачынала журчаць. Там мароз і пара ад плыні пераўтварылі берагі рэчкі ў суцэльны прасьцяг лядовых карункаў. Вада падбіралася да ледзяшоў і лізала іх.

Зямля, парослая верасамі і куп’істай травой, была пакрытая серабрыстым інеем, які мігцеў у касых сонечных промнях. Ун пераскоквала з купіны на купіну ў гэтай казачнай краіне. У торбе падскоквалі кніжкі і скрыначка зь сьняданкам.

Схіл стаў крыху больш стромкі. Таксама стала больш чуваць рэчку, якая плыла між чорных камянёў, што вытыркалі з вады, завершаныя бліскучымі лядовымі каронамі.

Ун спускалася туды без дазволу. Яна падумала: быццам бы і ня хочацца. Але праўда была ў тым, што ёй хацелася ўсё больш і больш.

Цяпер яна ўжо выразна чула заваблівы гул зьнізу. Усё яшчэ далёка, але чым больш заваблівы ён рабіўся, тым больш правільнай здавалася ейная пастанова ісьці туды.

Яна разагрэлася ад заўзятага бегу. Калі прыпынялася, зь ейнага дыханьня ўтвараліся малыя аблочкі пары навокал. Тоўстае паліто залубянела і замінала бегчы. Ун стала горача, ейныя вочы блішчэлі. Час ад часу яна прыпынялася на купіне і ейны гарачы малады дых выпускаў мноства аблочкаў.

Страмізна большае, рэчка шуміць мацней, але глухі гул вадаспаду ўсё даносіцца адкульсьці здалёк, адначасова заваблівы і пагрозьлівы.

Яна падумала:

Я не хачу гэтага!

Аднак яна хацела. Гэта было зьвязана зь Сіс.

Гэта было адзінае правільнае рашэньне, хоць яно было недазволенае і дрэннае. Нізашто на сьвеце нельга цяпер завярнуць. Гэта зьвязана зь Сіс і ўсім тым добрым, што вымалёўвалася наперадзе. Калі цяпер завярнуць адсюль, пайсьці назад ад таго, што гудзе там унізе, і вярнуцца дадому ні з чым, застанецца пачуцьцё, што яна нешта страціла або нечага не знайшла.

Неўзабаве гул вадаспаду памацнеў. Вада ў рэчцы пачала набіраць хуткасьць, па ёй пайшлі жоўтыя палосы. Ун раўналегла зьбягала з гары па пасрэбранай блытаніне верасоў і куп’я травы. Дзе‑нідзе траплялася дрэва. Гул усё мацнеў, раптам перад ёй вырасла звонкае воблака пары — яна апынулася на краі вадаспаду.

Яна спынілася, як скамянелая, яшчэ крок, і яна ўпала б, так раптоўна гэта здарылася.

Як быццам дзьве хвалі нахлынулі на яе: найперш стынліва‑ледзяная, потым паўзбудна‑гарачая — як заўсёды падчас важнай падзеі.

Ун была тут упершыню. Летам яна ўжо тут жыла, але ніхто яе не запрашаў прайсьціся сюды. Цётка адно згадала, што тут ёсьць вадаспад, але нічога больш. У школе загаварылі пра яго толькі позьняй восеньню, пасьля таго, як вырас гэты лядовы палац і стаўся знакамітым відовішчам.

Што гэта?

Лядовы палац, аднак…

Сонца раптам прапала. Яна стаяла перад цясьнінай са стромкімі сьценамі. Сонца, магчыма, загляне сюды пазьней, бо цяпер тут панаваў ледавіты цень.

Ун глядзела ўніз, на зачараваную краіну малых сьпічакоў, скляпеністых паддашкаў, заінелых копулаў, мяккіх арак і блытаных карункаў. Усё гэта было зь лёду, між якім бруіла вада і няспынна будавала далей. Лёд дзяліў вадаспад на асобныя пратокі і накіроўваў іх па новых шляхах, дабудоўваючы новыя рэчы. Усё мігцела. Сонца сюды яшчэ не дабралася, але будоўля сьвяцілася сама, сіне‑зялёным, мёртва‑халодным бляскам.

Вадаспад абвальваўся ўніз якраз пасярэдзіне ўсяго гэтага, як быццам у чорную зеўру падзямельнага склепу. Вада струмянямі спадала са стромы, мяняючы колер з чорнага на зялёны і зь зялёнага на жоўты і белы, па меры таго, як вадаспад набіраў сілу. Зь зеўры даносіўся рык вады, якая пенілася там унізе, разьбіваючыся аб каменныя камлыгі на дне. У паветры клубілася пара — дыханьне вадаспаду.

Ун радасна выкрыкнула, але ейны голас цалкам патануў у гуле і рыку — падобна да таго, як цёплыя аблочкі ейнага дыханьня расплываліся ў халоднай вадзяной смузе.

Вадзяная смуга ўвесь час варушылася, вада біла струмянямі на ўсе бакі, паволі, але няспынна, працягваючы сваё дзікае будаваньне. Рэчка тут вырывалася з свайго рэчышча. Будавала пры дапамозе марозу. Шырэй, вышэй, каморкі, калідоры і праходы, і лядовыя скляпеньні над імі. Ун ніколі ў жыцьці ня бачыла нічога больш заблытанага і прыгожага.

Яна глядзела проста ўніз. Варта было паглядзець гэта зьнізу, таму яна пачала спускацца па стромкім, пакрытым шаронам схіле побач з вадаспадам. Палац ёй падаўся такім магутным, што яна не магла думаць ні пра што іншае.

Толькі зьнізу яна ўбачыла яго такім, якім ён павінен быў убачыцца малой дзяўчынцы, і апошні сумнеў у правільнасьці ейнага прыходу сюды пакінуў яе. Яна не магла не прыйсьці сюды, падумалася ёй. Адсюль агромністы лядовы палац здаваўся ў сем разоў большым і дзівосьнейшым, чым згары.

Здавалася, што лядовыя сьцены дасягалі неба, расьлі ў вачах. Яна ап’янела ад убачанага. Паўсюды былі калідорчыкі і надбудоўкі, яна й ня велала, як гэта ўсё назваць. Вада пашырала будоўлю ва ўсе бакі, і толькі пасярэдзіне, куды шугала галоўная плынь вадаспаду, заставалася вольнае месца.

Зь некаторых месцаў палаца вада ўжо адступілася, пакінуўшы бліскучыя і сухія пабудовы. Над іншымі месцамі вісела вадзяная смуга, а кроплі імгненна зьмяняліся ў сіне‑зялёны лёд.

Гэта зачараваны палац. Калі толькі ёсьць уваход, ёй трэба паспрабаваць увайсьці ў сярэдзіну. Там напэўна шмат дзівосных калідораў і аркадаў, яна мусіць туды ўвайсьці. Лядовы палац выглядаў так надзвычайна, што яна забыла пра ўсё на сьвеце. Увайсьці туды было ейнай адзінай думкай.

Аднак гэта не была зусім простая справа. Шмат з таго, што здавалася ўваходам, у сапраўднасьці было толькі заглыбленьнем, але яна не паддалася і нарэшце знайшла мокрую адтуліну, дастаткова шырокую, каб праціснуцца празь яе.

Сэрца Ун моцна забілася, калі яна ступіла ў першую залю.

Зялёна, толькі дзе‑нідзе прабіваліся слупы цьмянага сьвятла. І нічога апрача кусьлівай халадэчы. У гэтым памяшканьні было нешта жудаснае.

Яна гукнула, ня ведаючы чаму:

— Гу!

Быццам кагосьці клікала. Так узьдзейнічае пустка. Чалавеку хочацца гукаць. Яна на ведала чаму, хоць ведала, што тут нікога няма.

Яна адразу атрымала адказ.

— Гу! — глуха адказала заля.

Як жа яна ўздрыгнула.

Яна думала, што тут будзе мёртвая цішыня, але заля была напоўненая роўным гулам вадаспаду. Шум вадаспаду пранікаў празь лядовую тоўшчу. Дзікае гульбішча навонкі, дзе вада разьбівалася на пену аб камяні на дне вадаспаду, далятала сюды як ціхае пагрозьлівае вуркатаньне.

Ун крыху пастаяла, ачуньваючы пасьля пераляку. Яна ня ведала, чаму яна крыкнула і хто ёй адказаў. Гэта не магло быць звычайнае рэха.

Магчыма, гэтая заля і не такая вялікая? Аднак здавалася разьлеглай. Ун ня стала гукаць больш, каб атрымаць адказ, а замест таго памкнулася пашукаць нейкі праход, шлях углыб палаца. Думка пра тое, каб вышчаміцца назад, на дзённае сьвятло, нават не прыйшла ёй да галавы.

Праход знайшоўся адразу, як толькі яна пачала шукаць: ладная шчыліна паміж адшліфаванымі лядовымі калёнамі.

Яна ўвайшла ў залю, якая хутчэй нагадвала калідор, але ўсё ж была заляй, аб чым яна пераканалася, крыкнуўшы напаўголасу «гу!» і атрымаўшы зьлёгку спалоханае «гу!» у адказ. Яна ведала, што ў палацах бываюць такія памяшканьні — яна цяпер была заварожаная і зачараваная, і ўсё тое, што было раней, засталося ззаду. У гэты момант яна думала толькі пра палац.

Яна ня крыкнула «Сіс!» у гэтым змрочным праходзе, яна толькі гукнула «гу!». Неспадзеўкі зачараваная, яна ня думала пра Сіс, а толькі пра далейшыя залі ў зялёным лядовым палацы і пра тое, што трэба пабыць у кожнай зь іх.

Тут панавала страшная халадэча, і Ун паспрабавала, ці ня ўдасца ёй выдыхнуць вялікія аблокі пары, але сьвятло было заслабое. Вадаспад адчуваўся пад яе нагамі, але яна ведала, што гэта няпраўда. Усё было няпраўдай у гэтым палацы, але чалавек як быццам усяму гэтаму даваў веры.

Насамрэч тут задужа холадна.

Насамрэч яна ўжо крышачку зьмерзла нават у цёплым паліто, якое цётка купіла ёй увосень, калі пачаліся маразы. Але яна зьмерзла не настолькі, каб забыцца пра наступную залю. Ун ні на хвіліначку не засумнявалася, што можна гэтую залю знайсьці.

Як і належала спадзявацца, праход з гэтага вузкага памяшканьня быў у другім канцы. Зялёны сухі лёд, шчыліна, якую вада даўно пакінула.

Ад таго, што яна ўбачыла ў наступнай залі, у яе захапіла дых.

Яна апынулася пасярод скамянелага лесу. Лядовага лесу.

Вада, што сьцякала сюды нейкі час, утварыла лядовыя камлі і галіны, а між вялікімі дрэвамі расьлі малыя. І яшчэ былі тут рэчы, якім не было ніякай назвы, але якія знаходзіліся на сваім месцы, і належала прыняць іх такімі, якімі яны былі. Яна ўзіралася шырока расплюшчанымі вачыма ў нязьведаны казачны сьвет.

Шум вады даносіўся аднекуль здалёк.

У залі было відна. Сонца сюды не даходзіла, яно яшчэ, напэўна, хавалася за ўзгоркам, але сьвятло, дзіўна мігочучы, прасочвалася рознымі спосабамі празь лядовыя сьцены. І стаяў магутны холад.

Але што значыць холад для кагосьці, хто апынуўся тут, — так яно й павінна быць у каралеўстве холаду. Шырока расплюшчанымі вачыма Ун глядзела на лес і зноў клікнула, усё роўна што намацваючы або правяраючы нешта:

— Гу!

Адказу не атрымала.

Яна ўздрыгнула: не было адказу.

Паўсюды быў цьвёрды, як камень, лёд. Усё было дзіўнае. Але адказу не было, і тут нешта ня ладзілася. Ад такога чалавек уздрыгвае і адчувае небясьпеку.

Лес стаў варожым. Заля была надзвычай прыгожая, але варожая, і гэта яе палохала. Трэба зараз жа знайсьці выхад, пакуль зь ёй нічога ня здарылася. Яна больш не задумвалася, куды ёй ісьці — уперад ці назад, яна ўжо страціла арыентацыю.

Яна зноў знайшла шчыліну, празь якую можна было праціснуцца. Куды б яна ні заходзіла, шчыліна як быццам сама адкрывалася перад ёй. Калі яна пралезла праз гэтую шчыліну, яе напаткала новае асьвятленьне, якое яна ўжо ведала са свайго папярэдняга жыцьця — звычайнае дзённае сьвятло.

Ун хутка агледзелася, зьлёгку расчараваная: над ёй было звычайнае неба! Ніякага лядовага скляпеньня, адно сіняе халоднае зімовае неба высока ўгары. Яна была ў круглай залі з гладкімі лядовымі сьценамі. Калісьці тут была вада, але потым адплыла ў іншае месца.

Ун не наважылася крыкнуць «гу!». Лядовы лес адняў у яе ахвоту гукаць, але тут ёй захацелася паназіраць, як выглядаюць аблочкі ейнага дыханьня ў звычайным сьвятле. Калі толькі яна ўспамінала пра холад, адразу адчувала, што мерзьне штораз больш. Яна разагрэлася, калі бегла да вадаспаду, але з гэтага цяпла даўно ўжо нічога не засталося, а цяпер яна выдзьмухвала рэшту цяпла разам з малымі аблочкамі пары. Яна выпускала іх угару кароткімі чэргамі.

Яна зварухнулася, каб ісьці далей, але раптоўна запынілася:

Пачулася «гу!».

З таго боку.

Яна адвярнулася. Нікога не відаць.

Але ж гэта ёй не здалося.

Відаць, калі тут не гукаў нейкі наведнік, дык адзываўся лёд. Ун не была ўпэўненая, ці ёй гэта падабаецца, але адказала ціхім «гу». А ў сапраўднасьці — прашаптала.

У кожным разе, ёй палягчэла, яна безумоўна зрабіла правільна, гэта дадало ёй сьмеласьці, і яна стала разглядацца за новай шчылінай, каб як найхутчэй прайсьці далей.

Гул вады быў моцны й нізкі ў гэтым месцы, вадаспаду не было відаць, але ён быў побач. Ёй трэба ісьці далей!

Ун ужо дрыжэла ад холаду, але была так захопленая ўбачаным, што не адчувала гэтага. Вось адтуліна! Варта было ёй толькі падумаць, як адразу знаходзіўся праход.

Хутчэй туды.

Але такога яна зусім не чакала: яна апынулася ў залі, якая, як ёй падалося, аблівалася сьлязьмі.

Як толькі яна пралезла праз шчыліну, за каўнер ёй упала кропля. Праход быў так нізкі, што ёй трэба было схіліцца.

Плакучая заля. Праз шкляныя сьцены прасочвалася цьмянае сьвятло, і здавалася, што цэлая заля плача кроплямі вады, якія капалі ў паўзмроку. Вада тут нічога не збудавала, кроплі спадалі са скляпеньня зь ціхім плёскатам, кожная ў сваю азярыну сьлёз. Усё гэта выглядала жаласьліва.

Кроплі падалі ёй на паліто і шапку. Гэта было нястрашна, але ёй чамусьці зашчымела ў сэрцы. Яно плакала. Чаго яно плакала?

Перастань!

Не перастала.

Наадварот, усё як быццам мацнела. Вады ўсё прыбывала, кроплі гусьцелі, плач ставаўся штораз больш надрывісты.

Пацякло па сьцяне. Здавалася, што сэрца разарвецца ад плачу.

Ун добра ведала, што гэта была толькі вада, тым ня менш яна бачыла перад сабой плакучую залю. Тут у цябе на душы робіцца штораз цяжэй і цяжэй, у такім месцы нікога не паклічаш, дый цябе ніхто не пакліча. А шум вадаспаду нават не прыходзіць табе на думку.

Кроплі замярзалі ў лёд на ейным паліце. Моцна прыгнечаная, яна захацела выйсьці адсюль. Яна пайшла ўздоўж сьцен і, не пасьпеўшы добра падумаць, апынулася перад выхадам або ўваходам — адкуль ёй было гэта ведаць?

Пралаз, вузейшы за ўсе папярэднія, празь якія яна праціскалася, як здавалася, вёў у відную залю. Ун цьмяна бачыла гэты пакой, і яе ахапіла такое безагляднае жаданьне дабрацца туды, як быццам ейнае жыцьцё было тут пастаўленае на кон.

Зацесна, яна не пралезе. Але ёй туды трэба. Замінае тоўстае паліто, падумала яна, таму хутка зьняла торбу і паліто, вырашыўшы, што забярэ іх, калі будзе вяртацца. Увогуле, пра гэта яна зашмат ня думала, галоўнае, каб толькі пралезьці!

Ёй зноў удалося — яна была маленькая й гнуткая, хапіла толькі моцна сьціснуцца ў сабе.

Новая заля падалася ёй сапраўдным цудам. Зыркае зялёнае сьвятло праходзіла і празь сьцяну, і праз столь. Яна акрыяла душой пасьля пакоя плачу.

Так! Яна раптам зразумела, убачыла выразна, што гэта яна сама плакала так надрывіста ў папярэдняй залі. Над чым яна плакала, яна ня ведала, але гэта яна сама змагалася з сваімі сьлязьмі.

Ня думаць больш пра гэта. Яна спынілася, як толькі ўвайшла ў чыста прыбраную, залітую зялёным сьвятлом залю. Тут ня падала са скляпеньня ні кроплі, шум вадаспаду быў прыглушаны, усё было быццам створанае дзеля таго, каб чалавек выкрычаў сваё, сваю дзікую просьбу аб сяброўстве і суцяшэньні.

Гэта вырвалася зь яе навонкі:

— Сіс!

Яна ўздрыгнула, калі пачула адказ «Сіс!» з сама менш трох бакоў.

Яна не варушылася, пакуль кліч не распусьціўся ў шуме вадаспаду. Потым рушыла ў другі канец, думаючы пра маці, пра Сіс і пра тое іншае — яна пасьпела падумаць пра ўсё гэта за кароткую хвілінку. Кліч адчыніў ёй праход. Цяпер ён зноў зачыніўся.

Чаму я тут? — думала яна, ходзячы туды і назад. Ад сьцяны да сьцяны было ўсяго некалькі крокаў. Яна хадзіла на нягнуткіх нагах, як сама не свая. Чаму я тут? Яна шукала разгадкі. Дзіўна лёгкая, напаўпрытомная.

Яна ўжо была блізка мяжы:

Лядовая рука легла на яе.

Яна адчула, як дубянее ад марозу яе нутро. Паліто засталося ў іншым месцы, вось што. Цяпер мароз даймаў цела, як толькі хацеў.

Ёй стала страшна, яна кінулася да сьцяны, каб выйсьці адсюль да свайго цёплага паліто.

Як жа яна сюды ўвайшла?

Лядовая сьцяна была, як скала, цьвёрдая й гладкая. Яна кінулася да іншай. Колькі тут сьцен? Куды ні павярнулася, цьвёрдыя й гладкія сьцены.

Яна выкрыкнула папросту:

— Я мушу выйсьці!

І адразу пасьля гэтага знайшла праход.

Які дзіўны быў гэты палац: яна зусім ня выйшла да свайго паліто, а трапіла ў месца, якое ёй ня надта спадабалася.

Яшчэ адно новае памяшканьне. Сапраўды малое, дзе зь нізкай столі зьвісала мноства ледзяшоў, зь якіх капала вада, з падлогі вырастала мноства падобных ледзяшоў, а сьцены былі пазаламаныя пад рознымі вугламі і такія тоўстыя, што зялёнае сьвятло замірала ў іх. Не заміраў толькі гул вадаспаду, яго цяпер можна было пачуць зусім побач або пад нагамі, або яшчэ недзе — як быццам чалавек стаяў у ім.

Вада цякла па сьценах, нагадваючы Ун тую залю, дзе яна плакала.

Цяпер яна ня плакала. Холад паўстрымаў ейны плач і ўсё скаламуціў. Шмат што пралятала ў яе праз галаву, але яно было, нібы ў тумане, — як толькі яна хапілася за адну думку, зараз яе месца займала іншая. Ёй падумалася, што гэтае месца робіцца сапраўды небясьпечным, і ёй захацелася крыкнуць голасна і з выклікам, як і належыць у лядовым палацы:

— Гу! Гу!

Але гэты кліч атрымаўся няўдалы. Быццам нейкая іншая думка пераступіла шлях ейнаму крыку, і яна сама ледзь пачула свой голас. І крык не панёсься далей, ёй адказаў толькі дзікі гул вадаспаду. Гул глушыў усе іншыя гукі. Зрэшты, гэта ня так страшна. Новая думка, новы павеў холаду сьцерлі гэты подум назусім.

У гэты гул можна было б легчы, падумалася ёй. Папросту легчы і дазволіць, каб гул перанёс цябе далёка адсюль. Так далёка, куды захочацца — думка зноў разьвеялася.

На падлозе стаяла вада. Дзе‑нідзе яна зацягнулася лядком. Нельга заставацца ў такім неадпаведным месцы. Ун яшчэ раз памкнулася пашукаць адтуліну ў пазаламаных сьценах.

Гэта была апошняя заля, праходу далей не было.

Яна цьмяна дадумвала гэтую думку. У кожным разе выхаду адсюль не было. Што ні рабі, нічога не дапаможа. Расколінаў тут было даволі, але яны нікуды не вялі, толькі далей у лёд і ў непрыязнае мільгаценьне сьвятла.

Але ж яна сюды неяк увайшла?

Неяк я ня так думаю.

Цяпер мне трэба не ўвайсьці, а выйсьці, а гэта нешта іншае, — падумала Ун, спатыкнуўшыся. Шчыліну, празь якую яна ўвайшла, цяпер яна, безумоўна, не адшукае, бо ёй трэба выйсьці.

Няма сэнсу крычаць. Крык патанае ў гуле. Перад ёй была проглыбка наплаканых сьлёз, можна было нырнуць у яе, але яна паўстрымалася. Яна ўжо гэта зрабіла ў іншым месцы.

Грук у сьцяну?

Не! Тут ня грукаюць у сьцяну. Ня грукаюць у такія лядовыя сьцены. Яна ўжо толькі хацела знайсьці нейкае сухое месца.

Урэшце яна знайшла куточак, дзе не было вады, а толькі сухая стынь. Там яна села з падкурчанымі нагамі, яна ўжо іх больш не адчувала.

Яна ўся пачала дубянець, холад ужо не адчуваўся так востра. Яна была стомленая, ёй трэба трошкі пасядзець перад тым, як усур’ёз узяцца за пошукі выхаду навонкі — да паліто, да цёткі і да Сіс.

Думкі блыталіся штораз больш і больш. Вобраз маці вымаляваўся на момант і зараз жа зьнік. Усё іншае таксама абярнулася ў туман, празь які прасьвечвала мігатлівае сьвятло, але нельга было нічога ўхапіць. Калі гэта нешта важнае, дык яшчэ будзе час падумаць.

Усё было так даўно, усё адплыло ў далеч. Яна была змораная сваім туляньнем па палацы, паміж гэтых дзівосаў, і цяпер ёй было добра пасядзець, калі холад ужо не даймаў так моцна.

Яна сядзела, моцна заціснуўшы рукі. Дзеля чаго, забыла. Яна ж была ў дзьвюх парах рукавіцаў.

Да яе дайшоў гук кропляў. Спачатку яна ня чула нічога, апрача магутнага шуму вадаспаду, але потым пачала адрозьніваць плім‑плям — падаюць кроплі. Яны марудна адрываліся ад нізкае столі і падалі на ледзяшы на падлозе і ў малыя калюжыны, сьпяваючы пры тым манатонна й безупынна — плім‑плям, плім‑плям.

А што гэта?

Яна выпрасталася, яе апарыла нешта дагэтуль ёй невядомае, яна пачала крычаць — цяпер у ёй адкрылася чорная глыбокая крыніца крыкаў, але яна выпусьціла толькі адзін.

Нешта было ў лёдзе! Спачатку яно ня мела кшталту, але пакуль яна крычала, набыло абрысы, засьвяцілася, як лядовае вока там угары, уставілася на яе і запыніла хаду ейных думак.

Выразна — вока.

Агромністае.

Глядзіць на яе і робіцца штораз большым. Замураванае цалкам у лёдзе і запоўненае сьвятлом.

Таму яна і крыкнула толькі раз. Нястрашна, калі добра прыгледзецца.

Думкі цяпер былі простыя. Мароз закоўваў іх па кавалачку. Вока ў лёдзе было вялізарнае і нерухома глядзела на яе, але ў ім не было нічога страшнага, і яна толькі падумала: ну чаго ты глядзіш? Тут я. Ёй цьмяна падумалася, што наагул думаецца ў падобных абставінах: я не зрабіла нічога дрэннага…

Няма чаго баяцца.

Яна зноў сьціснулася ў сабе, з падкурчанымі нагамі, разгледзелася на бакі, бо вока давала больш сьвятла і ў залі стала ясьней.

Гэта толькі вялізнае вока.

Тут вялізныя вочы.

Але яна адчувала, што вока глядзіць на яе скоса з свайго кутка, таму ёй давялося падняць галаву, каб глянуць у яго наўпрост.

Гэта я. Я тут была ўвесь час. Я не зрабіла нічога дрэннага.

Паступова плім‑плямы кропляў запоўнілі ўсю залю. Кожная кропля як быццам сьпявала кавалак песьні. Пад няспынны грубы гул вадаспаду зьнізу высокія плім‑плямы гучалі як сьветлая музыка. Гэта нагадвала ёй штосьці даўно забытае, але адначасова знаёмае і супакойлівае.

Сьвятла большала.

Вока глядзела на яе і выпраменьвала ўсё больш сьвятла. Але Ун адказвала яму сьмелым паглядам, няхай сабе глядзіць на яе дасхочу, няхай сабе дасьледуе яе колькі ў змогу, яна гэтага не баялася.

Яна ўжо ня мерзла. Ёй было блага, яна адчувала сябе дзіўна непаваротлівай, але ня мерзла. Цьмяна прыгадала час, калі ў палацы яе даймаў страшны холад, але цяпер ужо не. Яна адчувала нейкую пацяжэласьць і млявасьць, праўду сказаўшы, мела ахвоту падрамаць, але гэтае вока не дазваляла ёй заснуць.

Яна зусім не варушылася, седзячы пад сьцяной з прыўзьнятай галавой, каб глядзець проста ў сьвятло ў лёдзе. З кожнай хвілінай сьвятло ярчэла і пачало напаўняцца агнём. Паміж ёй і вокам замільгалі хуткія кроплі, сьпяваючы сваю манатонную песьню.

Гэтае вогненнае вока аказалася толькі прадвесьцем, бо раптам уся заля шуганула яркім полымем і патанула ў ім.

Зімовае сонца ўзышло ўрэшце так высока, што здолела заглянуць у лядовы палац.

Сонца, хоць позьняе і халоднае, усё ж захавала шмат сілы. Промні праніклі праз тоўстыя лядовыя сьцены, заломы і шчыліны, сьвятло расшчапілася на дзівосныя ўзоры і колеры, і панурая заля затанцавала. Ледзяшы, што зьвісалі са столі і вырасталі з падлогі, кроплі вады і ўсё навокал затанцавала ў моры сьвятла, якое хлынула ўсярэдзіну. Кроплі мільгацелі і замярзалі, мільгацелі і замярзалі, і за кожным разам невялікая заля памяншалася на адну кроплю. Ажно пакуль яны яе не запоўняць.

Сьляпучае мора сьвятла. Для Ун цяпер не існавала нічога акрамя сьвятла. Вока, якое таропілася на яе, згарэла, усё стала сьвятлом. Яна млява падумала: колькі тут сьвятла.

Яна зараз засьне, ці ж ёй ня цёпла? У кожным разе ёй не было холадна.

Узор танцаваў па лядовай сьцяне ў залі, бляск яшчэ больш памацнеў. Верх і ніз памяняліся месцамі, усё ў сярэдзіне стала раструшчаным сьвятлом. Ун нават не падумала, што гэта дзіўна, усё так і павінна быць. Ёй захацелася спаць, яе ахапіла слабасьць і млявасьць, яна была гатовая да гэтага.

ІІ

Засьнежаныя масты

1. Ун прапала

Ці гэта быў толькі дзіўны сон?

Ці ўчора вечарам гэта былі мы — Ун і я?

Так!

Калі сон расьсеяўся, заблішчала праўда: гэта здарылася насамрэч. Страхотная і радасная праўда.

Сёньня было толькі адно пачуцьцё — туга па новым спатканьні з Ун. Зараз яна пойдзе проста ў школу і сустрэнецца зь ёю, сёньня гэта магчыма, усё зьмянілася.

Сіс яшчэ хвілінку паляжала ў ложку і паразважала пра тое новае, што мае надысьці. Каб надаць гэтаму ўрачысты характар, яна падумала: мы з Ун сяброўкі навекі. Яна старалася зрабіць гэты момант як мага больш дарагім для сябе.

Бацькі сёньня ні пра што яе не распытвалі. Ні словам не згадалі пра яе дзіўнаватае вяртаньне дахаты ўчора вечарам. Пэўна, хацелі крыху счакаць. Дзень або два. А потым спытаюць нібы незнарок. Такім чынам яны выведвалі амаль пра ўсё.

Але не пра гэта! Тут была мяжа. Пра Ун зь яе ня выцягнуць ні слоўца. Занадта пужлівае было тое, што сьвяцілася ў вачах Ун, каб пра гэта можна было распавядаць іншым.

Раніца была, як кожная іншая раніца. Сіс цёпла апранулася, узяла торбу і рушыла ў школу.

Каторая зь іх прыйдзе першая? Дарога, якой ходзіць Ун, зьбягалася зь ейнай адно ля самай школы. На гэтым кавалачку дарогі яны ніколі не сустракаліся.

Ці Ун сёньня ня будзе няёмка? — падумала Сіс.

Мароз гэтага дня быў люты, як ніколі раней. Над шаўкавістым сьвітальным змрокам ясьнела сталёва‑сіняе неба. Сёньня нішто не пужала абапал дарогі, ранішняя шэрань была досыць прыемная, яна няспынна, паволі радзела. Дзіўна, што вечарам чалавек у гэтым месцы траціць розум ад страху.

Што з Ун?

Калісьці скажа. Я не хачу думаць пра гэта. Хачу толькі быць разам зь ёю. Яна можа і не гаварыць мне гэтага. Гэта нешта благое, я не хачу ведаць.

Ун яшчэ не было, калі Сіс убегла ў цёплую клясу, хоць шмат хто ўжо прыйшоў. Хтосьці абыякава сказаў:

— Вітай, Сіс.

Яна не абмовілася ні словам перад імі пра ўчорашняе спатканьне. Пасьля абмену запіскамі ўсіх, пэўна, падточвала цікаўнасьць, але яны яе не распытвалі. Яны таксама чакалі, што станецца, калі прыйдзе Ун. Сіс цьвёрда пастанавіла: калі толькі Ун зьявіцца ў дзьвярах, яна падыдзе да яе так, каб усім стала ясна, як маюцца справы. Ад гэтай думкі ў яе ажно мурашкі забегалі па сьпіне.

Ці яна ўжо зьмянілася? Дзяўчынка са старой кампаніі спыталася наўпрост:

— Што з табою, Сіс?

— Нічога.

Няўжо па ёй відаць, што яна зьбіраецца пакінуць іх і безаглядна пайсьці да Ун?

Няўжо ў іх такое вострае вока? Ну й добра, хай будзе. І так гэта хутка перастане быць сакрэтам. Насуперак усім, як бы непрыгожа яно ні было, яна мусіць гэта зрабіць: пайсьці насустрач Ун, зьзяючы ад радасьці.

Калі яна ўрэшце вынырне з гэтага сутоньня? Як нешта новае.

Ун не было. Неўзабаве ўсе, апрача яе, былі ў клясе. Увайшоў настаўнік. Пара пачынаць урок.

— Добрай раніцы, — сказаў настаўнік.

Ці Ун ня прыйдзе?

З катэдры адразу данеслася пацьвярджэньне:

— Ун сёньня няма.

Урок пачаўся.

Ун сёньня няма. Спакойнае сьцьвярджэньне. Але насьцярожанае вуха Сіс ухапіла ў голасе настаўніка быццам лёгкае зьдзіўленьне. Іншыя напэўна нічога ня чулі. Сёньня няма аднаго, заўтра іншага. Няма чаго хвалявацца. У тоўстым журнале настаўнік адзначыў, што Ун сёньня не прыйшла ў школу. І толькі ўсяго.

Сіс нэрвавалася за сваёй партай.

Яна ведала, што Ун ніколі не прагульвае ўрокаў. Значыць, сёньня сталася нешта незвычайнае. Сіс адразу зьвязала гэта зь іхнай учорашняй сустрэчай у пакойчыку. Ці Ун проста сёньня ня хоча сустрэцца зь ёю? Няўжо ёй ажно так няёмка?

На перапынку Сіс старалася паводзіць сябе як звычайна. Ніхто нічога не сказаў, значыць, ёй удалося. Ніхто не згадаў ні словам пра тую, што не прыйшла ў школу, — яна ўсё ж была ня зь іхнай кампаніі.

Школьны дзень ішоў сваім парадкам. Узышло позьняе зімовае сонца і засьвяціла з усяе моцы ў шыбіны. Сіс не магла дачакацца захаду сонца і канца ўрокаў, каб пайсьці да Ун і даведацца, што здарылася. А дзень задоўжваўся.

Пасьля поўдня сонца паблякла. Яно не пасьпела прайсьці свой кароткі шлях да небасхілу, як яго засланіў вэлюм аблокаў. Вэлюм, які хутка абярнуўся ў шэрыя, калматыя хмары.

Настаўнік сказаў з катэдры:

— Так, гэта паказвае на зьмену надвор’я надвячоркам. Часам гэта паказвае на сьнег.

Сьнег.

Упершыню ў гэтым годзе.

Коратка і трапна. Сьнег.

Гэта мела асаблівае гучаньне. Усе ў клясе выдатна ведалі, што хаваецца за гэтым словам. Вялікая частка іхнага жыцьця. Сьнег.

Голас з катэдры працягваў:

— Такім чынам і маразам настане канец.

І яшчэ дадаў:

— Але затое сьнег пакрые лёд.

На момант ім падумалася пра сумнае. Пра паховіны або нешта такое. Так яно прагучала. Возера блішчала, як сталь, і цямнела апошні раз. Нягледзячы на холад, яны доўгі час дасхочу каталіся па ім на каньках. А сёньня гэтаму настане канец, сёньня выпадзе сьнег.

Калі яны выйшлі на двор пасьля наступнага ўроку, лёд ужо пачаў бялець.

На школьным падворку зямля была яшчэ голая, але паветра пашарэла, а калі хто паднімаў галаву, нешта нябачнае паколвала ў твар. Разьлеглая роўнядзь лёду была ўжо зусім белая. Роўная люстраная паверхня не марудзіла, хапала сьняжынкі раней, чым зямля.

Неверагодна, як хутка можна нешта зьнішчыць. Лёд цяпер быў роўны, белы, мёртвы.

Нарэшце зайшла гаворка пра Ун. Калі настаўнік паклікаў іх на наступны ўрок:

— Ці ведае хто, чаму Ун сёньня ня ў школе?

Ніхто, напэўна, не заўважыў, як Сіс здрыганулася. Ды гэта адразу прайшло. Яны пераглянуліся, але ніхто зь іх нічога ня ведаў.

— Не, — адказалі яны нарэшце, і гэта была чыстая праўда.

Настаўнік сказаў:

— Я спадзяваўся ўвесь дзень, што яна ўсё ж прыйдзе. Гэта так непадобна на яе. Яна, мабыць, захварэла.

Яны зразумелі, што Ун была важнейшая для настаўніка, чым яны да сёньня лічылі. Магчыма, яны пра гэта ведалі і раней. Яны ж чулі, як разумна яна адказвала. Але яна стаяла ўбаку, трымалася асобна. Калі нават і здаралася, што яна далучалася да каго‑небудзь, дык зараз жа адступалася і, як раней, станавілася наводдаль — задавалася, ці што.

Яны зьдзіўлена глядзелі на катэдру.

Яны пачулі, як настаўнік хваліць Ун.

Настаўнік агледзеўся па партах:

— Мо хто з вас сябруе з Ун і ведае, ці яна, часам, захварэла? Яна ж з самага пачатку заняткаў не прапусьціла ні дня.

Ніхто не адказаў. Сіс ледзь сябе стрымлівала.

— Няўжо яна такая самотная? — спытаўся настаўнік.

— Не, гэта ня так!

Усе павярнуліся да Сіс. Гэта яна адазвалася ці, хутчэй, выкрыкнула. Ейны твар заліўся ірдзістым румянцам.

— Ці гэта ты сказала, Сіс?

— Так, я.

— Ты ведаеш Ун бліжэй?

— Так.

Кляса глядзела з сумневам.

— Дык, можа, ведаеш, што зь ёю сталася сёньня?

— Сёньня я яе ня бачыла!

Выгляд Сіс быў гэткі нязвыклы, што настаўнік надаў гэтаму больш значэньня, чым было трэба. Ён падышоў да яе:

— Ты сказала, што…

— Я сказала, што мы з Ун сяброўкі, — выпаліла яна, перш чым ён пасьпеў закончыць.

Цяпер вы гэта ведаеце, падумала яна. Дзяўчынка, якая сядзела побач, выглядала, быццам ёй карцела запытацца: а калі ж гэта вы пасьпелі? Таму яна дадала з выклікам:

— Я была ў яе ўчора вечарам! Цяпер ужо ведаеце!

— Мілая Сіс, — сказаў настаўнік, — мы ж табе нічога дрэннага не зрабілі.

— Не, але…

— Значыць, учора вечарам Ун была здаровая?

— Так, была.

— Дык добра. А што, калі б ты зайшла да яе па дарозе дадому і даведалася, што здарылася? Я ведаю, што яна ходзіць у школу іншай дарогай, але ты ж магла б зрабіць невялічкі круг?

— Так, — адказала Сіс.

— Дзякую табе.

Іншыя глядзелі на яе са зьдзіўленьнем. На апошнім перапынку яны запыталіся:

— Што ты ведаеш пра Ун?

— Нічога ня ведаю.

— Мы ня верым. Па табе відаць, што ты нешта ведаеш. Настаўніку таксама было відаць.

Яны былі крыху раздражнёныя. Яшчэ не пасьпелі пераварыць, што Сіс пайшла да Ун як ні ў чым не бывала. Яны добра бачылі па ёй, што яна нешта ведае, але ня хоча гэтага адкрыць.

— Мы ж бачым, Сіс, што ты ведаеш.

Яна бездапаможна паглядзела на іх. Яна сапраўды ведала пра Ун некаторыя рэчы, пра якія іншыя і не здагадваліся.

Яны вярталіся дадому. Пад плоскім небам. Пакуль яшчэ чуваць было толькі лёгкае церушэньне. Спачатку Сіс ішла разам зь іншымі. Яна бачыла, пра што яны думалі: што яна ведае пра Ун?

Яны дайшлі да месца, дзе Сіс паварочвала. Яны ўсе спыніліся — сёньня неяк асабліва. Яны крыўдавалі, і вінаватая была Сіс.

— У чым рэч? — рэзка запыталася яна.

Яны яе не запынялі.

Яна штомоцы засьпяшалася да маленькае хаціны.

Вось яно — сьнежнае надвор’е.

Сьнег ужо пачаў падаць. Паветра пад вечар палагаднела, цяпер будзе сапраўдны сьнегапад. Сьнег падаў на скаваны марозам краявід. На цьвёрдую зямлю і скаваныя марозам схілы. Сіс тым часам падыходзіла да цётчынай хаціны. Калі ўвайшла на падворак, ён быў увесь белы.

Нікога не відаць.

Што я ведаю пра Ун?

Яны думаюць, што я нешта ведаю.

Гэта так, але… Гэта толькі паміж мною і Ун. Ну і, мабыць, Богам, дадала яна на ўсякае ўсё, паглядаючы ўгору на завіруху.

Важны кароткі прыпынак у дарозе.

Праз завіруху Сіс згледзела, што як толькі яна пачала ісьці цераз падворак, цётка выйшла на ганак. А божухна, што гэта значыць? Цяпер яна ўсьвядоміла, што ўжо ідучы сюды яна прадчувала нядобрае — а цяпер яшчэ выходзіць цётка, якая цікавала за дарогай, чаму?

Сіс доўгімі скокамі шуснула праз густы сьнегапад да хаткі — яна першая паставіла нагу на гэтым новым дыване. Цётка, дробная і самотная, скрозь сьнегапад падалася ёй сумнай.

— Ці нешта здарылася з Ун? — напаўголасу выгукнула яна, перш чым Сіс дайшла да парога.

— Што? — Сіс зьдзіўлена разявіла рот.

Лёгкі, незразумелы ўдар.

Ёй трэба перавярнуць усё навокал. Пераставіць з галавы на ногі.

— Я пытаюся, чаму ты прыйшла бяз Ун?

Заставалася толькі даць волю сполаху:

— А Ун хіба ня дома?

Цёмныя зеўры раптам расчыніліся наросьцеж. Разгубленыя пытаньні з абодвух бакоў. Безвыніковыя ліхаманкавыя пошукі ў доме і сьвіронку.

Разгубленая беганіна. Тэлефона ў доме не было, але ён быў непадалёк, і цётка кінулася бегма, каб абзваніць усіх навокал.

— Сьцямнее, і мы нічога не пасьпеем зрабіць, — сказала яна на бягу.

Сіс пабегла дадому, да бацькоў. Цяпер яна патрабавала іх, нейкага слова ад іх. Сьнег усё сыпаў, пачынала ўжо цямнець.

Сіс зноў бегла па той самай дарозе. Прыцярушаная сьнегам дарога выглядала зусім новай. Сіс не сустрэла ні адной аўтамашыны, ня ўбачыла ні сьледу. Яна ня думала пра тое, што было абапал дарогі, а толькі — каб дабегчы дадому, сказаць.

2. Бяссонная ноч

Ун прапала.

Цямнее.

Нельга!

Аднак адно жаданьне, нават гарачае, не затрымае змроку — наадварот, ён усё гусьцеў і шчыльнеў.

Шукаць пасыходзіліся людзі з усяе ваколіцы. Не хапала ліхтароў, цемра і завея зьмянілі пошукі ў бездапаможнае блуканьне. Водсьветы ліхтароў і клічы «Ун!» патаналі ў сьнежнай смузе і штораз гусьцейшым змроку. Людзі рухаліся ланцугамі — супроць іх стаяла сьцяна ночы. Яны павінны былі разваліць гэтую сьцяну. Яны не паддаваліся, крышылі гэтую сьцяну, наколькі ставала сілаў.

Ун прапала.

«Калі б гэты сьнег выпаў учора, — казалі шукальнікі, — дык засталіся б сьляды. Але ён пачаў падаць толькі цяпер і зрабіў бяду яшчэ большай».

Сіс была ў сярэдзіне замяшаньня. Спачатку ніхто не зьвяртаў на яе ўвагі. У ейным горле завяз камяк. Перш чым атрымаць дазвол, ёй давялося правесьці невялікую бітву дома.

— Я хачу пайсьці з табою, тата!

— Гэта не для дзяцей — сноўдацца поначы ў непагоду, — адказаў бацька, пасьпешна зьбіраючыся на пошукі.

Яна націскала далей.

Тады прагучала натуральнае пытаньне:

— А калі вы сядзелі з Ун учора вечарам, ці ня здарылася чаго незвычайнага?

— Не, — цьвёрда адказала Сіс.

— А што яна табе сказала? — умяшалася маці. — Ты вярнулася дадому крыху дзіўная. Што яна сказала?

— Гэтага я не скажу! — адказала Сіс і адразу адчула, што сказала лішняе, пра што цяпер будзе горка шкадаваць. Бацькі падхапілі ейныя словы імгненна.

— А божачкі, дык яна табе нешта сказала, і ты ведаеш, чаму яна прапала?

— Не, я пра гэта нічагусенькі ня ведаю!

На шчасьце яны ставілі пытаньні так няўклюдна, што яна магла з чыстым сумленьнем аднеквацца. Я ж уцякла, калі Ун хацела мне сказаць, — падумала яна.

Маці сказала:

— Я думаю, хай яна лепш ідзе з вамі. Мы ня ведаем, у чым рэч. А ты ж бачыш, як яна хоча ісьці.

Сіс пайшла з бацькам. Спачатку ў агульным замяшаньні блыталася некалькі яе аднаклясьнікаў, але іх адаслалі дадому. Сіс трымалася наўзбоч, каб нікому ня муляць вачэй.

Неўзабаве наступіла ноч. Пошукі меліся ісьці ўсю ноч, калі б спатрэбілася. Ун жа не павінна застацца на двары.

Дзе ім шукаць? Паўсюды. Іншага выйсьця не было. Цётчын дом быў цэнтрам. Сама цётка была стомленая. Некалькі мужчын толькі што прыходзілі параіцца. Меркавалі і сяк, і так.

— Упала ў ваду, — сказаў нехта.

— У ваду? Няма іншай вады, апрача рэчкі. Ды не магла яна пайсьці ажно туды.

— Ды што ёй там рабіць?

— А што ёй рабіць у іншым месцы?

— А я думаю пра дарогу. Машыны там езьдзяць сюды‑туды…

Прыкрае маўчаньне мужчын — там на двары бездапаможныя людзі блукаюць поначы і нічога не знаходзяць. Дарога. Вечна няпэўная, адкрытая дарога. Ім не хацелася думаць пра яе.

— Даўно ўжо ўсюды перазванілі, — хутка сказаў нехта ў сувязі з дарогай.

— Але ёсьць яшчэ адно. Вадаспад, тая вялізарная камлыга лёду, што там нарасла. У школе нібыта гаварылі пра прагулку туды. Хіба Ун не магла пайсьці туды адна і заблукаць?

Цётка ўмяшалася ў размову:

— І не пайсьці ў школу? Гэта на Ун непадобна.

— А што на яе падобна?

— Ці ў яе ёсьць сяброўкі?

— Няма нікога. Яна не такая. Учора была тут адна дзяўчынка — першы раз з таго часу, як Ун пераехала да мяне.

— Так? Якраз учора? Хто гэта быў?

— Тая, Сіс. Але сёньня яна мне ўжо ўсё сказала. Я яе пытала. Хоць было нешта, чаго яна не хацела мне сказаць. Як мяркую, нейкія дзявочыя сакрэты. Я гэта бачыла па іх, калі Сіс адыходзіла дадому. Але гэта ня так важна.

Стомленая цётка стаяла ў сьнезе перад сваім домам і была ня ў змозе пакіраваць імі. Але, як і раней, заставалася ў цэнтры пошукаў.

— І чаму гэты сьнег выпаў пасьля? — сказала яна. — Адразу пасьля, як…

— Так увогуле бывае, — адказаў чыйсьці прыгнечаны голас.

— Не, — сказала цётка.

У гэтую ноч сьвятло гарэла ва ўсіх дамах. Людзі брылі ў сьвежым сьнезе па ўсіх дарогах і між імі. Ліхтары цьмяна паблісквалі празь сьнегапад у зарасьніках і на верасовішчах. Раздаваліся крыкі, але яны не даляталі далёка. Іх паглынала густая цемра.

Заўтра, калі разьвіднее, будзе больш шанцаў знайсьці Ун, сказаў нехта. Але ніяк нельга чакаць да заўтра.

Сіс зрабілася блага ў невялікім гаёчку. Яна ўвесь час ішла на такой адлегласьці, каб бачыць сьвятло і чуць галасы. Бацька не спускаў зь яе вачэй, але яна старалася трымацца наўзбоч. Ёй зрабілася блага ў гаёчку пры думцы пра Ун.

Дзе Ун?!

— Гэй! — раздаўся вокліч поблізу, але яна не зьвярнула ўвагі, бо воклічы даляталі адусюль.

Зрабілася блага, але не ад стомы, а ад бяды.

Каб толькі чаго ня сталася з Ун…

У гэты самы момант пачуліся крокі ззаду. Яна павярнулася і ўбачыла маладога мужчыну ў сьвятле ліхтара ў ягоных руках. Убачыла, як ягоны твар засьвяціўся да яе радасьцю і цяплом.

— Гэй!

Яна сьціснулася ад гэтага крыку. А ён ужо быў побач.

— Дык ты тут! — сказаў ён. — Ды што ты сабе думаеш? Цяпер ты ўжо не ўцячэш!

Яна пачула, як яе абдымаюць дзьве дужыя рукі і пачынаюць душыць ад нястрымнае радасьці.

— Я ведаў, што цябе знайду — я быў упэўнены!

Яна зразумела.

— Але ж гэта ня я!

Ён засьмяяўся.

— А я табе якраз і паверыў. Зрэшты, гэта ты ўжо занадта…

— Я табе кажу, што гэта ня я! Я таксама шукаю Ун разам зь іншымі.

— Значыць, ты ня Ун? — сказаў незнаёмец і спахмурнеў.

Ёй было прыемна пачуць гэта, але яна дадала:

— Не, я — Сіс.

Дужыя рукі пусьцілі яе так рэзка, што яна ўпала і ўдарылася аб нешта цьвёрдае. Хлопец злосна сказаў:

— Хопіць табе тут лынды біць! Усе могуць падумаць, што гэта ты.

— Я мушу быць разам з вамі. Я ведаю яе. Ведаю Ун.

— Вось што, — сказаў ён мякчэй.

Яна таксама ня гневалася на яго.

— Ты ўдарылася?

— Ні трошкі.

— Я не хацеў… я бачыў, што ты ўдарылася.

Дробка радасьці ў бядзе.

— Але табе тут ня трэба бадзяцца і ўводзіць людзей у зман, калі ты падобная на тую, якую мы шукаем. Мы сюды прыйшлі не забаўляцца. Табе зараз жа трэба вярнуцца дамоў, — сказаў ён, ледзь зноў не зазлаваўшы.

Сіс заўпарцілася. Нельга гаварыць зь ёй як з назойлівым дзіцём, якога хочуць пазбыцца. Ня думаючы, яна сказала:

— Толькі я адна ведаю Ун. Мы разам правялі ўчорашні вечар.

Ці кранула гэта яго? Не. Ён спытаўся напрасткі, быццам неахвотна:

— Дык ты нешта ведаеш?

Яна паглядзела на яго. Паміж імі быў ліхтар, і яны добра бачылі адно аднаго. Ён апусьціў вочы і адышоў.

Сіс пашкадавала сваіх неабдуманых слоў. Настрой тут быў наструнены. Яна адразу папалася ў сетку, якую сама спляла. Як пошуг агню, праляцела вестка, што малая Сіс нешта ведае.

Цяпер кожная хвіліна была дарагая. Неўзабаве чыясьці цьвёрдая далонь схапіла яе за руку. Але гэта ня быў той незнаёмы хлопец з добрымі лупатымі вачыма, а знаёмы ёй чалавек з каменна‑суворым абліччам. Праўда, яго аблічча было каменна‑суворае і перапалоханае толькі ў гэтую ноч.

— Гэты ты — Сіс? Хадзем са мной.

Сіс здранцьвела.

— Куды?

— Табе трэба дадому. Табе тут няма чаго швэндацца. Але ня толькі ў тым рэч, — сказаў ён так, што яна здрыганулася.

Рука трымала яе моцна, ёй давялося пайсьці зь ім.

— Мне тата дазволіў, вы пра гэта ня ведаеце, — сказала яна ўпарта. — І я не стамілася.

— Добра, хадзем. Мы тут хочам з табой крыху пагаманіць.

Не! — падумала яна.

Мужчына расшчаміў руку, калі яны падышлі да яшчэ двух шукальнікаў, таксама ёй знаёмых. Яны былі з ваколіцы. Яна ўжо зразумела, што будзе.

— Ці ведаеце, дзе мой тата? — спыталася яна, каб падмацаваць сваё становішча.

— Ён, пэўна, недалёка адсюль. Цяпер паслухай, Сіс. Ты сказала, што ведаеш нешта пра Ун. Ты сказала, што была разам зь ёю ўчора вечарам.

— Так яно і было. Я зайшла да яе дахаты.

— І пра што яна гаварыла?

— Ну…

— Што ты ведаеш пра Ун?

Тры пары вачэй утаропіліся на яе ў сьвятле ліхтара. Гэта былі ветлыя, добрыя суседзі. Але цяпер яны былі перапалоханыя і цьвёрдыя, як скала.

Яна не адказала.

— Адказвай! Ад гэтага, магчыма, залежыць жыцьцё Ун!

Сіс уздрыгнула.

— Не!

— Ты сказала, што ведаеш нешта пра Ун, ці ж не?

— Яна мне пра гэта не казала! Яна пра гэта нічога не сказала!

— Пра якое гэта?

— Што хоча кудысьці ісьці.

— Ун магла сказаць такое, што дапаможа нам знайсьці яе.

— Не, яна нічога такога не сказала.

— А што табе Ун сказала?

— Нічога.

— Ці ты не разумееш, што гэта сур’ёзная справа? Мы не пытаемся, каб цябе мучыць, мы пытаемся, каб знайсьці Ун. Ты сказала, што…

— Я сказала толькі тое, што сказала!

— Я ня веру. Па табе бачу, што ты нешта ведаеш. Што Ун сказала?

— Гэтага я сказаць не магу.

— Чаму?

— Таму што гэта было ня так, яна гэтага не сказала! І ні слова не сказала, што хоча схавацца.

— Добра, добра, але…

Яна крыкнула:

— Адчапецеся ад мяне!

Яны здрыгануліся і перасталі. Калі яна ўжо пачала так крычаць, яшчэ прыдарыцца зь ёю што‑небудзь благое.

— Ну дык ідзі дадому, Сіс. Ты зусім бяз духу. Напэўна, маці зачакалася цябе дома.

— Я не стамілася. І мне дазволілі быць тут. Я мушу быць тут.

— Мусіш?

— Так, мне так здаецца.

— Мы больш ня можам траціць час. Шкада, што ты нічога ня хочаш сказаць. Нам бы гэта дапамагло.

Не, падумала яна. Яны пайшлі.

Яна адчувала дзіўную пустку ў галаве. Дарога дадому была простая, але яна мусіць быць тут усю ноч. Яна пачала сноўдаць, як і раней, стараючыся не пакідаць сьвятла ліхтароў, але адначасова заставацца схаванай у цемры. І зноў яе запынілі. Іншы чалавек. Ён быў так паглынуты пошукамі, што нават не зьдзівіўся, убачыўшы яе.

— Слухай, Сіс, я вось што хачу ў цябе запытацца: як ты думаеш, ці Ун не зьбіралася пайсьці паглядзець на замерзлы вадаспад?

— Ня ведаю.

— Ці вы не плянавалі пайсьці туды ўсёй школай?

— Так, плянавалі.

— Яна часам ня згадвала, што хоча пайсьці туды адна? Ты ж ведаеш, што яна любіла хадзіць адна.

— Ня згадвала!

Гэтыя роспыты не былі занадта назойлівыя, чалавек гаварыў вельмі асьцярожна, але Сіс была ўжо на мяжы і не магла болей трываць — яна горка заплакала пасярод замеці.

— Ой‑ёй! — сказаў мужчына. — Гэтага я зусім не хацеў!

— Ці вы туды пойдзеце? — выціснула яна зь сябе.

— Безумоўна, мы павінны, і то неадкладна. Калі ўжо ў школе пра гэта гаварылі. Магло здарыцца, што Ун уздумала пайсьці туды і заблукала. Мы пойдзем уздоўж рэчкі ад самога яе пачатку.

— Так, але…

— Дзякуй за дапамогу, Сіс. Ці табе ня лепш будзе вярнуцца дахаты?

— Не, я пайду з вамі да рэчкі!

— Ну, не. Зрэшты, пагавары са сваім бацькам, здаецца, гэта ён стаіць тут непадалёк.

Так, гэта быў бацька. Раздражнёны і суворы, як і астатнія.

— Я хачу з вамі. Ты сказаў, што я магу.

— Цяпер ужо не.

— Я магу хадзіць ня горш за вас! — сказала яна да ўсяе заклапочанае і наструненае грамады і адчула, як ейнае цела наліваецца новай сілай.

— Пэўна ж, можа, — сказаў нехта, каму спадабаліся ейныя палкасьць і напорыстасьць.

Сіс у гэты момант выглядала так, што бацька не наважыўся ёй запярэчыць.

— Добра, магчыма, ты і вытрываеш. Мне трэба кудысьці зайсьці і пазваніць маме, якая сядзіць і чакае.

Вялікая грамада рушыла праз начную цемру да рэчкі. Яны ішлі ўздоўж берага возера. Расьцягнуліся ланцугом, але не спускалі адно аднаго з вока. Сьнег падаў ужо ня так густа, але ўсё адно сыпаў у твар. Яго нападала ўжо столькі, што людзі гразьлі ў глыбокіх сумётах. Аднак Сіс гэтага не заўважала, яна поўнілася новай мужнасьцю.

Амаль ва ўсіх былі ліхтары. Вялізная рухомая пляма сьвятла трымцела і мігцела, вандруючы цераз узгоркі і мысы да пачатку рэчкі. Было дзіўна глядзець на гэта, было дзіўна ісьці ў такой грамадзе. Сіс поўнілася новай мужнасьцю.

Засьнежаны прасьцяг возера расплываўся ў немарачы. Лёд быў цьвёрды, як скала, — значыць, на ім нічога не магло здарыцца. А яны і не дапускалі думкі, што Ун магла пайсьці на другі бок возера.

Яны брылі далей. Сіс трымалася поруч з бацькам, бо цяпер яна ўжо мела дазвол ісьці з усімі.

Яны дайшлі да пачатку рэчкі. Пасьвяцілі ліхтарамі на чорную ваду, якая паціху вышмыгвала з‑пад лёду і бясшумна плыла далей. Людзі пільна паўглядаліся ў чорную плынь, яна наводзіла на іх жуду. Ня ўбачылі ў ёй нічога прыгожага. Дзесьці далей быў вадаспад, але гул ад яго сюды не далятаў.

Вада бясшумна сплывала глыбокім рэчышчам. Грамада разьдзялілася і пайшла па абодвух берагах.

Сьнег пачаў падаць гусьцей, абляпляў шкло ліхтароў і раставаў, ад чаго ліхтары сьвяцілі цьмяна — гэта была сапраўдная напасьць. Адзін хлопец настолькі разнэрваваўся і разгарачыўся, што ажно гыркнуў на абрыдлую завіруху, агаляючы свае белыя зубы:

— Перастань!

Сьнег адразу перастаў падаць. Скончыўся, нібыта раптам увесь высыпаўся зь мяшка. Хлопец здрыгануўся, яму стала блага — ён пасьпешна разгледзеўся, ці заўважыў гэта хоць хто. Не.

Калі сьнегапад спыніўся, усё як быццам паглыбілася, і людзі ўпершыню ўбачылі, якая вялікая і ціхая была ноч.

Сіс стала каля плыні, якая бясшумна выплывала з‑пад лёду. Гэтая глыбіня можа схаваць і ўцягнуць у сябе што заўгодна. Ня думай пра гэта.

Яны зноў рушылі ўздоўж рэчкі, адны ішлі па самым беразе, іншыя наводдаль, па ўзгорках. Схіл стаў больш стромкі, рэчка загаварыла.

Хутчэй. Яны ішлі не выбіраючы дарогі. Але пры гэтым уважліва глядзелі па баках.

Два неспакойныя, хісткія ланцужкі ліхтароў адначасова рухаліся ўздоўж рэчкі, мігочучы на цьвёрдых лядовых карунках пры берагах. Пасярэдзіне чорная вада. Сьвятло ліхтароў не сягала далёка. Глыбей была чорная нязьведанасьць. Здалёк, зьнізу, было ўжо крыху чуваць гул вадаспаду.

Яны нічога ня ўбачыл