1–2002
» да Зьместу «

Часопіс для ўсіх
аналітыка • эсэістыка • крытыка • рэцэнзіі

Аляксандар Надсан
   
Caveat Lector

---

Увосень 1944 году вайна закінула мяне і маіх сяброў на самы поўдзень Італіі. Апранутыя мы былі паводле апошняй моды сярод маладых людзей таго часу ў г.зв. “battledress” (баявы строй), а на нагах у нас былі вялізныя чаравікі, кожны вагой з паўпуда, або прынамсі нам так здавалася. Мы жылі ў намётах, што стаялі ў аліўкавым садзе. Я ўпершыню бачыў аліўкавыя дрэвы, на якіх віселі цёмныя, сакавітыя, быццам сьпелыя сьлівы, аліўкі. Я ня вытрываў, сарваў адну аліўку, уклаў у рот, раскусіў і… адчуў сябе як дзядзька Антось з Коласавай “Новай Зямлі” пасьля таго, як пакаштаваў сваіх слаўных клёцкаў на бярозавым соку.

Нядаўна мне трапіла ў рукі кніга Алены Яскевіч “Падзвіжнікі і іх святыні” (у цытатах з кнігі захоўваецца правапіс аўтара) з падзагалоўкам: “Духоўная культура старажытнай Беларусі”. Выдадзеная багата, з каляровымі рэпрадукцыямі больш як 150 ікон, пераважна Багародзіцы, у выходных зьвестках кніга кваліфікуецца як “навуковае выданне”.

Галоўная тэма кнігі — разьвіцьцё праваслаўнай рэлігійнай думкі ў Беларусі XV—XVII стагодзьдзяў. Закранаюцца пытаньні разьвіцьця мовы і ўзаемасувязяў зь іншымі нацыянальнымі культурамі. Заслугоўвае ўвагу спроба асэнсаваць месца іконаў у жыцьці і дзейнасьці прадстаўнікоў культуры і таго, што аўтар любіць называць “этнасам”.

Пэрыяд, ахоплены працаю Яскевіч, у аснове супадае з пэрыядам, які прынята на Захадзе называць па-француску “Renaissance”, а па-беларуску — “Адраджэньне”. Яскевіч не згаджаецца з гэтым. Паводле яе, “славянскімі вучонымі апошніх гадоў аспрэчваецца правамернасць распаўсюджвання самога тэрміну АДРАДЖЭННЕ на заходні свет, які праз свой Рэнесанс адышоў ад хрысціянскіх каштоўнасцяў у язычаства, бездань ерасяў і граху, адмовіўся ад трансцэндэнтнай сінергіі, побач з дадатнымі, сутыкнуўся з пэўнымі крызіснымі момантамі” (с. 167). Чытач, для якога гэтыя два тэрміны ёсьць “rose by any other name” (ружа, і няважна, як назавеш), застаецца зьбянтэжаны: у заходнеэўрапейскім кантэксьце яны азначаюць зварот, які адбыўся прыблізна на пераломе XIV i XV стагодзьдзяў, да здабыткаў старажытнай культуры, што праз доўгі час былі ў забыцьці. І гэта зусім не азначае адыходу ад хрысьціянскіх каштоўнасьцяў: проста найлепшыя прадстаўнікі гэтага пэрыяду да словаў “Да Цябе, Госпадзе, узношу душу маю” (Пс 24:1) дадалі “Якое багацьце твораў Тваіх, Госпадзе, Ты ўсё мудра стварыў” (Пс 103:24).

Культурныя і духоўныя рухі адбываліся і адбываюцца ўвесь час, і кожны зь іх трэба разглядаць у канкрэтных абставінах месца і часу. Таму “перагляд канцэпцыі Рэнесанса ў бок яго ўсходніх каранёў” (с. 167) патрэбны толькі хіба дзеля таго, каб даказаць, як у той амэрыканскай песеньцы, што “Anything you can do, I can do better” (усё, што ты можаш зрабіць, я магу зрабіць лепш).

Шмат месца Яскевіч адводзіць апісаньню гісторыі іконаў. Вось, напрыклад, што яна піша пра Віленскі Вастрабрамскі абраз Божай Маці: “Першая служба ў гонар віленскіх мучанікаў адбылася ў 1431 годзе ў капліцы над Вострай Брамай перад Віленска-Вострабрамскай іконай Божай Маці, якая належыць да тыпу “Нявеста Ненявестная”… Ікона распавядае і пра няпростыя часы для праваслаўя ў ВКЛ. Яна — старажытная праваслаўная святыня, хаця і знаходзіцца цяпер ва ўлонні каталіцкай царквы. Ікона была прывезеная ў Вільню з Крыма, менавіта з Корсуні, вялікім князем літоўскім Альгердам Гедымінавічам (1345—1377)” (сс. 146—147). Пра корсунскае паходжаньне абраза першы напісаў Тодар Нарбут у 1835 г. Вестку падхапілі праваслаўныя, сярод іх мітрапаліт Язэп Сямашка і Андрэй Мураўёў, брат вядомага Міхаіла Мураўёва “Вешальніка”. У канцы ХІХ і праз усё ХХ стагодзьдзе абраз быў прадметам шматлікіх дасьледчых працаў. Апошняй была фундамэнтальная праца Марыі Каламайскай-Саээд “Ostra Brama w Wilnie” (Warszawa, PWN, 1990, 282 s.), у якой аўтарка падсумоўвае ўсё, што было зроблена, уключна з вынікамі ўласных дасьледаваньняў і знаходак. Сёньня можна з упэўненасьцю сказаць, што абраз паходзіць з пачатку XVII стагодзьдзя, быў створаны, праўдападобна, у Вільні; узорам для яго сталі гравюры флямандзкага мастака XVI стагодзьдзя Мартына дэ Фос. Узор прадстаўляе тып Божай Маці, вядомы як “Mater misericordiae” (Маці міласэрнасьці). У цяперашняй капліцы абраз знаходзіцца ад XVIII стагодзьдзя.

Яскевіч піша: “У 1829 годзе лік Прачыстай Дзевы быў падноўлены ў каталіцкім стылі. Захавалася сведчанне тых часоў, што на іконе можна было адрозніць царкоўнаславянскі надпіс “Честнейшая Херувимъ и славнейшая безъ сравнения Серафимъ”. У зносцы як крыніца падаецца “Беларускі праваслаўны каляндар за 1997 г.” (Менск, 1996). Сапраўды, на с. 156 календара ў артыкуле “Беларускія праваслаўныя святыні” знаходзіцца даслоўна вышэй прыведзены тэкст. Аўтар артыкула — Алена Яскевіч…

На с. 147 Яскевіч дае дзьве рэпрадукцыі Вастрабрамскага абраза, адна зь якіх мае быць каталіцкай вэрсіяй, а другая — праваслаўнай. Незразумела, пра якія “вэрсіі” можа быць гутарка: ёсьць адзіны абраз, што знаходзіцца ў Вострай Браме.

Вастрабрамскі абраз Божай Маці шануюць аднолькава каталікі і праваслаўныя. Ён шырока вядомы сярод беларусаў, летувісаў, палякаў. Гэта наша супольная сьвятыня. Пісаць пра яго, абапіраючыся толькі на аднабаковыя тэндэнцыйныя крыніцы, — значыць уводзіць чытача ў зман. А гэта несумленна, асабліва для аўтара, які займаецца вывучэньнем духоўнай культуры.

Вэрсіі — гэта “канёк” Яскевіч: іх у кнізе некалькі. Напрыклад, на с. 220 зьмешчаныя рэпрадукцыі двух абразоў. Паводле Яскевіч, гэта каталіцкая і праваслаўная вэрсіі іконы Лясьнянскай Божай Маці. Лясьнянскі жаночы манастыр быў на Падлясьсі недалёка ад гораду Бяла-Падляска па шляху Варшава—Берасьце. Праваслаўная “вэрсія” — невялікая круглая іконка Багародзіцы зь Дзіцяткам Ісусам. Калі верыць Яскевіч, яна зьявілася ў 1683 г. у часе барацьбы з… крыжакамі. Дагэтуль я быў перакананы, што крыжацкі ордэн у Прусіі перастаў існаваць у 1525 г. Каталіцкая “вэрсія” прадстаўляе Маці Божую безь Дзіцятка Ісуса — тып, вядомы на Захадзе як “Mater dolorosa” (Маці журботная). Унізе ёсьць польскі надпіс: “Łaskami słynący obraz Matki Boskiej Licheńskiej Bolesnej Królowej Polski” (Праслаўлены ласкамі абраз Маці Божай Ліхенскай Журботнай, Каралевы Польшчы). Ліхень — места прыблізна ў палове дарогі між Варшаваю і Познаньню. Сувязь Ліхеньскага абраза зь Лясьнянскай іконай застаецца загадкаю. Як кажуць палякі, “сo ma piernik do wiatraka” (што супольнага ў перніка зь ветраком).

Іконы Маці Божай, паводле Яскевіч, мелі вялікае месца ў жыцьці Францішка Скарыны. Напрыклад, Бялыніцкая ікона Багародзіцы “аказала благадатную падтрымку Ф. Скарыне ў кракаўскі перыяд яго творчасці, натхніла на падрыхтоўку і выданне новага перакладу Бібліі” (с. 60). Акрамя Бялыніцкай іконы, “у сваей асветніцкай дзейнасці старабеларускі першадрукар звяртаўся да іконы Божай Маці “Выхаванне”… Згадаем, што ў час працы над прадмоваю да кнігі “Песня песняў” у празрыстым сне Фрацыску Скарыне з’явілася ікона Божай Маці “Выхаванне” (с. 64). Нарэшце, “у час працы над перакладамі і каментарыйнымі творамі Ф. Скарына неаднойчы звяртаўся за благадатнай дапамогай да іконы Божай Маці “Збавіцельніца” (с. 67).

Малітва Скарыны ў гонар Багародзіцы ў “Малой падарожнай кніжыцы”, ягоныя прысьвячэньні перакладаў “ко чти и похвале Створителю, Спасителю, Утешителю Богу в Троицы единому, и Пресвятой Преблагославенной Пречистой Матери Его Марии” не пакідаюць сумневу адносна шчырай пабожнасьці да Маці Божай. У Яскевіч ён нагадвае прыстасаванца, які выкарыстоўвае розныя іконы Багародзіцы залежна ад патрэбы, быццам таблеткі ад болю галавы, горла ці страўніка.

Калі верыць Яскевіч, духоўным настаўнікам беларускага першадрукара быў “былы ігумен Троіцка-Сергіевай Лаўры, вучань Максіма Грэка, сусветна вядомы праваслаўны кніжнік… старац Арцемій” (с. 78). Расейскі манах Арцём, які ў 1551 г. стаў ігуменам Траецка-Сяргееўскай лаўры каля Масквы, у 1554 г. быў абвінавачаны ў ерасі і змушаны ўцякаць на Беларусь. Памёр у 1570 годзе. Дапускаючы, што Арцём дажыў да глыбокай старасьці, ён у найлепшым выпадку мог быць равесьнікам Скарыны, а хутчэй за ўсё, — быў маладзейшым за яго. Скарына пакінуў Беларусь назаўсёды недзе ў палове 1530-х гадоў і памёр не пазьней як у 1551 г. Узьнікае пытаньне: калі і дзе ён пасьпеў стаць духоўным сынам “сусветна вядомага праваслаўнага кніжніка”?

Яскевіч згадвае пра Арцёма ў кантэксьце апісаньня рэлігійна-інтэлектуальнага асяродку, які быццам склаўся ў палове XVI стагодзьдзя вакол Супрасьльскага манастыра. Яна піша: “Паступова ў падляшскім асяродку склаўся літаратурна-рэдактарскі Савет, куды ўваходзілі не толькі братчыкі, мяшчане, прадстаўнікі духавенства, шляхты, але і адзінаверцы-суайчыннікі князі Астрожскія і Слуцкія, будучы канцлер Яўстафі Валовіч, каралеўскі пісар Міхаіл Гарабурда, акрамя архімандрыта Сергія Кімбара, пратапоп падляшскі Нестар, будучы Патрыяршы Экзарх, былы ігумен Троіцка-Сергіевай Лаўры, вучань Максіма Грэка, сусветна вядомы праваслаўны кніжнік і духоўны настаўнік Ф. Скарыны старац Арцемій” (сс. 77—78).

Духоўнай культурай Падляшша займаюцца ад даўжэйшага часу Ю. Лабынцаў і Л. Шчавінская з Расейскай акадэміі навук. Яны пішуць: “Постепенно в среде подляшского интеллектуального сообщества православных, куда, кстати, входили не только местные магнаты, представители черного и белого духовенства, шляхты, мещан, но и живущие далеко от Подляшья единоверцы, такие как князья Острожские, Слуцкие и многие другие, сложился особый литературно-энциклопедический совет, разработавший программу будущего Заблудовского издательства. В этот совет вошли Ходкевичи, включая сыновей Григория Александровича Андрея и Александра, супрасльские монахи, протопоп подляшский Нестор — будущий патриарший экзарх, представители местной шляхты и магнатов. Значительное влияние на деятельность совета оказывали князья Слуцкие, будущий канцлер Евстафий Волович, королевский писарь Михаил Гарабурда, а позднее бывший игумен Троице-Сергиева монастыря, ученик Максима Грека старец Артемий”. Урывак узяты з дакладу аўтараў “Библия в Западнорусской монастырской среде XV—XIX вв.”, прачытанага на Міжнародным кангрэсе беларусістаў у Менску 21—25 траўня 2000 г. (гл. Хрысціянства і беларускі народ. — Менск: Беларускі кнігазбор, 2001. С. 71). Упершыню ён быў надрукаваны па-польску ў кнізе “W mieście zwanym Zabłudowem” (Беласток, 1995), а пасьля па-расейску — у кнізе “Православная академия Ходкевичей” (Менск, 1996).

Кідаецца ў вочы падабенства двух тэкстаў, з той розьніцай, што ў расейскіх аўтараў, як паважных вучоных, няма згадкі пра Скарыну. Добрае выхаваньне і справядлівасьць вымагаюць, каб той, хто выкарыстоўвае працы іншых, зрабіў адпаведную спасылку. Інакш гэта будзе плягіят. У Яскевіч такой спасылкі няма. (Лацінскае plagium — “плягіят”, як і дзеяслоў plagio — “красьці”, “рабаваць”, паходзяць напэўна ад грэцкага πλάγιος — “крывы”, “хітры”, “несумленны”).

У Яскевіч ёсьць цэлы разьдзел пра Яна Ўжэвіча (сс. 107—114), аўтара дзьвюх рукапісных “славянскіх граматыкаў” на лацінскай мове. Першая зь іх была напісаная ў 1643 г. у Парыжы, калі аўтар быў студэнтам багаслоўя ў “Славной Академии Паризской“. Другую “граматыку”, якая знаходзіцца ў бібліятэцы гораду Арас у паўночнай Францыі, Ужэвіч напісаў у 1645 г. Факсымільнае выданьне абодвух рукапісаў, разам з украінскім перакладам, выйшла ў Кіеве ў 1970 г. (Граматика словеньска И. Ужевича. — Київ: Наукова думка, 1970). Тэксты да выданьня падрыхтавалі І. Беладзед і Е. Кудрыцкі, для іх гэта — помнікі ўкраінскай мовы. Тут ня месца разглядаць, ці маюць яны рацыю, хоць ёсьць падставы зь імі не згаджацца.

Вельмі мала вядома пра аўтара “граматыкаў”. Звычайна ўважаюць, што ім быў Ян, сын Пятра, Ужэвіч зь Віленскай дыяцэзіі, які 28 кастрычніка 1637 г. быў запісаны ў студэнты Кракаўскага ўнівэрсытэту. Яскевіч дапаўняе біяграфію Ўжэвіча весткай, што ён быў удзельнікам “навукова-асветніцкага гуртка” архімандрыта Кіева-Пячэрскай Лаўры Елісея Плецянецкага (гл. с. 107), які памёр у 1624 г. Калі дапусьціць, што Ўжэвіч у 1637 г. меў 20—25 гадоў, дык у 1624 г. яму было ня больш як… 12.

У 1641 г. у Кракаве выйшла друкам паэма Ўжэвіча на польскай мове “Obraz cnoty i sławy…”, напісаная з нагоды шлюбу нашчадкаў польскіх шляхецкіх сем’яў Аляксандра Пшыленцкага і Евы Рупнеўскай. Як большасьць твораў гэтага роду, вартасьць паэмы невялікая. Гэта не перашкаджае Яскевіч сьпяваць гімн у гонар “Івана Ужэвіча, паэта, роўнага талентам Рансару і Каханоўскаму” (с. 110), што паказвае ейнае няведаньне твораў гэтых паэтаў. Што далей, то лепш: “Вытанчаны мастакоўскі густ Івана Ужэвіча, філіграннае майстэрства радка, глыбокае пачуццё рытму і гармоніі гавораць пра знаёмства нашага земляка з лепшымі творамі сучасных яму французскіх пісьменнікаў: Франсуа Малерба і Мікалая Буало; Венсана Вуацюра, Андрэ д’Юрдэ; Тэафіля дэ Віё і Сірано дэ Бержэрака” (с. 111). У 1641 г. Буалё было… 5 гадоў. У тым самым годзе Сірано дэ Бэржэрак, цяжка паранены, пакінуў ваенную службу ў веку 21 гаду. Як пісьменьнік ён стаў вядомы шмат пазьней. Яскевіч ня кажа, якім чынам Ужэвіч, жывучы ў Кракаве (гутарка ідзе пра 1641 год), мог быць знаёмы з творамі францускай літаратуры перад тым, як яны былі напісаныя. Можа, ён іх бачыў у “празрыстым сьне”?

Беладзед і Кудрынскі, спасылаючыся на працу польскага гісторыка літаратуры В. Мацяёўскага з 1851 г., пішуць: “На думку вченого, ця брошура цікава не змістом своім, а епілогом, в якому І. Ужевич описав особу зоїла, його житло і страву, наприкінці іронічно визначив його долю, злучно забезпечуючи себе від можливої критики в майбутньому” (Уступ, сс. ХІІ—ХІІІ). А вось што піша Яскевіч: “Асаблівую цікавасць, на думку даследчыкаў, уяўляе эпілог панегірыка родам Пшылецкіх і Рупнеўскіх, дзе Іван Ужэвіч уводзіць вобраз крытыка Заіла, апісвае яго жыллё і харчаванне, у канцы іранічна вызначае яго лёс, пры гэтым трапна абараняе сябе ад магчымай крытыкі ў будучым” (с. 111).

Сваю напісаную ў Парыжы граматыку Ўжэвіч сканчае вершам на лацінскай мове. Яскевіч дае гэты верш у беларускім перакладзе. Вось два першыя радкі:

А вось тыя самыя радкі ва ўкраінскім перакладзе:

Цяпер зразумела, чаму ў Яскевіч няма згадкі пра кіеўскае выданьне “Граматыкі” Ўжэвіча. Як кажуць, “канцы ў ваду”.

Тое, што “Два варыянты… “Граматыкі” Івана Ужэвіча… былі створаны ў час заканчэння праўлення… кардынала Рышэлье, па ягоным загадзе” (с. 110), лепш пакінуць без камэнтароў як вынік неўтаймоўнае фантазіі аўтара. Абедзьве граматыкі былі напісаныя пасьля сьмерці Рышэльё, які памёр у 1642 годзе.

Ужэвіч, як перад ім Скарына, быў вельмі стрыманым у пытаньні свайго веравызнаньня. Для Яскевіч ён быў адназначна “праваслаўным багасловам” (гл. с. 110). Між іншым, яна “прымацавала” да Ўжэвіча Жыровіцкую ікону Багародзіцы, забыўшыся, відаць, што ў тым часе Жыровіцы належалі да ўніятаў.

Са сказанага вышэй можна бачыць, што веды Яскевіч у галіне гісторыі даволі хісткія. Прывядзём яшчэ некалькі прыкладаў.

На с. 108 чытаем: “У 1522 годзе ўладальнікі Жыровіцаў дамагаліся для мястэчка ад польскага караля Яна Казіміра магдэбургскага права”. Ім, напэўна, прыйшлося доўга чакаць, бо Ян Казімер стаў каралём толькі ў 1649 годзе…

Або яшчэ: “Багародзіца ўразуміла Кірыла, Патрыярха Канстанцінопальскага, каб ён спыніў ганенні на Іаана Залатавуснага” (с. 296). Першы Канстантынопальскі патрыярх, які меў гэтае імя, быў Кірыла Люкарыс у 1620 годзе. Цікава, чым пакрыўдзіў яго сьв. Ян Залатавусны, які памёр у 407 г., больш як 1200 гадоў раней…

Цікавая храналёгія жыцьця Пятра Магілы, які жыў у 1596—1646 гадох. Паводле Яскевіч, “у 1652 г. ён прыняў манаскі пострыг у Кіева-Пячэрскай Лаўры (яму не было 30 гадоў ад роду)” (с. 205). Такім чынам, калі верыць аўтару, Магіла стаў манахам праз шэсьць гадоў пасьля сьмерці. Перад тым, аднак, “у 1633 годзе Пятра Магілу выбіраюць мітрапалітам” (там жа). Простыя падлікі паказваюць, што, паводле храналёгіі Яскевіч, у тым часе Магілу не было 10 гадоў. Але гэта ня ўсё: “На пачатку 1683 года Пётр Магіла быў блаславёны канстанцінопальскім патрыярхам Кірылам Лукарысам на мітраполію” (с. 206). Гэта той самы Кірыла, які перасьледаваў сьв. Яна Залатавуснага (гл. вышэй) і які, дарэчы, быў забіты туркамі ў 1638 г. Што ж, немагчымае ў людзей — магчымае ў Бога. Дадамо: і ў Яскевіч…

Багасловаў, напэўна, зацікавіць зьвестка пра “VI Усяленскі Халкідонскі Сабор”, на якім “перамаглі ўяўленні пра адзінства ў Збаўцы Хрысце Божай і чалавечай прыроды” (с. 38). Да гэтага часу было прынята ўважаць, што Халкідонскі Сабор 451 г. быў чацьвертым. На ім было выпрацаванае вучэньне пра Боскую і чалавечую прыроду Хрыста. Вось тэкст галоўнага пункту канчатковай пастановы: “Вучым вызнаваць… Аднаго і Таго самага Хрыста, Сына, Госпада Адзінароднага, які пазнаецца ў дзьвюх прыродах нязьлітна (’άσυγχύτως), нязьменна (’άτρέπτως), непадзельна, неразлучна” (выдзелена мною — А. Н.). Ня трэба быць вялікім вучоным, каб заўважыць, што напісанае Аленай Яскевіч выглядае падобна на вучэньне, якое на Саборы было асуджанае.

Ня ведаючы Сьвятога Пісаньня, Яскевіч аддае перавагу розным фантастычным казкам тыпу: “Захаваліся мясцовыя паданні, што ад вады, дзе мыліся пялюшкі Дзіцяткі Хрыста, многія людзі ацаляліся” (с. 262). Цяжка зразумець, як нешта падобнае можна сумясьціць з годнасьцю чалавека, якога Бог ушанаваў, стаўшыся ім сам.

Тое, што Яскевіч піша пра Багародзіцу, часта нельга чытаць бяз прыкрасьці і зьдзіўленьня. Вось прыклад: “Пасля адыходу Госпада ўсе Яго вучні і паслядоўнікі былі ў прыгнечаным стане, толькі Божая Маці была для “тужлівых вянцом радасці” (с. 260). Тым часам у Эвангельлі чытаем: “Калі Ён (Хрыстос — А. Н.) бласлаўляў іх, Ён пачаў аддаляцца ад іх і ўзносіцца да неба. Яны пакланіліся Яму і вярнуліся ў Ерусалім зь вялікай радасьцю” (Лк 24:51—52).

Зноў жа, паводле Яскевіч, “менавіта Яна (Багародзіца — А. Н.) пахавала святое цела Іаана Прадцечы” (там жа). У Эвангельлі знаходзім нешта іншае: пасьля таго як Ірад загадаў адсекчы галаву Яну, “вучні ягоныя, прыйшоўшы, узялі ягонае цела і пахавалі яго; і пайшлі і абвясьцілі Ісусу” (Мц. 14:12, гл. таксама Мк 6:29).

А вось яшчэ “пэрла”: “Майстэрства Багародзіцы як ткалі чалавецтва спазнала праз цудадзейны чырвоны хітон, цэльны, шыты без адзінага шва (так! — А. Н.). Расло Дзіцятка Хрыстос — разам з Ім павялічваўся ў памеры хітон, ласкаю Божаю створаны” (с. 263). У Яна Багаслова сапраўды ёсьць наступная згадка пра хітон: “Жаўнеры, калі ўкрыжавалі Ісуса, узялі ягоную вопратку і разьдзялілі на чатыры часткі, кожнаму жаўнеру па адной частцы, і хітон: а хітон быў ня шыты, а ўвесь тканы згары. Дык яны сказалі адзін аднаму: ня будзем разьдзіраць, але кінем жэрабя, чый будзе”. (Ян 19:23—24). У сьвятле трагічнай падзеі ў гісторыі нашага збаўленьня напісанае Яскевіч выглядае на фарс.

Яскевіч, перакананая праваслаўная, піша пра духоўную культуру праваслаўнай Беларусі. Тэма важная і цікавая, і таму хацелася б сказаць ёй: “Памагай Бог!” Але ці нельга гэта рабіць без непраўдзівых намёкаў, крыўдных для тых, хто не падзяляе ейных перакананьняў? Вось хоць бы такі прыклад: “Першыя уніяты… лічылі, што сапраўдная праваслаўная вера з Візантыі, ад паўднёвых славян пасля асманскага заваёўніцтва знікла. Грэчаскія кнігі перавозяцца да лацінян, перакладаюцца, а пасля спальваюца. Лаціняне фактычна застаюцца адзінымі спадкаемцамі першахрысціянскіх традыцый” (с. 99). І яшчэ ў іншым месцы: “…Пад пагрозай вынішчэння туркамі хрысціянскіх святыняў, грэкі перадалі многія кнігі рымлянам, якія іх пераклалі, а арыгіналы спалілі” (с. 156).

Ва ўсім сказаным Яскевіч няма драбка праўды. Зацікаўленасьць грэцкай культурай і мовай на Захадзе, асабліва ў Італіі, пачалася ў XIV стагодзьдзі, задоўга да ўпадку Канстантынопалю. Пасьля наведваньня Італіі грэцкімі вучонымі (як, напрыклад, Хрызалярас у Флярэнцыі) зацікаўленасьць ператварылася ў энтузіязм. Многія італьяцы езьдзілі ў Канстантынопаль, каб на месцы піць з крыніцаў грэцкай культуры. Дзе маглі, яны куплялі грэцкія рукапісы, або прынамсі замаўлялі копіі. Такім чынам, некаторыя з італьянцаў стварылі свае багатыя бібліятэкі. Адзін зь іх, Ніколё Ніколі, набыў 800 рукапісаў і збанкрутаваў. Пасьля ягонай сьмерці бібліятэка трапіла ў рукі Казіма Мэдычы, які памясьціў яе ў дамініканскім кляштары Сьвятога Марка ў Флярэнцыі. Ён даручыў упарадкаваць яе Тамаза дэ Саранца, які, стаўшы ў 1447 г. папам Міколам V, заснаваў Ватыканскую бібліятэку. Іншы вялікі кнігалюб і вучоны, грэк кардынал Бэсарыён свой збор рукапісаў пакінуў сэнату Вэнэцыі, дзе ён стаў пачаткам слаўнай “Biblioteca Marciana”. Нешта падобнае, хаця ў меншай меры, адбывалася ў іншых краінах. У канцы XV стагодзьдзя, пасьля вынаходзтва кнігадрукаваньня, пачалі выдаваць тэксты ў арыгінале і ў перакладзе на лацінскую мову. Вэнэцыянскі друкар Альда Мануцыё заснаваў за свой кошт акадэмію, дзе вучоныя займаліся падрыхтоўкай крытычных выданьняў грэцкіх аўтараў. У 1516 годзе Эразм Ратэрдамскі зрабіў першую спробу крытычнага выданьня грэцкага тэксту “Новага Запавету”. Пачынаючы ад XVI стагодзьдзя, патрыстычныя грэцкія і лацінскія тэксты выдаюцца ўсё больш у Францыі. Шмат зрабілі бэнэдыктынцы з манастыра Сьв. Маўра. Адзін зь іх, Манфакон (Montfaucon), у 1708 годзе апрацаваў падручнік грэцкай палеаграфіі, які ня страціў вартасьці да нашых дзён. Францускі сьвятар Мінь (Migne) у 1844—1866 гадох выдаў дзьве манумэнтальныя сэрыі твораў айцоў Царквы — “Patrologia latina” (221 том) і “Patrologia graeca” (162 тамы). У нашыя дні французы працягваюць традыцыю сваёй выдатнай сэрыяй “Sources Chrétiennes”. Усе, хто цікавіцца ўсходняй літургіяй, ня могуць абысьціся без фундамэнтальных працаў Гаара “Euchologion sive Rituale Graecorum” (Парыж 1647; 2-е выд. — Вэнэцыя, 1730) і “Liturgiarum Orientalium Collectio” Renaudot (Парыж, 1716; 2-е выд. — Франкфурт 1847). Між іншым, гэтымі выданьнямі праваслаўныя карыстаюцца ня менш за каталікоў. Яскевіч або ня ведае, або хлусіць.

Ня менш бязглуздае цьверджаньне, што “ў адрозненне ад заходняй традыцыі, на хрысціянскім Усходзе не Нараджэнне Хрыстова, а Вялікдзень (Пасха Гасподня) лічылася найвялікшым хрысціянскім святам” (с. 264). Уваскрасеньне Хрыстова зьяўляецца цэнтральным пунктам хрысьціянскай веры, няважна ў якой традыцыі, згодна са словамі сьв. Паўла: “Калі Хрыстос не ўваскрос, дык дарэмная вера вашая, і вы застаяцеся ў вашых грахох” (1 Кар 15:17). Нельга судзіць сутнасьць па вонкавых прыметах. У такі спосаб можна зрабіць выснову, што ў Беларусі найвялікшым сьвятам ёсьць не Каляды і не Вялікдзень, а Новы год.

Вядомы ўкраінскі славіст Юры Шавялёў напісаў у 1974 годзе артыкул пра разьмежаваньне беларускіх і ўкраінскіх пісьмовых помнікаў XVI ст. (G. Y. Shevelev. Belorussian versus Ukrainian: Delimitation of Texts before A. D. 1569 // The Journal of Byelorussian Studies. Vol. III, 2. 1974. P. 145—156), за што меў шмат прыкрасьцяў ад сваіх, украінцаў. Я спытаўся ў яго, чаму ён гэта зрабіў, і атрымаў адказ: “Таму што я ўкраінскі патрыёт і хачу, каб украінцы пазналі сваё. А то яны набралі столькі чужога, што за ім свайго ня бачаць”. Гэтага прынцыпу варта было б трымацца Яскевіч. Ян Вішанскі (з Судовай Вішні каля Пярэмышля, а ня зь Вішнева, як хоча Яскевіч), Елісей Плецянецкі, Інакент Гізель, Памва Бярында, Захар Капысьценскі, Зьміцер Растоўскі, Эпіфан Славінецкі, Лазар Барановіч, Антон Радзівілоўскі, Янікі Галятоўскі, Сьцяпан Яворскі, Хвядос Чарнігаўскі… Сувязь гэтых асобаў зь Беларусяй у найлепшым выпадку належыць да тыпу “Ленін думае пра Беларусь” (хай прабачыць сябар Бураўкін!). Дый пачынаючы ад Зьмітра Растоўскага, іхным духоўным домам была Расейская праваслаўная царква, дзе некаторыя зь іх займалі высокія становішчы. Ці часам Яскевіч ня хоча нам нешта сказаць, хоць бы “Inspice et fac secundum exemplum”, што можна прыблізна перакласьці як “Прыгледзься і бяры прыклад”?

Яскевіч любіць пачынаць сказы словамі “адзначым”, “варта адзначыць”, “варта згадаць”, “згадаем”, “прыгадаем”, “шырока вядома”. Гэта адразу ставіць чытача ў няёмкае становішча: яму сорамна, што ня можа прыгадаць таго, што павінна быць агульнавядомым. Іншыя сказы Яскевіч пачынае словамі “Гісторыкі сведчаць”, “Даследчыкі адзначаюць”, “На думку гісторыкаў (даследчыкаў)” і г.д. Пасьля такога ўступу чытач набірае павагі да ўсяго, што далей сказана, як да высноваў паважных вучоных. Вось прыклад: “Выказваецца меркаванне, што ў аснову алфавіта, які выкарыстоўвалі роўнаапостальныя Кірыла і Мяфодзій, былі пакладзены літары са знойдзеных у час наведвання святымі братамі Корсуні ў 860—861 гадах Евангелля і Псалтыры. Даследчыкі бачаць у іх правобразы нашых сучасных царкоўнаславянскіх літар пазнейшай кірылічнай графікі. Св. Канстанцін нават навучыўся ад жыхара з усходнеславянскіх зямель яго мове. Некаторыя даследчыкі лічаць, што такі чалавек паходзіў з Полаччыны” (с. 190). Грудзі кожнага беларуса, які прачытае гэтыя радкі, павінны поўніцца гордасьцю: гэта ж царкоўнаславянская мова — амаль нашая!

Я пазайздросьціў Яскевіч і вырашыў паспрабаваць напісаць нешта ў ейным стылі. Вось вынік: “Варта прыгадаць, што старэнькі Язэп — гісторыкі кажуць, што яму было за 80, — узяў у рукі кій і выгнаў двух хлапчукоў-падшыванцаў, якія гралі на дудзе, шумелі і не давалі спаць дзіцятку Ісусу. Гісторыя захавала іхнія імёны: адзін зь іх называўся Саўка, а другі Грышка. На думку некаторых дасьледчыкаў, яны былі беларусамі”. Хваліцца непрыгожа, але, здаецца, выйшла зусім нічога сабе і нават навукова!

Паводле Яскевіч, “на глебе старабеларускай мовы сфарміраваліся суседнія мовы: старапольская, старалітоўская, стараруская (дарэчы, старабеларуская традыцыя складае падмурак сучаснай расійскай, рускай літаратурнай мовы), з яе папаўнялі свае лексічныя багацці старарумынская і старавенгерская мовы, як і мовы чэхаў і славакаў” (с. 114).

Як быццам гэтага было мала: “У гэты час новастворанай (1634—1636) французскай Акадэміяй навук прымаюцца тэрміновыя меры па стылістычным упарадкаванні старафранцузскай літаратурнай мовы. Таму менавіта працы праваслаўнага багаслова (Ужэвіча — А. Н.) з Вялікага Княства Літоўскага зацікавілі французскую грамадскасць” (сс. 110—111). Здаецца, лепш ня скажаш, хоць было б больш пераканаўча, калі б Яскевіч прывяла хоць нейкія доказы. А так усё гэта выглядае на цукерку, каб беларусы, думаючы пра веліч іхнай мовы ў мінулым за мяжою, забываліся на яе сучасны стан на бацькаўшчыне.

Мова Яскевіч служыць добрым прыкладам гэтага апошняга. Возьмем хоць бы тытул уступнага артыкулу, “Сцяжаць духоўную мужнасць” (с. 9). Слова “сцяжаць” няма ні ў адным беларускім слоўніку. Ёсьць “сьцяжка” з двума значэньнямі: 1) тое, чым сьцягваюць, замацоўваюць; 2) частка счэпа чыгуначных вагонаў… Цяжка зразумець, што значыць Неапальная Купіна (с. 260): у беларускай мова слова “неапальны” зусім адсутнічае, а “купіна” даецца ў слоўніках як “грудок сухой, цьвёрдай зямлі на нізкім або балоцістым месцы, аброслы мохам, травой”. Або такі сказ: “Дзева Марыя сышла на зямлю, каб пячыся аб… родзе чалавечым” (с. 300). Беларускія слоўнікі даюць наступныя значэньні слова “пячыся”: 1) гатавацца сухім награваньнем, без вады, на адкрытым агні, у духу або патэльні; 2) грэцца на сонцы; 3) мець здольнасьць, уласьцівасьць паліць, абпальваць. Зноў жа на с. 305 чытаем: “Паклала яму (звычаю падыходзіць да сьвятыні на каленях — А. Н.) пачатак адна старыца”. У беларускіх слоўніках ёсьць слова “старыца” са значэньнем “старое перасохлае рэчышча”.

Вось невялікая падборка словаў з кнігі Яскевіч: абрэценне, адкравенне, благадаць, благаухальная (квецень), брань, быціе тварнае… і нятварнае, галубіца, гроб, дабрадзецель, дзерзнавенныя (прашэнні), у дзясніцы (Усявышняга), лабзанне, у нечысцівым (горадзе), пабег, пагуба, пазорышча, памышленне, пахар, пачытаць (іконы), пітaе (малаком), правідзенне, прадстаяць, прастол, сонм, спадобіцца, стада, супруг, Уладычыца, цэп-ланцуг, цягаценне, Свята Чрэва, чады (нараджаць).

Ёсьць і новыя формы: благадаці Божыяй (с. 38, 48, 144, 165, 286); абставіна (с. 92); падзвіжніцкі пасвіў Хрыстовае стада (с. 142); Малая Русь была связана (с. 144); ружа сярод церніяў (с. 254); узыходжанне любовію-агапіяй (с. 286).

Выкарыстоўваючы слоўнік (і правапіс) Яскевіч, можна сказаць, што “начытаўшыся розных чрэваў і чадаў, мімаволі прадстаяць дзерзнавенныя і нечысцівыя памышленні пра пазорышча быція мовы, на якой можна “только разговаривать””. Адразу засьцерагаюся, што ня маю на думцы мову беларускую…

Але трэба падводзіць вынікі.

У мае студэнцкія гады ў Рыме сярод студэнтаў быў звычай ладзіць перад Вялікім Постам тэатральныя пастаноўкі. Памятаю адну камэдыю, у якой герой, вясковы дурань, пажыўшы нейкі час у горадзе, вярнуўся дамоў “вучоным інтэлігентам”. Ня тое, каб ён сапраўды нешта ведаў, як зразумеў, што “важна ня ведаць, але ўмець рабіць уражаньне, што ведаеш”. Кніга Яскевіч “робіць уражаньне” выдатна.

Навуковыя рэдактары звычайна сваім аўтарытэтам сьведчаць аб вартасьці дадзенай працы. З двух навуковых рэдактараў кнігі Яскевіч адзін, У. Вялічка, “заслужаны дзеяч культуры Рэспублікі Беларусь, лаўрэат Дзяржаўнай прэміі Беларусі”, — рэдактар “Беларускай думкі” (так называецца апошняя рэінкарнацыя часопісу “Коммунист Белоруссии”). У 1998 годзе ён пісаў: “Отношение у нас, белорусов, к России не просто дружеское, а гораздо большее. Единство с великим восточным соседом — это внутренняя потребность, не подверженная влиянию времени. И когда читаеш, что богатая ресурсами и талантами Россия погрузилась во мглу, обидно становится за нее вдвойне. Но очень скоро она воспрянет духом, а ее разрушителям и грабителям не избежать кары. Пока же наш нравственный долг — заступаться за страну, с которой у нас много общего — этнические корни, история, судьба” (Беларуская думка. — Менск, 1998, № 3. С. 148). Трэба сказаць, што Яскевіч не магла нават марыць пра лепшага, больш духоўна роднага (“soul mate”) навуковага рэдактара… Затое зьдзіўляе прозьвішча М. Касьцюка, былога дырэктара Інстытуту гісторыі Акадэміі навук Беларусі. Што змусіла яго да кроку, ад якога ён ня можа чакаць нічога добрага для сваёй рэпутацыі паважнага вучонага?

Калі ідзе пра духоўны аспэкт кнігі, дык яго я, на жаль, не заўважыў. Дый гэта зразумела: духоўнасьць абапіраецца на прыродныя дабрадзейнасьці, такія як сумленнасьць, праўдзівасьць, сьціпласьць, разважнасьць.

Беларусы маюць вялікі голад духоўнае стравы, але, празь няведанне і недахоп дасьведчаньня, часта трапляюць у пастку, зь якой ім пасьля цяжка выбрацца. Вялікая адказнасьць ляжыць на тых, каго Бог паклікаў быць пастырамі Божага народу, чыім абавязкам ёсьць тое, што сьв. Павал загадваў Цімафею: “Абвяшчай слова, настойвай у час і ня ў час, выкрывай, павучай, падтрымлівай на духу з усёй цярплівасьцю, калі навучаеш” (2 Цім 4:2).

На самым пачатку кнігі Яскевіч сказана, што яна выйшла “па благаславенні Мітрапаліта Мінскага і Слуцкага Філарэта, Патрыяршага Экзарха Беларусі”. Для праваслаўных беларусаў гэта ёсьць найвышэйшая рэкамэндацыя. Дзеля павагі да высокай годнасьці духоўнага пастыра вялікай часткі беларускага народу, я хацеў бы ўстрымацца ад камэнтароў. Аднак я б ня выканаў майго маральнага абавязку, не спытаўшыся ў дастойнага Ўладыкі, ці, перш як блаславіць, ён пазнаёміўся са зьместам кнігі, каб часам ня даць сваёй пастве камень замест хлеба? (гл. Мц 7 : 9).

Лёндан, 25 студзеня 2002 г.

P.S. Для тых, хто ўжо даўно чытаў “Новую зямлю” Якуба Коласа і сёе-тое забыў, вось апошнія радкі з разьдзелу “Дзядзька-кухар”:

— Ну, дзядзька, як на смак, прызнайся?

— Паскудзтва, брат, і не пытайся!